جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیان مسئله: صائن‌الدین علی معروف به ابن‌ترکۀ اصفهانی (770‑835 ق.) یکی از فلاسفه و عارفان متأثر از مکتب ابن‌عربی است؛ ازاین‌رو معنا، زبان و لفظ را نیز در چارچوب وحدت وجود تبیین کرده است. در این پژوهش دربارة مفاهیم مرکزی نظریۀ وی بحث می‌شود. روش: نگارندگان در این پژوهش کوشیده‌اند از رهگذر آثار و رسایل چاپی و مخطوط ابن‌ترکه، به‌روشی توصیفی‌تحلیلی، تبیین‌های معناشناختی و مؤلفه‌های مترتب بر آن را استخراج کنند و مفاهیم مرکزی نظریۀ وی را به بحث بگذارند. یافته‌ها و نتایج: نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد وحدت وجود برای ابن‌ترکه امکانی فراهم آورده است تا بتواند ابعاد ناسوتی و تجریدی زبان را در کنار هم و در یک وحدت دیالکتیکی، تبیین و برپایة آن، نظریۀ إشعار را طرح‌ریزی کند. إشعار در دیدگاه ابن‌ترکه غایت خلقت آدمی است. انسان در عالم هستی در جایگاه إشعار قرار دارد. إشعار در آثار ابن‌ترکه به معنی آگاهانیدن است. إشعارکننده درواقع حقایق عالم ظهور را کشف می‌کند و رموز آن را درمی‌یابد؛ زیرا همۀ هستی کلمةالله است و انسان در مقام إشعار، قرائت‌کننده و بیانگر این کلمات است. ابن‌ترکه درپی آمیختن ابعاد تنزیهی و تشبیهی هستی، زبان ملفوظ را نیز، که امتداد نفس‌الرحمن در عالم اصغر است، دارای دو وجه جمالی و جلالی می‌داند و در همین راستا وضع الفاظ را نیز با تبیینی دوساحتی بررسی می‌کند.

یکی از میراث‌های ماندگار عارفان و مشایخ تصوف، مکتوبات آنان است. مکتوبات، نامه‌هایی است که عارفان و صوفیان اغلب به قصد بیان تعالیم، اندرز و ارشاد و ذکر پاره‌ای از رموز عرفانی، حقایق حکمی و معارف الهی به معاصران خود می‌نوشتند. به بیان دیگر از دیرباز مکاتبات و گفتگوهای نوشتاری در بین صوفیه به مثابۀ وسیلة تعلیم و پرسش و پاسخ معمول بوده و مشایخ طریقت برای بیان اندیشه‌های خود از ساختار نامه‌ها بهره می‌گرفتند. نامه‌های قطب‌العارفین، ذوالنون مصری و تاج‌العارفین، جنید بغدادی نخستین مکتوبات بازمانده از پیشگامان طریقت است. این نامه‌ها در شمار منابع دست اولی است که به زبان عربی، با نثری صوفیانه و عباراتی در شرح تعالیم عرفانی و عقاید متصوفه نگاشته شده است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی وجوه مختلف مکاتبات این دو عارف نامی می‌پردازد و هدف آن تحلیل شاخصه‌های ساختاری و محتوایی و واکاوی درون‌مایه‌های پنهان در نامه‌های آن‌هاست. از جمله نتایج حاصل از این پژوهش عبارت است از: گردآوری و انتشار فهرستی نظام یافته از مکاتبات پراکندة ذوالنون مصری و جنید بغدادی، به دست دادن تحلیل و تصویری از ساختار و شکل مکاتبات، شیوة نوشتاری، ارکان، انواع، چگونگی تبادل، محتوا، کارکرد، دقایق و اشارات معنایی، راویان و مخاطبان نامه‌ها.

مسئلهء ولایت مهمّ ترین مسئلهء تصوّف و عرفان اسلامی است. به همین جهت در اکثر کتب نثر عرفانی، فصل یا فصولی جداگانه به بررسی ولایت و مباحث مربوط به اولیاء الله اختصاص یافته و در آثار منظوم نیز به این موضوع، عنایتی خاصّ بوده است.از منظر این کتب، معنای مفعولی ولیّ بر معنای فاعلی آن غلبه دارد. لذا اصطلاح اولیاء الله - در معنای اخصّ- به مجذوبان حقّ اطلاق می شود.محسنین ، جامع ترین مصداق اولیاء الله و اصحاب کهف - از دیدگاه برخی متون عرفانی- صورت نمادین ایشان درقرآن است.در اعتقاد بعضی، نبوّت بر ولایت ، و نبیّ بر ولیّ افضل است. در نظر عدّه ای دیگر، با وجود برتری ولایت بر نبوّت در شخص نبیّ ، ولیّ بر نبیّ فضیلت ندارد. گروهی از این نیز فراتر رفته و خواصّ اولیای مسلمان را - به لحاظ تقرّب معنوی-برتر از انبیای پیشین دانسته اند.بحث ختم ولایت در تصوّف با حکیم ترمذی شروع و با ابن عربی به کمال خود می رسد؛ و لیکن دربارهء مصادیق خاتم ولایت مطلقه و مقیّده ، میان مکتب فکری ابن عربی و پیروان او، و مذهب و عرفان شیعه، اختلاف اساسی وجود دارد.موضوع آگاه بودن یا نبودن ولیّ به ولایت خود، از موضوعاتی است که محلّ اختلاف بوده و در بعضی متون عرفانیپرداخت هایی کلّی به آن شده است.اولیاء گاهی با نیروی همّت و زمانی با اعمال و رفتار خاصّ خود، مردم را هدایت می کنند. در هدایت خاصّ ، مجذوبان سالک بیشتر از سایر اولیاء ، شایستهء مقام پیری هستند؛ هرچند اولیای مستور نیز- در مواردی اندک- از هدایت و ارشاد خواصّ عرفا مضایقه نمی کنند.در مورد انکار و اثبات کرامت نیز دیدگاه ها مختلف است. در برخی از کتب عرفانی برای اثبات کرامات اولیاء الله ، دلایل عقلی و مستندات نقلی ارائه شده است. از دیدگاه عرفا، اگر چه نقض و خرق عادت ، قدر مشترکِ کرامت، معجزه و استدراج است؛ میان کرامت و معجزه و- به ویژه-کرامت و استدراج، تفاوت های اساسی وجود دارد.

