جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پل تیلیش، الهیدان بزرگ معاصر،در باب چیستی ایمان و چگونگی رابطه آن با عقل نظریه‌ای ویژه، ارائه داده است. به نظر او، ایمان نه علم به حقیقتی است، نه اعتقاد به گزاره‌ای، نه اختیار عقیده‌ای، و نه احساس شخصی خاصی نسبت به کسی یا چیزی. هر چند همه این-ها در ایمان نقش دارند، اما ایمان مساوی اینها نیست. ایمان از نگاه او به‌عنوان حالت دلبستگی واپسین، عمل کل شخصیت است که در محور حیات شخصی روی می‌دهد وکل شخصیت را دربر می‌گیرد. او عقل را به عقل ابزاری و هستی شناختی تقسیمکرده، می‌گوید: عقل ابزاری که به معنای روش علمی، دقت منطقی و محاسبه‌گری فنی است صورت انحطاط یافته عقل هستی‌شناختی است که به معنای مبدأ معنا و ساختار، و اساس معیارها و اصول است. تیلیش معتقد است که عقل و سایر حیثیت‌های شناختی، چون علم، قدرت قضاوت درباره ایمان را ندارند. حقیقت ایمان، کاملا برکنار از حقیقت عقل است. این تلقی او، همچنین دیدگاه غیر‌شناختاریش درباره ایمان از سوی منتقدان مسیحی مورد نقد واقع شده است. ما در این نوشته، دیدگاهتیلیش را با توجه به مبانی اسلام نیز مورد بررسی قرار داده و اثبات کرده‌ایم که دیدگاه او نمی‌تواند با رهیافت اسلام، در باب عقل و ایمان همسو باشد.

نقد دنیای بورژوازی، تلاش در جهت آشکار ساختن وجوه گوناگون شخصیت انسان، بررسی ساختار رویا و تحول فرد در دل دنیای مدرن به کمک روایت داستانی، برخی از مضامین مهمی هستند که هرمان هسه در آثار خود به آن ها پرداخته است؛ نویسنده ای که نماد نسل جوان (و البته سایر نسل های) دهه بیست آلمان است. به فهرستی که از دغدغه های نویسنده در بالا آمده بایستی دلبستگی او را به رمان تکوینی، به شیوه گوته، همچنین به رمانتیسم سده 19 و علوم اجتماعی به ویژه تحت تاثیر تحلیل گر مشهور اساطیر و افسانه ها، کارل گوستاو یونگ، نیز اضافه کرد. در اینجا نمی خواهیم به بررسی تاثیر گرایش های زیبایی شناسی - فلسفی ابتدای قرن بیستم بر روی خلاقیت هسه بپردازیم؛ بلکه با ارجاعات متعدد به پیش انگاشت ها و مضامینی که بیش از این ذکر شد، قصد داریم نوع نگاه همه را به مضمون عشق ، که یکی از مضامین پررنگ آثار اوست، بررسی کنیم. در واقع و به مدد نمودهای گوناگون مضمون عشق در آثار او، برآنیم تا نشان دهیم که، حضور یا عدم حضور مضمون فوق نزد هسه، از عناصر اصلی و محوری در تکوین روایت های داستانی اوست، و حول آن پیچیدگی روانکاوانه و سیر و سلوک عارفانه شخصیت های اصلی دو رمان هسه یعنی دمیان و سیذارتا، شکل گرفته است.

این مقاله به تحلیل دلایلی می پردازد که حضور همیشگی موضوع ویرانه ها در سفرنامه های مشرق زمین از قرن 17 تا 19 را اثبات می کنند: تمام متون حضور مسحور کننده بناهای ویران شده، شهرها و روستاهای تخریب شده را بسط و گسترش می بخشند. در قرن 18، این تصویر در متنی مشهور از «ولنه» بنام «ویرانه ها» و در ادبیات توسط رمانتیک های مشهور تحلیل و بررسی شده است. تصویر که در قرن 17 دارای مفهوم منفی دارد، در قرن 18 تا اندازه ای مثبت می شود تا در دوره رمانتیسم به تفکری بیهوده بدل شود. «نظریه ادبی ویرانه ها» با گرایش به فرهنگ خارجی و نوعی مالیخولیایی و ذهنیتی پیش استعماری که در شرق ویران شده، نه تنها گذشته اروپا را می یابد، بلکه تضمین می کند تا از بقایای تمدن های بشری صیانت کند. (اروپا در مشرق زمین بقایای گذشته خود را دید و خواست تا بقایای تمدن های درخشان کهن را از آسیب مصون نگه دارد.)

