جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از ابزارهای صیانت حدیث از جعل و دروغ، تدقیق در سند روایات است تا افزون بر آن، به شبهه‌افکنی مخالفان مبنی بر عدم اهتمام شیعه به سند و إسناد تا قرن چهارم و پنجم، پاسخ داده شود. از این‌رو ضروری است کتب حدیثی شیعه در سه قرن اول هجری بررسی شود تا نمودار سیر تاریخی و مقدار کاربرد سند و إسناد در این کتاب‌ها بررسی شود. در پژوهش پیش ‌رو، نشان داده شده از 35 کتاب حدیثی شیعه در سه قرن اول هجری، فقط روایات دو کتاب بدون سند است (حدود 7/5 درصد) و در دو کتاب، کمتر به سند پرداخته شده (حدود 7/5 درصد) و در نُه کتاب، اکثر احادیث دارای سند می‌باشد (تقریبا 7/25 درصد) و روایات 22 کتاب (حدود 9/62 درصد) همگی سنددار هستند. بنابراین اکثر یا همه احادیث بیش از 88 درصد کتب حدیثی ـ فارغ از نوع سندها و صحیح یا ضعیف بودن آنها ـ دارای سند است. همچنین سیر تاریخی نمودار نشانگر آن است که إسناد در شیعه از اواسط سده اول مرسوم بوده و در حدود دوره زندگانی امام صادق (ع)، رشد بیشتری یافته است. سپس در حدود زمانی امامت حضرت رضا(ع) با وجود کاهشِ نسبیِ إسناد، با کاربرد سند توسط ایشان در احادیثی همچون «سلسلة الذهب» تقویت می‌شود و طولی نمی‌کشد که ذکرِ سند در کتب حدیثی، بیشتر و بهتر می‌شود تا آنجا که «قرب الاسناد» نگاشته می‌شود.

از آثار ارزشمند شیخ عباس قمی (ره) کتاب «سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار مع تطبیق النصوص الواردة فیها علی بحار الانوار» است که در هشت جلد به صورت الفبایی نگاشته شده است. ایشان این کتاب را به عنوان فهرست و معجمی برای کتاب «بحار الانوار» علامه مجلسی در بیست سال نوشته است. نوشته حاضر متکفّل استخراج و تحلیل توثیقات رجالی شیخ عباس قمی (ره) در «سفینة البحار» است. این مقاله براساس منابع کتابخانه­ای و به شیوه توصیفی ـ تحلیلی نگاشته شده است. با توجه به علاقه و تخصص بالای شیخ عباس در زمینه تراجم و اعلام، مشاهده می­شود که بیشتر حجم کتاب به شرح حال بزرگان و دانشمندان اختصاص یافته و در این میان، به ملاک­های مختلف توثیق راویان در اثنای مطالب خود نیز پرداخته است، مانند: تصریح معصومین (ع)، اصحاب اجماع، ترحّم و همنشینی و وکالت معصوم (ع) و... . محدث قمی در توثیق راویان، از کتب رجال و تراجم استمداد کرده، هرچند در بیشتر موارد به آن کتب ارجاع نمی­دهد.

تعبیر «الجفاة‌ الطغام» در سه خطبه نهج‌البلاغه، خطاب به اهل شام بکار رفته‌است. امام علی(ع) این گروه را تندخو و در شمار اراذل و اوباش جای داده که تنها اتحاد، موجب پیروزی‌شان شده است. نکته قابل توجه، استعمال جفاة طغام به دو صورت معرفه و نکره و اظهار تعجب علی(ع) از جفاة‌طغام است که بدون دریافت «مَعُونه»، به اطاعت از معاویه درآمده‌اند. درباره این نسبت، شارحان، تعجب امام(ع) را تنها به تبعیت بدون عطا منحصر کرده‌اند. برخی از شارحان معنای لغوی را پاداش و مستمری دانسته‌اند اما تعجب خود را این چنین ابراز داشته که محال است معاویه به سپاهیان، عطایی نداده باشد؛ تحلیل برخی آن است که مَعونه به معنای پرداخت‌های مازاد بر حقوق ماهیانه است که به تیمارداری ستوران و تعمیر اسلحه اختصاص می‌یافته است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی مفهوم جفاةطغام را بازشناسی کرده است. در پایان این نتیجه به‌دست آمد که هرگروه عالی‌رتبه یا دون‌پایه‌ای که اقتدار، وفاداری و اطاعت از حاکمیت حضرت علی(ع) را نادیده گرفته، بـه فکر تصاحب قدرت یا معترض سیاست‌های حضرت بوده و امنیت شـهرها را بـرهـم‌زند، همگی در شمار موصوفان به «الجفاة الطغام» قرار می‌گیرند. در این میان، گروه‌هایی هویت‌یابی شدند که از معاویه، معونه و عطایی دریافت نمی‌کردند که دقیقا با توصیف امام، سازگار است. با شناخت هویت طغام این نکته حاصل شد که اظهار تعجب علی (ع) تنها از جفاةطغام نیست که بدون معونه از معاویه اطاعت می‌کنند؛ بلکه حضرت متعجب از صحابیانی هستند که حقوقی برابر را نپذیرفته و روش‌های ایشان را خوش ندارند.

