جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نفوذ، جرياني نرم و آرام است که نظام سلطه در قالب جنگ نرم براي رسيدن به اهداف خود از آن بهره مي‌گيرد و در ميان ابعاد نفوذ، نفوذ فرهنگي يکي از پيچيده‌ترين راهبردهاي مقابله نظام سلطه است. هشدار‌هاي رهبر معظم انقلاب در مورد نفوذ فرهنگي، نگارندگان را بر آن داشته به چرايي و چگونگي اثر‌گذاري اين امر توجه کنند. ازاين‌رو، اين پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي به‌دنبال پاسخ به اين سؤال است که زمينه‌هاي نفوذ فرهنگي از منظر مقام معظم رهبري کدام‌اند؟ يافته‌هاي پژوهش پس از تحليل فرمايشات رهبر معظم انقلاب نشان مي‌دهد که نفوذ فرهنگي با شيوه‌هاي متفاوت به دنبال تغيير باورهاي اسلامي است و براي تأثير‌گذاري نيازمند به زمينه‌هاي مختلف است که در زمينه‌هاي سياسي مي‌توان به ضعف دولت‌ها و رخنه عناصر غرب‌گرا در ارکان‌هاي مديريتي، در زمينة فرهنگي، به نفوذ عناصر غرب‌گرا در دانشگاها و بي‌توجهي به نهاد آموزش و پرورش و در زمينة اقتصادي، به فقر اقتصادي و وابستگي اقتصادي به غرب اشاره کرد.

نظریه ولایت فقیه در حوزه معرفت اسلامی، از منظرهای مختلف کلامی، فلسفی، فقهی،اخلاقی و عرفانی، قابل تبیین است. اما نظر به اینکه ولایت فقیه از جمله مباحثی است که اختصاص به یک حوزه خاص نداشته و در آن دانش‌های کلام، فلسفه، فقه، اخلاق و عرفان در هم آمیخته و به نوعی هم پوشانی دارند و موضوعی چند وجهی و بین رشته‌ای به شمار می‌آید، نگاه به ولایت فقیه به عنوان یک مسأله کلامی، فلسفی، فقهی یا اخلاقی و عرفانی صرف، نمی‌تواند ما را به تبیین جامعی از این نظریه که همه ابعاد آن را مورد توجه قرار بدهد، رهنمون سازد. در پژوهش حاضر در پاسخ به تبیین نظریه ولایت فقیه، تلاش شده تا با بررسی سه مسأله؛ ضرورت حکومت اسلامی، ویژگی‌های حاکم اسلامی و مشروعیت حکومت اسلامی، به عنوان مسایل محوری نظریه ولایت فقیه، تبیین‌های ارایه شده در مورد نظریه ولایت فقیه، مورد ارزیابی قرار گرفته و کاستی‌های آنها مشخص گردد، تا ضرورت ارایه تبیین جامعی از نظریه ولایت فقیه مبتنی بر منظومه معرفت اسلامی آشکار گردد که در آن هم جایگاه مناسب این موضوع بنیادی و کلیدی، نظام سیاسی اسلام، به درستی ترسیم شده و هم زمینه تلائم بیشتر دیدگاهها و برطرف شدن بسیاری از اختلاف‌های نظری فراهم شود و در این راستا ضرورت حکومت اسلامی، در محورهای هفتگانه؛ حکومت اسلامی و توحید عملی، لطف و حکمت الهی، حاکمیت، جامعیت، نظام‌مندی و ارزشمداری و اخلاق محوری اسلام و تحقق عملی فقه، تبیین گردیده است و در سایه چنین تبیینی روشن خواهد شد که ولایت فقیه از این منظر از چنان جایگاه بلندی در منظومه معرفت دینی برخوردار است که ضرورت و مشروعیت آن، از ضرورت استمرار ولایت الهی و تحقق توحید عملی و ایجاب لطف و حکمت الهی، سر چشمه گرفته و تحقق بخش حاکمیت و جامعیت و نظام‌مندی و ارزش مداری اسلام در عصر غیبت و تحقق عملی فقه است، بر این اساس، نمی‌توان بدون در نظر گرفتن منظومه معرفت اسلامی به تبیین جامعی از آن دست یافت.