کتاب «شرح التعرف لمذهب التصوف»، اثر مستملی بخاری، ازجملة نخستین آثار صوفیانة فارسی است که صبغة کلامی، ابعاد عرفانی و صوفیانة آن را تحت‎الشعاع قرار داده است. علی‎رغم جایگاه بلند این اثر در میان متون طراز اول متصوفه، تاکنون دربارة مبانی اعتقادی و جوانب کلامی آن پژوهش درخورِ اعتنایی به سامان نرسیده است. در این مقاله نشان داده‎ایم که وجهة نظر کلامی مؤلف و طرز استدلال و استنتاج وی در موارد متعدد -‎برخلاف آنچه در نگاه نخست به نظر می‎رسد- با مبانی و معتقدات اشاعره قابل انطباق نیست و قراین و شواهد گونه‎گون متنی، تأمل در جغرافیای تألیف کتاب و غلبة اعتقاد به مبانی و معتقدات کلامی ماتریدیه، در میان علمای ماوراءالنهر، مؤید آن است که مستملی در تألیف کتاب خویش، در عین استقلال رأی، از دیدگاه کلامی ماتریدیه بیش از اشاعره متأثر بوده است.

رساله حاضر، نخست، به بررسی، استخراج و طبقه‌بندی مباحث مهم کلامی در متون کهن عرفانی نثر فارسی می‌پردازد، سپس، دیدگاه‌ نحله‌های رایج کلامی را درباره این مباحث بیان می‌کند و در ادامه، ضمن شرح و تفسیر اندیشه‌های کلامی در متون مورد بحث، به نقد و تحلیل آن‌ها از طریق تطبیق با منابع اصیل و معتبر کلامی و احیاناً، تشریح دیدگاه عرفانی نویسندگان در این خصوص می‌پردازد. دیدگاه کلامی مولفان مورد بحث، بر مبنای اصول اعتقادی اهل سنت و جماعت اعم از اشعریه، ماتریدیه و حنابله شکل گرفته است. نویسندگان، از نحله های کلامی و گروه های فکری مجسمه، مشبهه، حشویه، کرامیه، اباحیه، حلولیه، معتزله، فلاسفه، یهود و نصاری برائت جسته و عقاید آنان را درباره مسائل مختلف اعتقادی انکار کرده اند. آنها، به تبعیت از متکلمان، برای اثبات عقاید خویش و رد عقاید مخالفان، از روش های متداول کلامی از قبیل استدلال، قیاس و تمثیل بهره جسته اند.این تحقیق در شش فصل ترتیب یافته است: فصل اول، مشتمل بر مباحثی درباره علم کلام، رابطه کلام و عرفان، اهداف و دلایل روی آوردن صوفیه به مباحث کلامی، عوامل پیوند میان عرفان و کلام اشعری و جایگاه کلامی متون مورد بحث. فصل دوم درباره توحید و مسائلی چون اسما و صفات خداوند، معرفت خداوند، کلام خداوند، رویت خداوند و مسئله ایمان. فصل سوم درباره عدل خداوند، شامل مباحثی مانند حسن و قبح افعال، فعل اصلح، فعل قبیح، تکلیف، ثواب و عقاب، وعد و وعید، سعادت و شقاوت و جبر و اختیار. فصل چهارم درباره نبوت و مباحث مربوط به آن مانند تفاضل انبیا و فرشتگان، عصمت انبیا، شفاعت انبیا و معراج پیامبر (ص). فصل پنجم درباره مسئله امامت و مباحثی چون ویژگی‌ها و شرایط و وظایف امام، کرامت اولیا و امر به معروف و نهی از منکر و فصل ششم درباره معاد و مسائلی مانند اجل، روح، معاد جسمانی و روحانی، اعاده معدوم و خلق بهشت و دوزخ.