این مقاله به بررسی شعر دوره ویکتوریا می پردازد و نگارنده تلاش دارد. شعرای بزرگ این دوره را به علاقمندان ادبیات انگلستان معرفی کند و نشان دهد که چگونه علیرغم آشفتگی های فرهنگی و تنوع موضوع و سبک، این شاعران توانسته اند هر یک به سهم خویش گذر ادبیات انگلستان را از دوره رمانتیسم به دوره مدرنیسم عملی سازند. همچنان که رمان این دوره به نگرانی های اجتماعی اعم از مشکلات بیکاری، اقتصادی، فقر، مرگ و میر و... می پردازد، شعر متوجه نگرانی های دنیایی و اخروی است. در ایامی که به سبب پیشرفت علوم طبیعی، اعتقادات سنتی مردم هر روز زیر سوال می رفت و حتی علمای دین نیز نمی توانستند از این اعتقادات دفاع کنند، رسالت شعرای این دوره بیشتر و بیشتر محسوس می شد. طبیعتی که در دوره قبل به عنوان یک مادر، به فرزندان خود عشق و علاقه داشت، در این دوره می خواهد آن ها را «با چنگ و دندان خونین» از بین ببرد. لذا مضامینی همچون تاسف به گذشته، افسردگی، تنهایی، جدال شک و ایمان از موضوعاتی هستند که شاعران به آن ها می پردازند تا جایی که تنی سن - ملک الشعرای - دوره می گوید: «ایمان راسخی که در شک صادقانه وجود دارد، باور کن که در اعتقاد ناقص موجود نیست.» لذا عمده اشعار دوره به مساله ایمان و شکاکی می پردازند و شیوه زندگی کردن در دنیای صنعتی را به خواننده های خود می آموزند. آرنولد معتقد بود که ادبیات می تواند جایگزین مذهب شود زیرا شاعر می تواند هم از نیاز انسان به اخلاقیات و هم از نیاز وی به زیبایی سخن گوید. بزرگترین شعر مرثیه این دوره را تنی سن سرود. آغاز آن شعر درباره اندوه از دست رفتن یک دوست است ولی در ادامه آن به تفکر در معنی زندگی و آخرت می پردازد. شاعر می آموزد در صورتی که غم بر او چیره گردد چگونه در برابر آن کنار آید. برای براونینگ - شاعر دیگر این دوره - عشق عالی ترین تجربه زندگی است و آن در ازدواج متجلی می شود. این گونه عشق خود بهترین نشانه اثبات وجود خداوند است.

گرچه سر والتر اسکات معمولا به عنوان یک نویسنده رمانتیک شناخته شده است، لکن تحلیل رمانتیسم ادعا شده او نشان دهنده این امر است که این سخن سطحی است: اندیشه او عمیقا تحت تاثیر مفاهیم روشنگری اسکاتلندی و نئوکلاسیسم است. بسیاری از رمان های سر والتر اسکات بیشتر در عکس العمل به انقلاب مشروطه سال 1688 میلادی بریتانیا و معاهده اتحاد سیاسی بین انگلستان و اسکاتلند نوشته شده است تا انقلاب فرانسه. این معاهده بر فرهنگ اسکاتلند در قرن هجدهم میلادی تاثیر گذاشت. یکی از نتایج آن گسترش تاریخ نگاری و فلسفه تاریخ روشنگری اسکاتلندی بود که بنیان نظام مند کردن تاریخ نزد والتر اسکات را شکل می دهد. طرح های داستانی والتر اسکات به عنوان وسیله ای برای آزمون و بررسی جوامع گوناگون در مراحل مختلف توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی عمل می کند. این طرح ها همچنین قدر ارزش های نئوکلاسیک گرانبهایی همچون برتری عقل بر احساس و اهمیت خویشتن داری و میانه روی را می آموزند. توجه والتر اسکات به قرون وسطی و استفاده از مکان های بیگانه از علاقه روشنگری اسکاتلندی به تفاوت والتر اسکات به قرون وسطی و استفاده از مکان های بیگانه از علاقه روشنگری اسکاتلندی به تفاوت فرهنگی نشات می گیرد. علاوه بر این، گریز زدن های او در روایت ها شاهدی برای دل مشغولی رمانتیکی به خویشتن نیست، بلکه تحولی است در شیوه ادبی بریتانیایی قرن هجدهم میلادی.

