جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از شخصیت‌های مهم شیعی صدر اسلام، اویس قرنی است که در بسیاری از متون تاریخی، صوفیانه، عارفانه، ادبی و اخلاقی زبان فارسی به شخصیت و ویژگی‌های او پرداخته شده است. هدف این نوشتار تبیین چگونگی بازتاب این شخصیت شیعی در متون گوناگون فارسی و نگرش نویسندگان و شاعران به اوست. این نوشتار به روش توصیفی تحلیلی و با نگاهی به زندگی و شخصیت اویس به دنبال پاسخ به این پرسش‌هاست که چرا به اویس قرنی بیشتر پرداخته شده و کدام ویژگی یا ویژگی‌های شخصیت او مورد توجه بوده و بیشتر در چه نوع از متون زبان فارسی نام اویس مطرح شده است. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد که با توجه به برخی از روایات در شأن اویس از زبان پیامبر اسلام و نیز زهد و عبادت اویس، متون اخلاقی، عرفانی و ادبی بسیار به شخصیت او توجه کرده و با توصیف خود او را الگویی در چشم مؤمنان و تا حدی صاحب کرامت و اسطوره‌ای از زهد و پارسایی معرفی کرده‌اند. در میان متون ادبی، متون صوفیانه و تعلیمی به اقتضای موضوع خود بیشتر به شخصیت اویس پرداخته‌اند. در قصائد مدحی نیز شاعران، با اشاره به زهد اویس گاهی ممدوح را به او تشبیه کرده‌اند.

یکی از شیوه‌های بلاغی در سخن، استفاده از تمثیل است. قرآن کریم نیز بسیار از تمثیل، استفاده کرده است. تمثیل بیت عنکبوت یکی از مشهورترین تمثیل­های ساده و محسوس قرآنی برای استدلال و اقناع است. در قرآن کریم، عمل کسانی که به غیر خدا و بت­ها تکیه کرده‌اند، به بیت عنکبوت تشبیه شده که سست‌ترین خانه است. تمثیل بیت عنکبوت در ادبیات فارسی نیز بازتاب فراوانی دارد و سخنوران فارسی از این تمثیل قرآنی بسیار استفاده کرده و در ساخت و پرداخت تصاویر بلاغی به شیوه‌های گوناگون بهره برده‌اند. در این مقاله با هدف آشنایی با بازتاب این تمثیل در ادب فارسی و شناخت چگونگی استفادۀ شاعران از تمثیل عنکبوت، به‌روش توصیفی تحلیلی، بیش از چهل اثر ادبی را بررسی و نقش عنکبوت را در آن‌ها تحلیل کرده‌ایم. در این تحلیل داده‌های تحقیق با توجه به کارکرد اصلی، دسته‌بندی شده و به کارگیری عنکبوت در نقش‌های نمادین، مشبه‌به، حضور در فرهنگ عامه و نجوم بررسی شده است. نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد که شاعران در مدح، وصف، پند و اندرز و توصیف اشخاص و حیوان و احوال گوناگون از تشبیه بیت عنکبوت یا نام عنکبوت استفاده کرده‌اند. عنکبوت در بیان شاعران و سخنوران هم جنبۀ مثبت دارد و هم منفی. در جنبۀ مثبت عنکبوت مشبه‌به و نمادی از رازپوشی، تلاش برای رزق، نمونه‌ای از موجودات ضعیف روزی خورنده، قانع و گوشه‌گیر و مشبه‌به عشق است. از دیدگاه منفی، عنکبوت نمادی از کم‎همتی و سستی و ناتوانی، حقارت در هدف، مظهر دنیا و تعلقات آن، فریبکار و زورگو و نماد آرزو و حرص است. شاعران در تصویرسازی نیز از نام و ویژگی‌های ظاهری عنکبوت استفاده کرده و آن را مانند خورشید و شیشۀ شکسته دانسته و نمونه‌ای برای تشبیه احوال، مایۀ عبرت و پرهیز از غرور دانسته‌اند. در فرهنگ عامه نیز باورهایی دربارۀ عنکبوت و تار آن در ایران و دیگر ملل وجود دارد.