مرگ و رویارویی انسان‌ها با آن، در جوامع مختلف متفاوت است. این نوشتار با روش «تحلیل مضمون» و با الگوی شش مرحله‌ای «بِراون و کِلارک[1]»، مدلی برای مرگ‌اندیشی دینی با تمرکز بر نهج­البلاغه ارائه می­کند. هدف از این پژوهش بررسی چیستی، چرایی و چگونگی مرگ از منظر نهج­البلاغه است. ابتدا با انتخاب مضامین مشهود «مَوت» و مترادف‌های‌ آن، به شیوه استقرایی، 171 مضمون اولیه و با حذف مکررات 77 مضمون پایه و با تلخیص آن‌ها 31 مضمون سازمان‌دهنده و چهار مضمون فراگیر «حقیقت و کارکرد مرگ»، «ویژگی و ملزومات مرگ»، «مواجهه مثبت با مرگ» و «مواجهه منفی با مرگ» به دست آمد. نتایج پژوهش در تحلیل چرایی مرگ، به حقیقت مرگ به عنوان سنت الهی و کارکرد مرگ به مثابه غایت دنیا و ابزار انتقال و بازگشت به جهان دیگر و شروع یک زندگی جدید می‌نگرد. در پاسخ به چیستی مرگ، به جای تبیین ماهیت رازآلود توصیف­ناپذیر مرگ، به دوازده ویژگی‌ و ملزومات مرگ پرداخته که ویژگی ناگزیر بودن بیش­ترین بسامد را دارد. پذیرش، آمادگی، انتظار، نزدیک‌انگاری، یادآوری، تأخیر‌اندازی، آمادگی و استقبال از مرگ باارزش(شهادت)، رویارویی مثبت معرفی گردیده و دورانگاری، ناراحتی، غفلت، بزرگ‌انگاری و مرگ‌هراسی، به عنوان مواجهه منفی در نهج­البلاغه معرفی شده است.

شناخت تناسب سوره‌های قرآن و کوشش در جهت بررسی دقیق‌تر ساختار هندسی آن به منظور بهره‌برداری‌های مختلف تفسیری و کلامی از دغدغه‌های قرآن‌شناسان معاصر است. یکی از زمینه‌های پژوهش در این باره، شناسایی، تلفیق یافته‌های قرآن‌شناسان قدیم و جدید و ایجاد برون‌رفت‌هایی در این دانش قرآنی است. از رویکردهای کهن در دانش تناسب سوره‌های قرآن، همان مطالعه خطی یا «ترتیب السور» و «تناسب السور» است که کاملاً نگاه خطی را در خود دارد. امروزه نیز این نگاه همچنان دنبال شده است. این پژوهش بر آن است تا با تلفیق یافته‌های قرآن‌پژوهان قدیم و جدید، به ارتقا این رویکرد در مطالعه ساختار قرآن کریم کمک نماید و در تحلیل ارتباط بین سوره محمد با سوره فتح کاربردی سازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بین این دو سوره، گونه‌های مختلفی از ارتباطات لفظی و معنایی در دو ساحت خُرد و کلان وجود دارد. از نتایج این پژوهش می‌توان به ایجاد زمینه بهتر برای فهم بهتر این دو سوره، شناخت و تبیین بهتر ساختار متنی قرآن کریم، همچنین ارائه جواب‌هایی مستدل به شبهات درباره پاشانی و چندلایگی بودن ساختار (متن) قرآن و همچنین تبیین زیبایی‌های بیان قرآن کریم اشاره نمود.