با فرارسیدن عصر غیبت، شیعیان در منابع و روش استنباط احکام شرعی به دو دسته اخباری و اصولی تقسیم شدند اخباریان با انحصار منابع استنباط در احادیث امامان (ع) و مخالفت با روش اجتهاد خود را تعریف کردند در مقابل، اصولیان معتقد به منابع چهارگانه: قرآن، سنت، اجماع و عقل با روش اجتهاد هستند. مکتب اخباری به اصطلاح امروزی در قرن یازدهم هجری توسط ملامحمدامین استرآبادی احیا شد و حدود دو قرن به عنوان اندیشه مسلط بر جامعه شیعی مطرح بود؛ تا اینکه این اندیشه با پیروزی آیت الله وحید بهبهانی و شاگردانش رو به افول نهاد. با پیروزی اصولیان و قدرت یافتن اجتهاد و نیز اهمیت یافتن عقلانیت، زمینه ورود علما به سیاست فراهم شد که محصول آن با پیروزی انقلاب‌اسلامی جلوه یافت. وجود علمای اصولی با روش اخباری، ظاهرگرایی و سطحی نگری، تأکیدات مقام معظم رهبری بر ضرورت انقلابی ماندن حوزه‌های علمیه، کاهش استنادات به قرآن کریم در کنار سایر شواهد بر بازتولید اندیشه اخباری‌گری در عصر انقلاب‌اسلامی دلالت دارند. علاوه بر آن فعالیت جریان‌های متاثر از اخباری‌گری مانند مکتب تفکیک، انجمن حجتیه و تجدد ستیزان بازتولید این اندیشه را دوچندان کرده است. دال مرکزی گفتمان انقلاب‌اسلامی را «اسلام ناب محمدی» تشکیل می‌دهد که بر اساس آن سایر دال‌ها مفصل‌بندی شده‌اند. مهمترین مولفه اسلام ناب محمدی، رابطه دین و سیاست، ضرورت تشکیل حکومت اسلامی توسط فقیه جامع الشرایط و استکبارستیزی است. مهمترین پیامد سیاسی بازتولید اندیشه اخباری ترویج اندیشه جدایی دین از سیاست است که می‌تواند به تزلزل اندیشه تشکیل حکومت اسلامی، تضعیف جایگاه ولی فقیه و انحراف در اصل استکبارستیزی منجر شود.

با پیدایش نهضت علمی و پیشرفت علوم تجربی، چالش‌های فراوانی میان علم و دین به وجود آمد و دیدگاه‌های گوناگونی در این‌ باره پدیدار گشت. علی‌رغم سایر دیدگاه‌ها، اندیشه برخی افراد در رابطه علم و دین از برجستگی ویژه‌ای در میان روشنفکران دینی برخوردار است. برخی از روشنفکران با استفاده از یافته‌های علوم تجربی، تلاش در توجیه علمی آموزه‌های دینی داشته و بر این باورند که علم و دین دارای دستاوردهای مشابهی هستند. پژوهش پیش رو با رویکرد تحلیل محتوای کیفی، به دنبال آن است با نگاهی دقیق، به مطالعه موردی بنیان فکری علم‌گرایانه مهندس بازرگان بپردازد. یافته‌های تحقیق نمایانگر آن است که این نحله از نواندیشان دینی به جهت تأکید مفرط در بهره‌گیری از آموزه‌های پوزیتیویستی، مبانی دین را به محاق می‌برند و در نهایت در وادی سکولاریسم، به دین حداقلی بسنده می‌نمایند.

موضوع اصلی رساله حاضر، به جریان شناسی تفاسیر و برداشت های سیاسی از قرآن کریم در انقلاب اسلامی پرداخته است. هدف این پژوهش، صورتبندی، شناسایی و آشنایی روشمند با تفاسیر و برداشت های قرآنی جریان های دخیل و تاثیر گذار در انقلاب اسلامی است که به منظور غنی تر کردن ادبیات پژوهش، شناسایی آسیب ها، ضعف ها، ظرفیت ها و قوت نظریات آنان، صورت پذیرفته است.(هدف) چیستی، چرایی و چگونگی تفاسیر و برداشت های سیاسی جریان های مختلف از قرآن کریم در انقلاب اسلامی به عنوان مهمترین سوال اصلی این پژوهش مطرح می شوند. (سوال) روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی و در تحلیل چگونگی تفسیر سیاسی از قرآن، نقش متن معتبر (آیات قرآن) و زمینه های سیاسی، اجتماعی و فکری در پدید آمدن تفاسیر و برداشت های سیاسی از قرآن، نقش داشته است.(روش) جریان های اصلی تفاسیر و برداشت های سیاسی از قرآن عبارتند از : یک. جریان روایت محور متاثر از اخباری گری، در رویکرد افراطی این جریان (انجمن حجتیه) برداشت یا تفسیر سیاسی قرآن، نفی شده است. در رویکرد اعتدالی این جریان (مکتب تفکیک) تفسیر سیاسی از قرآن وجود دارد. دو. جریان قرآن بسنده ها، در برداشت های سیاسی این جریان، تنها منبع معتبر حکومت، مدیریت و سیاست جامعه فقط و فقط از قرآن قابل استخراج بوده و سایر منابع مورد نقد قرار می گیرد. سه. جریان اجتهادی- اصولی، این جریان، با ویژگی هایی نظیر عقل گرایی، تاثیر عنصر اجتهاد و استفاده از روایات و توجه به مسائل جدید، توجه به ویژگی های صدوری و دلالی قرآن، به کارگیری رویکرد عرفانی و فلسفی، به تفاسیر سیاسی مباحثی نظیر انقلاب، حکومت، مدیریت و سرپرستی جامعه، عدالت، آزادی و...از قرآن،پرداخته اند. این جریان، با رویکردی حداکثری، قرآن و دین را ناظر به تمام زوایای زندگی انسان می داند. چهار. جریان های التقاطی که دارای دو نوع نگرش نسبت به قرآن بودند: الف. برداشت های کارکردگرایانه و سوسیالیستی از قرآن، نگرشی که اسلام و قرآن را به عنوان ابزار و یک متن انقلابی(مارکسیستی-سوسیالیستی) تاویل و تفسیر می کرد. ب. نگرش های متاثر از معرفت شناسی غربی، تحت تاثیر مفاهیم لیبرالیستی، که بیشتر بر رویکردهای تجربی، اگزیستانسیالیستی، هرمنوتیکی و نسبی انگارانه پایه ریزی شده اند. و نگاهی حداقلی را نسبت به قرآن دارند. به نظر می رسد بسیاری از تفاسیر و برداشت های سیاسی از قرآن با توجه به ویژگی ها و زمینه های اجتماعی-سیاسی و فکری نتوانسته اند فارغ از گفتمان های زمانه طرح و عرضه شوند و نتوانستند گفتمان جدیدی عرضه نمایند. مگر جریان هایی نظیر اجتهادی-اصولی که فارغ از نظریات و گفتمان های غربی، از اصالت و جامعیت برخوردار بوده و ظرفیت و توانایی بالقوه و بالفعلی برای ارائه نظریات تفسیری در زمینه های سیاسی و اجتماعی از قرآن را دارا می باشد.(یافته)