عطار در منطق‌الطیر از هفت وادی نام می‌برد؛ اما یک وادی نانوشته وجود دارد و آن گذشتن از صورت و رسیدن به معنی است. این موضوع به‌صورتِ تقابل این دو در کل منطق الطیر به‌ شکلی نانوشته و نامنسجم منعکس شده است. در سخن عطار، صورت در مفهوم مجاز، کثرت‌ها، ظاهر، دنیا و وابستگی‌های به آن دیده می‌شود و معنی نیز در مفهوم وحدت، باطن، روح، تعالی و رسیدن به حقیقت می‌آید. حکایت این مرغان را هم در شکل و قالب و هم در محتوا و معنا می‎توان گذر از صورت به معنی دانست؛ زیرا عطار از قالب داستانی تمثیلی بهره برده و در متن هم خواننده و سالکِ راه را به گذر از ظواهر و صورت‌ها و توجه به معنی فرامی‌خواند. وی راه گذر از صورت و رسیدن به عالم معنی را در بریدن از وابستگی‌ها، داشتن همت و انصاف و درمجموع در طلب و عشق و فنا می‌بیند.

شعر فارسی قرن سوم تا پایان قرن پنجم هجری را از نظر زمانی و تشابهات سبکی بیشتر به عنوان شعر دورۀ نخست می‌شناسیم. یکی از مضامین پرکاربرد در شعر این دوره، اخلاق و موضوعات اندرزی است. مقالۀ حاضر برخی از موضوعات مهم را که فضیلت اخلاقی یا رذیله محسوب می‌شوند در سروده‌های تعدادی از شاعران این دوره بررسی و تأثیر آنها را از سخنان حکیمانه امام یا تشابه آن سروده‌ها را با کلام حضرت گوشزد کرده است. در میان موضوعات گوناگون اخلاقی، شاخص‌ترین موضوعات شامل هشت فضیلت اخلاقی و سه رذیله را در این مقاله بررسی کرده‌ایم. نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد که موضوعات اخلاقی مطرح شده متأثر و همسو با آموزه‌های علوی است و شاخصۀ مهم در داشتن این فضائل یا دوری از برخی رذائل ذکر شده جهت دهی و تأثیر گذاری بر زندگی سالم فردی و اجتماعی است.

. اخلاق و کارکرد آن، یکی از مهم‌ترین بن مایه‌های متون گوناگون زبان و ادب فارسی است و موضوعات مختلف اخلاقی و پند و اندرزهای فراوان در بیشتر این آثار دیده می‌شود. یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین موضوعات اخلاقی و تعلیمی «زبان و سخن» و کارکرد مثبت و منفی آن است. در بیشتر متن‌های ادبی، عرفانی و تاریخی ما در باره اهمیت زبان، ویژگی‌های آن، مخاطب، ویژگی‌های سخن و ... نکته‌هایی درخور تأمل و به شیوه‌ای مؤثر، بیان شده که بیشتر آنها متأثر از آموزه‌های قرآنی و روایات نبوی و علوی و دیگر بزرگان دین است. چنین مضامینی در همه انواع ادبی از ادبیات تعلیمی که جایگاه اصلی چنین مباحثی است، تا ادبیات حماسی و غنایی دیده می‌شود. مقاله حاضر، این موضوع و چگونگی آن را در آثار برجسته و اصیل ادب فارسی بررسی و نمونه‌هایی از بیان و توصیف شاعران و نویسندگان را با توجه به منشأ سخنانشان ارائه کرده است. حاصل پژوهش نشان می‌دهد در بیان چنین مضامینی آنچه برای گوینده یا صاحب متن مهم است، جنبه آموزشی یا همان تعلیمی و انتقال آن به مخاطب است؛ از این رو در چنین ساختارهایی کمتر با مختصات تخیلی روبه روییم بلکه مخاطب درون مایه را عمدتاً در قالبی عاری از ممیزات ادبیات مخیل مشاهده می‌کند؛ نهایت استفاده از تمهیدات هنری در چنین آثاری، تمثیل یا اسلوب معادله است.