مطالعات تطبیقی در متون اسلامی، به ویژه در آیات قرآن، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار ‏است. با توجه به اهمیت آیه 124 سوره بقره، به دلیل به کار رفتن واژه‌هایی مانند «کلمات»، «امام» و ‏‏«عهد» که باعث شده برخی مفسران دیدگاه‌های متفاوتی را در این زمینه بیان کنند، پژوهش حاضر ‏به بررسی آراء مفسران فریقین در این زمینه پرداخته است. سه واژۀ‌ «کلمات»، «امام» و «عهد» در ‏آیه پیش‌گفته نقش تعیین‌کننده‌ای برای تبیین این آیه دارند. از ره‌گذر این جستار، مشخص می‌شود ‏که واژه «کلمات» با توجه به سیاق آیه یادشده و آیات مشابه، به انجام دادن کارهایی عملی دلالت ‏دارد که حضرت ابراهیم‌(ع) لازم بود برای رسیدن به امامت، آن‌ها را انجام دهد. درباره تفسیر کلمه ‏‏«إِمَام»، دیدگاه‌هایی هم‌چون زعامت سیاسی، قدوه، نبوت و... مطرح شده است که برخی از ‏مفسران، سعی دارند با معانی که در نظر گرفته‌اند، امامت حضرت ابراهیم‌(ع) را منکر شوند. اما با ‏توجه به سیاق آیه پیش‌گفته و تفسیر کلمه «عهد» که بیش‌تر مفسران فریقین آن را به معنای امام ‏بیان کرده‌اند، مشخص می‌شود که حضرت ابراهیم‌(ع) و فرزندانش به مقام امامت نایل شدند. در ‏این نوشتار، سعی گردیده آیه یادشده، با استفاده از تفاسیر فریقین، آیات مشابه و روایات، تا حد ‏امکان بررسی گردد‏

درباره مفهوم آیات 5 تا 7 طارق نظریه‌های متفاوت و گاه متناقضی از سوی مفسران ارائه شده است. بیشتر مفسران با برگرداندن مرجع ضمیر در «یخرج» به ماء دافق، مراد از ماء دافق را نطفه و خروج آن از بین صلب و ترائب را خروج نطفه از پشت مرد و سینه زن دانسته‌اند. عده‌ای نیز نطفه را مخصوص مرد دانسته و خروج آن از بین صلب و ترائب را به خروج منی از بین پشت و دو استخوان ران پا تفسیر نموده‌اند. برخی از محققان معاصر با رد دیدگاه پیشین، فاعل «یخرج» را انسان دانسته و مراد از خروج انسان را خروج از رحم مادر تفسیر نموده‌اند. پژوهش حاضر در تلاش است تا ضعف‌ها و کاستی‌های نظریه‌های ارائه‌شده را به کمک قرائن درونی و بیرونی، تبیین و دیدگاه جدیدی که می‌تواند کمترین نقد به آن وارد باشد، را ارائه کند. بر پایه این دیدگاه منظور از ماء دافق، آب ماده آفرینش اولیه انسان، صلب، قسمت‌های سخت و ترائب، قسمت‌های نرم زمین است.

ساختار چینش آیات در سوره‌های قرآن، از دغدغه‌های قرآن شناسان بوده است. این مسئله در نگاه کلامی با تعابیر توقیفی - اجتهادی و ازنظر تاریخی با تعابیر اصالت (صیانت) - تحریف و از نگاه زیبایی شناسی به تعبیر تناسب / عدم تناسب آیات بررسی شده است. در دهه اخیر، این مسئله با رویکرد مطالعات متن‌شناسی دنبال شده است. در این میان، یکی از دست‌آوردهای مطالعات متن‌شناسی تاریخی، بلاغت سامی است که سبک کهن در تألیف متون بر پایۀ تقارن است. مطابق بلاغت سامی، متون براساس مجموعه‌ای پیچیده از تقارن‌ها در سطوح مختلف متن بنا شده‌اند. این مطالعات در آغاز با مطالعات عهدین، شروع و با مطالعات انسانشناسی فرهنگی تأیید شد. در گام بعد، به این الگو به‌عنوان سبک تألیف آیات قرآن توجه شده است. هدف نوشتۀ حاضر، آزمون این الگو در سوره مبارکه فتح با روش تحلیل بلاغی است. برای تعیین بخش‌های متن این سوره از الگوی تقسیم‌بندی رکوعات قرآنی استفاده شد که بر اساس آن، محدودۀ ابتدا و انتهای رکوعات این سوره عبارت‌اند از آیات: 1-10؛ 11-17؛ 18-26؛ 27-29. یافته‌ها نشان می‌دهند ساختار بیان مطالب در سوره مبارکه فتح به این صورت است که ابتدا عناوین موضوعات سوره در رکوع اول به‌صورت مختصر بیان می‌شوند: بشارت و امتنان فتح مبین به پیامبر(ص) و مواهب اعطایی به پیامبر(ص) در سایۀ فتح مبین، آثار فتح مبین برای مؤمنان بیعت‌کننده با پیامبر(ص)، پیامدهای فتح مبین برای دشمنان پیامبر اکرم(ص)؛ سپس به‌ترتیب معکوس، این عناوین در سه رکوع بعدی توضیح داده می‌شوند. از نتایج این پژوهش، ایجاد زمینۀ مناسب برای فهم بهتر سوره، شناخت و تبیین بهتر ساختار متنی سوره‌های قرآن کریم و نیز نشان‌دادن ظرفیت رکوعات قرآنی در فهم بهتر و شناخت دقیقتر ساختار بیانی قرآن کریم‌اند.

