جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

منشأ ظهور و آفرینش مراتب همه موجودات اعم از مجرد و مادی حبّ ذاتی حق به ظهورکمالات مکنون است و این مسئله با توجه به براهین حکمی مبتنی‌بر شهود در حکمت متعالیه و عرفان نظری و همچنین با استناد به آیات و روایات، قابل اثبات می‌باشد. حق‌تعالی همان گنج نهان و وجود لابشرط مقسمی است که حب به ذات اقدسش سبب ظهور اسما و صفات و کمالات او شده است. لذا اولین موجود تعین یافته و آخرین موجود تنزل یافته در انتهای سلسله تنزلات، انسان کامل بوده که بر آگاهی خود از خاصیت آیینگی آگاه است و هرگاه گنج نهان اراده نماید تا معروف قرار گیرد هیچ موجودی جز انسان کامل به ظهور تام عارف نخواهد شد. ‌برخی براین باورند که بدون توجه به مرتبه انسان، درک مراتب هستی و شناخت ‌قابلیت‌های آن امکان‌پذیر نیست. ازاین‌جهت، آفرینش انسان علت و مقصد نهایی پیدایش و ظهور کثرت اسمائی و یا غایت عبودیت است و بدون شناخت و معرفت، عبودیت امکان‌پذیر نیست. در این نوشتار دیدگاه سید حیدر آملی و صدرالدین شیرازی که نگاه هر دو منطبق بر هستی‌شناسی واحدی است، علت و چگونگی آشکار شدن گنج نهان و همچنین معرفت به آن، تبیین و بررسی شده است.

پیشرفت شگرف بشر در تولید و ذخیره‌سازی انبوه داده‌ها و نیز استفاده از آن‌ها در ساختن ماشین استنتاج‌گر، امروزه در قالب یک فناوری پیشرفته به نام «یادگیری عمیق ماشینی» ظهور یافته است. این فناوری با الهام از اتصالات موجود در ساختار مغز جانداران طراحی شده و از شبکه‌های عصبی مصنوعی عمیق قدرت می‌گیرد. توانایی آن در استنتاج خبره‌گونه در زمینه‌های مختلف و یا تولید آثار مشابه افراد زبردست، با وجود مزایای بسیار، انسان امروز را با چالش‌های مختلفی رو در رو می‌سازد. این نوشتار تلاش می‌کند با رویکرد نظام‌مند عقلی- فلسفی به تحلیل و معرفی چالش‌های اخلاقی یادگیری عمیق ماشینی و ارائه رهیافت مناسب در قبال هر یک از این چالش‌ها بپردازد. اگرچه یادگیری عمیق ماشینی چالش‌های قابل توجهی بر سر راه انسان قرار داده، با آگاهی و چاره اندیشی نسبت به آن‌ها، می‌توان در عین بهره بردن از مزایای چشمگیر این فناوری، ارزش‌های انسانی را نیز آگاهانه محافظت نمود.

فطرت از آموزه‎های مصرّح قرآن کریم است که اشاره به آفرینش خاص و متمایز و ممتاز آدمی دارد. این سرشت مشترک انسانی در طول تاریخ تفکر اعم از دینی و غیردینی مورد توجه و اندیشه‎ورزی متفکران بوده است. در عین حال هر قدر دانش و پژوهش‎های انسان‎شناسی دانشمندان پیش رفته- اگرچه پشتوانه قرآنی و روایی نیز آن را تقویت کرده است- به نظر می‎رسد هنوز فرایند و مکانیسمی که شکل‎گیری فطرت مشترک انسانی را به‎گونه‎ای تبیین نماید که نظریات علمی و دینی را به یکدیگر مقرون سازد، ارائه نگشته است. نوشتار پیش رو کوشش کرده است تصویری عقلی- علمی از فطرت ارائه دهد که با مبانی حکمی و روایی و قوانین علمی ژنتیک سازگار باشد. از ارزیابی نسبت‌های مختلفی که میان فطرت و بعد روحانی و جسمانی آدمی برقرار است، می‌توان تفسیری جامع از فطرت ارائه کرد که سازگار و هماهنگ و مرتبط با بدن و نفس انسان باشد. نسبتی که میان آموزه‎های دینی فطرت و طینت از یک سو و طبیعت آدمی از دیگرسو برقرار است، می‏تواند ما را به احتمال انطباق میان فطرت با ژنوم انسانی نزدیک گرداند.