چکیده موضوع این تحقیق عبارت است از «بررسی شعر شیعی از قرن هفتم تاپایان قرن هشتم هجری»؛ یعنی دورانی که تسنن مذهب رایج و مورد حمایت حاکمان وقت در ایران بوده است. برای فراهم نمودن مجموعه‌ای منسجم از سیر شعر شیعی در این سرزمین، نگاهی به جامع? ایران در قرن‌های هفتم و هشتم شده و ابعاد گوناگون آن بررسی گردیده است. در بعد سیاسی، مشخص گشته که برخی از حاکمان مانند خوارزمشاهیان و ایلخانان مغول، برعکس غزنویان و سلجوقیان، در برابر تشیع، تسامح و در بعضی موارد به آن گرایش داشته‌اند و این خود سبب تقویت شعر شیعی گشته است؛ هرچند دردوره‌های غزنوی و سلجوقی نیز فرصت‌هایی برای شیعه جهت تقویت خود پیدا می‌شده است. در بعد جغرافیایی، مشخص شد که مناطقی هم‌چون خراسان، ری و کاشان در گسترش شعر شیعی تأثیر فراوانی داشته‌اند. در بُعد مذهبی، تأثیر فرقه-های مهم تشیع مانند زیدیه ،اسماعیلیه و اثنی عشریه بر بعضی از شاعران هم‌چون ابن یمین، نزاری قهستانی، و حسن کاشی و طبعاً بر اشعار آنان ثبت شده است. دربُعد فرهنگی و اجتماعی نیز معلوم گردید که مشترکاتی میان رسوم ایرانیان و آیین تشیع وجود داشته است که این امر سبب گرایش مردم این سرزمین به تشیع شده و عناصر فرهنگی این مذهب را در اشعار فارسی خود جای داده است. نتیجه این که ورود هر نوع تفکر مذهبی در شعر، غیر از عقاید صاحب آن‌ها، به نحو? تعامل زمامداران با شاعران و نیز فضایی که شاعران در آن پرورش یافته‌اند، بستگی دارد. دیگر این که شعر شیعی با تمام محدودیت‌هایی که غالباً از طرف حاکمان وقت برای شیعیان ایجاد می شده، با فراز و نشیب‌هایی حرکت رو به رشد خود را ادامه داده و آثاری ارزشمند ـ هرچند معدود ـ در دوران مذکور از خود بر جای گذاشته است. مهم‌ترین مضامین و عقاید شیعه که در شعر این دو قرن آمده، عبارتند از: غدیریه‌ها، مدح و منقبت ائمه (ع)، آیات و روایات در شأن و مقام اهل‌بیت به ویژه حضرت علی(ع)، افضلیت علی(ع) بر دیگر صحابه و منصوص بودن امامت علی (ع) و امامان بعد از ایشان.واژگان کلیدی: شعر فارسی شیعی ،مضامین شیعی، شاعران شیعه و متشیع، قرن هفتم تا پایان قرن هشتم.

حلاّج یکی از مشهورترین شخصیّت‌ها در عرفان و تصوف اسلامی است؛ اندیشه‌ها و سرگذشت ویژة او در زمان حیات و پس از مرگش همیشه محلّ بحث بوده است. بسیاری از عارفان و شاعران از اندیشه‌هایش تأثیر پذیرفته‌اند. عطّار نیشابوری شاعر عارف یکی از کسانی است که توجه ویژه‌ای به حلاّج دارد و در منطق‌الطّیر، اندیشه‌های حلاّج را به شیوه‌های گوناگون بازگو کرده است. مقالة حاضر بخش‌هایی را از تأثیرپذیری عطار از حلاّج با ارائه شواهد بررسی می‌کند.