خوانش، فرایند وصول به معنا در یک متن است و یکی از روش های خوانش، خوانش بینامتنی است. در این روش برای فهم یک متن از متون دیگر استفاده می شود و این متون می توانند پیش، همزمان و یا پس از پیدایش متن مورد نظر‌ایجاد شده باشند. یعنی با استفاده از رابطه ای که یک متن با متون دیگر دارد در جهت فهم روابط بین متنی این دو داستان در قرآن و عهدعتیق می پردازد. بینامتنیت یکی از اصطلاحاتی است که در ادبیات امروز فراوان به کاربرده می‌شود و از مباحث گوناگونی در آن سخن گفته می شود که یکی از آن‌ها خوانش بینامتنی است. در عرصه پیدایش یک متن، بینامتنی به معنی شکل یافتن متنی جدید براساس متون معاصر یا قبلی است و بر این اساس بینامتنیت دارای سه رکن اصلی است : متن پنهان ، متن حاضر و روابط بینامتنی . یکی از داستانهای قرآن کریم، داستان یونس است. حضرت یونس (ع) از پیامبران الهی، به سوی قومی فرستاده شد ولی به دلیل تکذیب قوم، از بین مردم رویگردان شد و به کشتی سوار شد و در آخر نهنگی او را بلعید؛ ولی یونس با تسبیح و توسل به خدا نجات یافت و بار دیگر به سوی آن قوم رفت و مردم به وی ایمان آوردند. دهمین سوره از قرآن کریم نیزبه‌نام ایشان نامگذاری شده است و در 18 آیه قرآن از ایشان سخن به میان آمده است. نام یونس چهار مرتبه در قرآن و در این آیات آمده است : سوره نساء آیه 163، سوره انعام آیه 86 ، سوره یونس آیه 98 و سوره صافات آیه 139 . آن حضرت همچنین یکبار با وصف «ذوالنون» و یکبار با «صاحب الحوت» نامبرده شده است. قرآن یونس را در شمار پیامبران نام می برد و در چندین مورد ایشان را ستایش کرده است. در سوره انبیاء آیه 88 او رااز مومنین خوانده و در سوره قلم آیه 50 او را «اجتباء» کرده است. اجتباء به این است که خداوند بنده ای را خالص برای خود کند و نیز او را از صالحان خوانده و در سوره انعام آیه 87 در زمره ی انبیاء شمرده و او را بر عالمیان برتری داده و او و سایر انبیاء را به سوی صراط مستقیم هدایت کرده است. کتاب مقدس عنوان مجموعه ای از نوشته های کوچک وبزرگی است که مسیحیان همه و یهودیان بخشی از آن را کتاب آسمانی خود می دانند. کتاب مقدس در دو بخش عهد عتیق و عهد جدید تنظیم شده است .عهد قدیم تنها بخش مورد اعتقاد یهودیان است وشامل مطالب متنوعی از قبیل تاریخ، شریعت، حکمت، مناجات، شعرو پیشگویی است . عهد جدید که بخش دوم کتاب مقدس است و تنها مسیحیان آن را قبول دارند و این بخش نیز مشتمل بر کتاب ها، رسالات متنوع و نیز مطالب گوناگون است . در عهد عتیق درباره این رسول الهی نیز مطالبی آمده است و در بین کتب انبیاء ، کتابی نیز بنام ایشان است. در کتاب مقدس آمده که یونس نبی از جانب خداوند ماموریت می‌یابد تا به نینوا پایتخت آشور رفته و مردم آنجا را به‌سوی خداوند هدایت کند. اما یونس از این کار سرباز میزند؛ زیرا اهالی آنجا دشمنان اسرائیل بودند و آرزوی یونس این بود که خداوند آنان را مجازات کند، بنابراین بجای رفتن به نینوا راهی «ترشیش» می‌شود . اما خداوند در طی سفر دریایی، حوادثی پیش می آورد که یونس مجبور می‌شود فرمان خداوند را اجرا کند و به نینوا برود. مردم نینوا در اثر شنیدن کلام خداوند از یونس نبی از گناه خود توبه می‌کنند وبه سوی خدا بازگشت می‌نمایند. یونس از نتیجه کار ناراحت می‌شود و به خدا شکایت می‌کند. خداوند به یونس یاد می‌دهد که برای مردمی که او آفریده ارزش قائل شود؛ زیرا او برای مردم تبعیضی قائل نیست. داستان یونس در قرآن و عهد عتیق مانند هر داستان دیگری اجزا و عناصری دارد. عناصر هر داستانی اجزای بنیادین تشکیل دهنده آن هستند. میان اهل فن در مورد تعداد و ترکیب عناصر بنیادین داستان اتفاق نظر وجود ندارد؛ ولی غالبا به این موارد اشاره می‌شود : طرح، موضوع، درون مایه، شخصیت و شخصیت پردازی، زاویه دید، پی رنگ، صحنه، گفت و گو، لحن، فضا، زبان، زمان، مکان، حادثه، سبک و تکنیک. ارکان داستان با یک-دیگر رابطه متقابل دارند و در تعریف هر عنصر از بقیه عناصر کمک گرفته می‌شود . داستان همواره در جهت یاد‌دهی یا تعلیم آموزه‌ها استفاده می‌شود و این موضوع به دلیل اثرگذاری داستان بر مخاطبان است. قرآن‌کریم وعهد عتیق نیز در جهت تعلیم آموزه‌های خودشان از داستان استفاده کرده اند. قرآن کریم در تبیین نسبت خویش با قصص انبیا پیشین خود را هم مصدّق می داند و هم مهیمن و خود را حق معرفی می کند (ان هذا‌ لهوالقصص الحق). در این پایان نامه کوشش می‌شود تا داستان یونس در قرآن کریم در پرتو داستان یونس در عهد عتیق خوانش شود. بر این اساس این تحقیق به دنبال آن است که قرآن چگونه عناصری از این داستان را در عهد عتیق تایید، رد، تکمیل و تصحیح کرده است. از طرفی دیگر چه آموزه هایی در پس داستان قرآنی است که به تبیین نگاه جهان شناسی، خداشناسی، اخلاقی، معاد و نبوت قرآن می پردازد و آموزه‌هایی که در پس داستان عهد عتیق است را به چالش می کشد.