پس از بعثت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) دين مبين اسلام ابتدا جزيرة العرب و سپس در دوره هاى بعدى با فتوحات، مناطق زيادى از جهان را در بر گرفت و حكومت هاى اسلامى در بسيارى از اين مناطق تشكيل شد؛ اما به مرور بخش هايى از آن، به دليل عدم وحدت مسلمانان و بى لياقتى حاكمان، به دست استعمارگران افتاد. نمونه بارز آن امپراتورى عثمانى بود كه تجزيه شد و هر قسمتى از آن تحت سيطره يك قدرت استعمارى قرار گرفت. آرمان اسلام حاكميت دين و شريعت اسلام بر جامعه بشرى و تشكيل «امّة واحده» است و خداوند هم تشكيل حكومت صالحان را در زمين وعده داده است. اما وضعيتى كه بر جهان بشرى حاكم است، وضعيتى نيست كه مطلوب اسلام باشد؛ با اين همه اسلام با توجه به واقعيات موجود، تا زمانى كه زمينه براى تحقق آن آرمان نهايى فراهم نشده است، وضعيت موجود در جهان را مى پذيرد و براى اين كه نوعى انسجام به مسلمانان بدهد، مسأله «دارالاسلام» و وجوب حفظ و دفاع از آن را مطرح مى نمايد.

یکی از مسائل اساسی در فلسفه سیاسی اسلام، مؤلفه های مشروعیت حاکمیت است. مراد از «مشروعیت» در این نوشتار، توجیه عقلانی «اعمال سلطه و اطاعت»، و مراد از مؤلفه های آن عناصری است که به موجب آن، حاکم یا حاکمان یک جامعه از حق صدور فرمان و اطاعت برخوردار می شوند. با توجه به اینکه حاکمیت الهی در دو حوزه تکوین و تشریع در سراسر قرآن تبیین شده است، در این پژوهش، به روش تفسیر موضوعی به واکاوی این موضوع در آیات قرآن اقدام شده و عناصری همچون «برتری ذاتی»، «سلطه و مالکیت حقیقی»، «علم خطاناپذیر»، و «حق تصرف در قلمرو حکومت»، که ازجمله مؤلفه های حق حاکمیت در نگاه قرآن است، بررسی شده است.

پایبندی به معاهدات بین المللی، از مسائل مهم در روابط بین الملل است و با بررسی آن از نگاه اسلام، علاوه بر تبیین میزان پایبندی دولت اسلامی به معاهدات، میتواند به عنوان چارچوبی برای دستگاه دیپلماسی کشور مورد توجه قرار گیرد. روش بررسی دیدگاه اسلام، مراجعه به آیات و روایات به شیوه استدلال فقهی است؛ از این رو، مهم ترین رهاورد این پژوهش علاوه بر جواز عقد قرارداد از سوی دولت اسلامی با سایر دولت ها، لزوم پایبندی به معاهدات به عنوان یکی از اصول روابط خارجی دولت اسلامی است و طرح مواردی از عدم پایبندی به صورت استثنا میباشد.یکی از موارد استثنا، «نقض عهد» از سوی طرف معاهده است که امری طبیعی در حقوق بین الملل میباشد. مورد دیگر، «خوف خیانت» از سوی طرف قرارداد میباشد که علاوه بر وجود قرائن خیانت، باید لغو آن به طرف مقابل اطلاع داده شود. از دیگر موارد استثنا، ایجاد تزاحم بین پایبندی به معاهدات بین المللی با مصالح و آرمان های دولت اسلامی است که در صورت تحقق، براساس قاعده «اهمّ و مهم» که به تشخیص ولیّ امر مسلمین است، باید عمل شود.