یکی از کارهای مهم عالمان تصوف و عرفان اسلامی، تدوین و نوشتن کتاب هایی برای آموزش یا پاسخ به سوالات مریدان و رهروان و در مجموع برای راهنمایی اهل طریقت و جویندگان این راه بوده است. در این کتاب ها بنا به اعتقاد نویسنده و سلیقه او، مباحث مهم اصولی و عملی عرفان و نیز سرگذشت ها و سخنان بزرگان و پیشوایان طریقت گردآوری می شده است.کشف المحجوب هجویری غزنوی، نخستین متن تالیفی به زبان فارسی در زمینه های گوناگون عرفان است. این کتاب در واقع دائره المعارفی از مباحث، اصول، اندیشه ها و اصطلاحات عرفانی است که مولف در کتاب خود گرد آورده است. هجویری خود از عالمان و دانایان عامل بوده است. یکی از موضوعات و مبناهای مهم در کتاب، سیره و سخنان حضرت علی (ع) و ائمه اهل بیت (ع) است که همراه با توصیف سیمای نورانی آن بزرگان در متن آمده است. سیره علوی و زندگی و گفتار امیرالمومنین و فرزندان پاکش، منبع الهام بخش و اسوه کردار کسانی است که می خواهند دل از دنیا بکنند و تهذیب نفس و خدمت برای رضای حق را در پیش بگیرند. در واقع علمای عرفان و تصوف به پیروی از سنت حضرت رسول (ص) و صحابه، به ویژه اهل بیت (ع)، زندگی، سیره و سخنان آن بزرگان را سرمشق خود قرار می داده اند.در این مقاله، سیما، سیره و سخنان ائمه اهل بیت از امام علی (ع) تا امام صادق (ع) و نحوه پرداختن به آن و نیز بهره های معنوی آن و موضوعات مهمی چون نماز، ایثار، نحوه پوشش، ... بررسی شده است.

براساس آیات قرآن، جهان هدفمند و برای انسان آفریده شده است. خلافت و آزمون الهی، رسیدن به رحمت خداوند، عبادت و معرفت، تفکّر، تعقّل، تقوا، تذکّر، هدایت، رستگاری و نجات و رسیدن به مقام عبودیّت از مهمترین اهداف آفرینش انسان است.درجات عبودیّت تابع درجات معرفت عبادت کننده و میزان توجه او به خداوند است. این پژوهش به تبیین و تحلیل ماهیّت بندگی و مراتب آن از دیدگاه دو اندیشمند و مفسّر قرآن کریم، براساس دو کتاب مثنوی معنوی و تفسیر کبیر می‌پردازد. با تأمّل در سخنان مولوی و فخر رازی در می‌یابیم که آن دو به طور کلی عبودیّت را دارای سه مرتبه می‌دانند: عامیانه، عالمانه و عارفانه. رکن اساسی عبودیّت از نظر آنها معرفت است، از این رو عبودیّت عامیانه را مصداق عبادت واقعی ندانسته و عبودیّت را در دو قسم اخیر مندرج می‌دانند. همچنانکه انسانها از نظر ایمان به خدا و تقوا و کمال قوای نظری و عملیِ نفس در سطوح و مراتب متفاوتی قرار می‌گیرند، از نظر بندگی نیزدارای مدارج و مراتب متفاوت هستند. ازدیدگاه آنها بندگی الهی نحوه‌ای از زندگی است و حقیقت آن چیزی جز تسلیم در برابر‌ آموزه‌های دینی نیست. هرکس به بندگی خدا جهت رسیدن به سعادت و لذت دنیوی یا اخـــــروی، تن دهد معــــــبود حــــقیقی او همان سعـــــادت و لذّت می‌باشد نه خداوند متعال، چنیـن فـردی خدا را ابزاری برای رسیدن به مقصود و مطلوب خود قرار داده است، بندگی این دسته عمدتاً از سر تقلید و به دور از معرفت، و پایین‌ترین درج? بندگی است. افرادی که با تن‌دادن به بندگی خدا خواستار شرافت وجودی هستند و در واقع می‌خواهند با انتساب به خدا به عظمت و جایگاه شریفی برسند، گرچه نسبت به مرتبه قبلی برترند، ولی در اینجا نیز مطلوب بالذات غیر خداست، بنابراین عبودیّت حقیقی محسوب نمی‌شود، برترین مرتب? بندگی خداوند، عبارت است از عشق به حق‌ از آن رو که او اِله بوده و دارای جلال و عزّت و هیبت، و شایسته عبودیّت است. این مرتبه از بندگی حاصل نمی-شود مگر با پیدایش عشق به خدا، و عشق تنها از رهگذر شناخت معبود پدید می آید. از عمده-ترین تفاوتهای فخر و مولوی در مسأل? مذکور، می‌توان به تأکید فخربر عقلانیّت و انحصارگرایی دینی در نیل به مدارج عالیّ? بندگی و تمرکز بر مبانی کلامی و جبری دانستن مراتب فوق، و در مقابل، تأکید مولوی بر عشق و پذیرش نوعی کثرت‌گرایی دینی در وصول به درجات بندگی و بهره‌گیری از مبانی عرفانی و اختیاری دانستن سلوک الی الله اشاره کرد.