شناخت محیط و عوامل جغرافیایی شهر بصره و تأثیر آن ها در اخلاق و رفتار مردم، در کنار آگاهی از سایر عوامل فردی و اجتماعی مردمان این شهر در عصر امام علی(ع) می تواند اسباب انحراف بصریان در بیعت شکنی با امام علی(ع) و برپایی جمگ جمل را روشن تر نماید. امام علی(ع) بعد از پیروزی در جنگ جمل، بصریان را نکوهش کرده و افکار سفیهانه مردم این شهر را متأثر از عواملی از جمله جغرافیایی بصره دانسته است. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی و با گردآوری داده های کتابخانه ای به ویژه کتاب نهج البلاغه و بیانات حضرت علی(ع) در مواجهه با مردم بصره، تلاش می کند علل و اسباب رفتار و اخلاق مردم را در مخالفت با امام علی(ع) در حوزه تأثیر عوامل جغرافیایی در آن دوران تبیین نماید. نتایج این پژوهش نشان می دهد که محیط طبیعی و عوامل جغرافیایی مانند(آب، خاک، هوا، مسیرهای موصلاتی، بندری بودن، نزدیکی به کشورهای متمدن و غیره) در کنار عوامل متعدد دیگر، در اخلاق و رفتار بصریان تأثیر گذاشته و در نتیجه بخشی از علل و زمینه های انحراف آن ها از امام علی(ع) به واسطه محیط طبیعی شکل گرفته است. البته عوامل طبیعی تأثیر جبرگونه و غیرقابل تغییر نداشته و فقط تسهیل کننده و بسترساز انحراف رفتاری مردمان بصره در رویارویی با امام علی(ع) در عصر علوی بوده است. تأثیرپذیری بخشی از بصریان از این عوامل و همیشگی نبودن آن ها بیانگر مفید بودن این تأثیر در کلام امام علی(ع) است.