کرامات همچون نقطه مرکزی تمامی روایت های منقبتی، بسامد و حضوری چشمگیر و نمایان در تذکره ها و مناقب نامه های مشایخ تصوف دارد. این عنصر اساسی در گذر زمان، کما و کیفا دچار تحول و دگرگونی شده است. در این مقاله می کوشیم نشان دهیم که توسعه و تحول تدریجی و تاریخی، حضور داستان های کرامت در طول حیات مشایخ، از پیش از تولد تا پس از وفات آن ها، شاخصه ای نوع نما و ژانریک در جریان تحول ژانر مناقب نامه است؛ به نحوی که می توان گفت اگر در آثار کهن متصوفه، داستان های کرامت عمدتا مربوط به دوران ولایت و رهبری شیخ بوده است، در مناقب نامه های متاخر هیچ یک از مراحل حیات مشایخ بلکه حتی ادوار پیش و پس از حیات آن ها، خالی از داستان های کرامت نیست. به زعم ما، این تحول از منظر مطالعه درون متنی و ادبی، حاصل توسعه جریان شخصیت پردازی قهرمان، و در تحلیلی برون متنی حاصل پیدایش نظریه های جدید در تصوف، و توسعه ابعاد قدرت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مشایخ صوفیه در دوره های متاخر است.

درباره واژگان و اصطلاحات موجود در متون تصوف و عرفان اسلامی با دو مشکل اساسی روبه رو هستیم: (1 کثرت و تنوع تعاریف ارایه شده از سوی عرفا و محققان، به سبب اختلاف در درک و دریافت آنها از این اصطلاحات؛ (2 تغییر و تحولات معنایی هر یک از این واژگان و اصطلاحات در طی تطور و تکامل تصوف و عرفان اسلامی. این دو موضوع در مورد اصطلاحات «زاهد»، «صوفی»،‌ «عارف» و «ولی» نیز صادق است. در این مقاله سعی شده است تا مراجعه به متون عرفانی معتبر و استخراج شواهد لازم و کافی، اولا: واژگان و اصطلاحات «ولی»، «صوفی» و «عارف» از جهت تحولات معنایی در طول تاریخ تصوف اسلامی بررسی شود؛ ثانیا: دیدگاه های مختلف در مورد تفاوت های «زاهد» با «صوفی و عارف» و «صوفی» با «عارف» و «عارف» با «ولی» طرح و تحلیل شود.

در این مقاله با اشاره به روند تحول تدریجی محتوا و فرم شعر فارسی در دهه‌های نخست قرن بیستم، پیدایش و تحول شعر رمانتیک فارسی به مثابه یک جریان نوآیین شعری بررسی شده است. نویسنده پس از پرداختن به زمینه‌های سیاسی - فرهنگی پیدایش این جریان شعری در ایران، تاثیر شعر رمانتیک فرانسه و شعر نوین ترکی عثمانی را در ظهور آن مورد تاکید قرار داده است و ضمن بیان برخی از خصایص شعر رمانتیک فارسی، سیر دگرگونی آن را از آغاز پیدایش تا پایان قرن بیستم مرور کرده است. براساس استنباط نویسنده برخلاف قول مشهور، پیشینه رویکرد به شعر رمانتیک به سالها پیش از سروده شدن افسانه نیما و «سه تابلو مریم» عشقی باز می‌گردد. شعر عشقی واپسین فروغهای رمانتیسم اجتماعی را باز می‌تاباند و افسانه نیما فصل تازه‌ای در تاریخ شعر رمانتیک می‌گشاید که با دگرگونیهای صوری و محتوایی تا پایان قرن دوم دوام می‌یابد و با مرگ فریدون مشیری در واپسین سال قرن بیستم پرونده این جریان شعری بسته می‌شود.

دوران حکمرانی سلجوقیان بر آسیای صغیر از منظرهای گوناگون شایسته مطالعه و تحقیق است انبوه رویدادها و حوادث در واپسین سده حکمرانی سلجوقیان بر آسیای صغیر به این دوره اهمیت خاصی بخشیده است. یکی از رخدادهای قابل مطالعه در این دوره سیل مهاجرت افراد، شخصیت ها و گروه های اجتماعی گوناگون از اقصی نقاط سرزمین های ایران به این منطقه در آستانه حمله مغول و پس از آن است. این مهاجران را از حیث جایگاه و منزلت اجتماعی می توان به سه گروه عمده سپاهیان، توده های مردم، و افراد و شخصیت های صاحب نام تقسیم کرد، گروه اخیر مشتمل بر طیف های گوناگونی نظیر عارفان و صوفیان شاعران، عالمان، و قاضیان، منشیان و تاریخ نگاران، وزیران و صاحب منصبان می شود که درباره هر یک از آن ها به تفکیک سخن گفته شده است. علل و عوامل و ابعاد و پیشینه مهاجرت ایرانیان به آسیای صغیر، توزیع جغرافیایی مهاجران و تعامل آن ها با مردم و حکومت های محلی از مباحث دیگری است که در خلال مقاله بررسی شده است.