ادبیات آلمانی آراسته به آثاری است که متعلق به دوره های گوناگونند. دوره رمانتیک در آن میان دارای این ویژگی است که اندیشمندان، ادبا و هنرمندان آن توجه خود را نه به امور واقعی، بلکه به غایت بینهایت جهان معطوف داشته اند. زیرا منشأ و شالوده امور غایت نامتناهی جهان است که در عرصه طبیعت به صورت ایده های زیبا متجلی است. مطابق بینش رمانتیک هنرمندان با احساس خویش جلوه ایده ها در صحنه طبیعت را مشاهده می کنند و در آثارشان نمایان می سازند. اما موضوع مورد توجه آنها آنقدر عظیم است که هیچ هنرمندی نمی تواند آن را به تمامی مشاهده کند و در آثارش به نمایش گذارد. افزون بر آن غایت نامتناهی جهان به طور ذاتی در هیچ اثر ادبی نمی گنجد؛ بنابراین آثار ادبی به صورت قطعه ای ناتمام باقی می ماند. مقاله زیر شرح مختصر بینش و آثار اندیشمندان، ادبا و هنر مندان دوره رمانتیک است.

مکتب رمانتیک از مکاتب ادبی دیگر گسترده تر و پیچیده تر به نظر می رسد و از اهمیت خاصی برخوردار است. ویژگیهای این مکتب بر دو اصل عمده آزادی هنر و تجلی احساسات نوین استوار است اما رمانتیسم تنها محدود به تغزل و بیان احساسات شخصی و توصیف طبیعت نبوده و فراتر از آن در زمینه های دیگر مانند سیاست، مذهب و نقد ادبی گسترش می یابد و جلوه های آن حتی در نهضت های مختلف ادبی قرن بیستم ماندگار است.

درون گرایی و دعوت به آرامش در دامن طبیعت را می توان مهم ترین ویژگی شعر او دانست؛ این بینش، ملهم از دو ویژگی بسیار مهم اندیشه اوست: عرفان و رمانتیسم؛ به عبارت دیگر، تلفیقی از عرفان و رمانتیسم در شعر او به چشم می خورد؛ اما همان گونه که عرفان سپهری، همان عرفان شناخته شده ایرانی - اسلامی نیست، رمانتیسم او نیز کاملا با اصول این مکتب هم خوانی ندارد.در این مقاله، نخست، ضمن تحلیل نگرش نویسندگان درباره سپهری، رویکرد عرفانی و سپس دیدگاه رمانتیک بررسی می شود، و سرانجام، پیوند عرفان و رمانتیسم در شعر و اندیشه او تبیین می گردد.

زبان شعر عموما زبانی است جهانی که واژگانش، صور خیال و مضامین آن اندیشه ها و احساسات برخاسته از ژرفای قلب و وجدان بشری است. این زبان گرایش ها و مکتب های فکری به ظاهر متفاوت را کنار هم می آورد و وحدت معقول فرهنگ را سبب می شود. بررسی اجمالی این امر، اهمیت بیشتر برخی از این صور را در ادبیات شرق و غرب در دوران های مختلف مشخص می سازد. در این مقاله کوشش شده است تا با بررسی مفهوم «نی» و «چنگ بادی» در نی نامه آغاز مثنوی مولوی، شعر «چنگ بادی» کولریج، شاعر انگلیسی، و قصیده المواکب جبران خلیل جبران نشان داده شود که چگونه این صور خیال، بعضی از اصول مشترک معرفت شناسی عرفان اسلامی، رمانتیسیسم انگلیس و شعر رمانتیک معاصر عرب را با وجود برخی تفاوت های بنیادین، بیان می دارند. شاید بتوان گفت از مهمترین این اصول، حقیقت حاصل از شناخت است که از دیدگاه مولوی، جبران و کولریج، فراسوی نظام نشانه ها نیست، بلکه در درون نظامی از نشانه های متغیر یا نسبت ها است و ادراک آن از راه آن منطق امکان پذیر است که تضادها را بر خلاف منطق مشاییان می پذیرد.