در طول تاریخ و حیات فرهنگی انسان،‌کاروان شعرو ادب، پویا و همپا بادانش و معرفت بشری در حرکت بوده و بسیاری از رویدادهای سیاسی، اجتماعی، اعتقادات مذهبی و شخصیت‌های برجسته را در خود پرورانده و به زمان ما آورده است. نگارنده در این اثر، با عنوان «بازتاب سیره و شخصیت اهل بیت در متون ادبی و عرفانی از آغاز تا پایان قرن هفتم » می‌کوشد تا با کاوش و پژوهش در لابه‌لای کتب و دیوان ها، عبارات واشعاری که همانند آب زلال، تشنگی معرفت طلبان را بر طرف می‌کند ،‌شناسایی نماید وسیره و شخصیت اهل بیت– علیهم‌السلام- و اصول عقیدتی و شعائر و برخی اصطلاح‌های شیعی را که از آغاز تا پایان سده هفتم بر زبان شاعران و نویسندگان جاری شده و در دیوا‌‌ن‌هایشان موجود بوده، بیابد و آنها را بازگوید. کار این اثر، ابتدا با شناسایی متون ادبی و عرفانی دوره‌های مورد نظر آغاز گردید و سپس به تدریج با تأنی و استقصایی گسترده، یادداشت‌های شعری و نثری فراهم گشت. پس از تنظیم یادداشت‌ها، نخست عناوین براساس نام اهل بیت و رعایت تقدّم زمانی آنان و موضوعات و مفاهیم مطرح شده در خصوص آن بزرگواران دسته‌بندی گردید. آنگاه با رعایت ترتیب تاریخی کتب و دیوان‌های مورد نظر، شواهد آن‌ها ذکر و تحلیل و نتیجه‌گیری شد. برخی از متون نظم و نثری که دراین اثر، بیشتر از شواهد آن‌ها بهره گرفته شده است عبارتند از: ‌آثار سنایی، عطار و مولوی، دیوان‌های ناصر خسرو و قوامی‌رازی، کیمیای‌سعادت،‌ کشف‌الاسرار، کشف‌المحجوب، رساله‌‌‌‌ قشیریه و روض‌الجنان. از مجموع نتایج به دست آمده، در آثار منثور بیشتر به موضوعات:‌ علم و کرامات، خداشناسی، گزاردن حق صحبت، فقر، زهد، خوف، سخاوت،‌ صدقه، حج،‌ کظم غیظ،‌ عبادت و دعا،‌ و در آثار منظوم بیشتر به موضوعات و مفاهیمی چون مناقب حضرت علی- علیه‌السلام- ولایت و غدیر، ذوالفقار، خمسه طیبه و تولا پرداخته شده است.