بی‌تردید شناخت کامل امام(علیه السلام) بدون شناخت ماهیت علم ایشان و منابع آن علوم میسّر نیست. حال پرسش این است که منابع علم امام(علیه السلام) چه در زمان حیات پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و چه بعد از ارتحال ایشان به عنوان پیامبر خاتم و قطع وحی اصطلاحی چیست؟ ایشان دانش مورد نیاز در تفسیر درست و همه‌جانبۀ دین در همه زمان‌ها را با حفظ خاتمیت پیامبر اسلام و آخرین کتاب بودنِ قرآن از کجا به دست می‌آورند؟ آیا منابعی غیر از کتاب خدا و سنّت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در اختیار آنان می‌باشد و اگر چنین است، آن منابع کدام‌اند؟ و چه ویژگی‌هایی دارند؟ آیا این منابع مختص ائمه معصومان(علیهم السلام) هستند یا دیگران هم می‌توانند سهمی از برخی مراتب آن منابع داشته باشند؟ در کتاب «منابع علم امام(علیه السلام)» در تبیین منابع علم امام در مرحله نخست با رجوع به منابع روایی اصیل و موثّق همچون الکافی، بصائر الدرجات، آثار شیخ صدوق و دیگر جوامع روایی، احادیث ائمه معصومان(علیهم السلام) مورد استناد قرار داده شده و در انتخاب احادیث به جنبه سندی و به ویژه به جنبه دلالی روایات توجه شده است، در مرحله بعد، نگارندگان کوشیده‌اند آیات و روایات را به صورت تحلیلی و با رویکردی کلامی و فلسفی و عرفانی مورد مداقّه قرار دهند. هدف از نگارش کتاب این است که مسائل مطرح‌شده در بالا را در قلمرو علوم و منابع قرآن و حدیث با رویکردی کلامی و فلسفی و عرفانی ارائه ‌دهد؛ بنابراین، از آنجا که در بحث منابع علم ائمه، کتاب و رسالۀ مستقلی که با شرح و تفصیل به همه منابع علم امام به صورت یکجا پرداخته باشد، وجود ندارد. در این کتاب جهات سه‌گانۀ زیر مورد توجه قرار گرفته است: نخست: منابع علوم امامان شیعه(علیهم السلام) و محتوا و حقیقت ظاهری و باطنی آن منابع معرفی شود. دوم: دسترسی ائمه به این منابع اثبات ‌شود. سوم: روش استفاده ایشان از این منابع تبیین گردد. این اثر، حاصل چند سال تلاش علمی دو پژوهشگر در عرصه فلسفه و کلام و معارف اسلامی می‌باشد که در نوع خود، اثری شاخص به شمار می رود؛ زیرا اگر چه تک‌نگاره‌ها و چند‌نگاره‌هایی در زمینه منابع علم امام نگاشته شده، اما برای نخستین بار است که اثری به این جامعیت، با عنوان منابع علم امام(علیه السلام) به رشته تحریر در آمده است. استاد دروس خارج حوزه علمیه قم، آیت الله دکتر احمد عابدی بر این اثر نظارت داشته و سطح علمی آن مورد تأیید و تقریظ ایشان قرار گرفته است. کتاب «منابع علم امام(علیه السلام)» مشتمل بر هشت فصل به قلم دکتر الهام محمدزاده و دکتر رضا نیرومند تازه‌ترین اثر انتشار یافته توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی است.

یک مسئله اساسی در مباحث امام‌شناسی که به ندرت دربارۀ آن بحث شده، این است که چه رابطه و نسبتی میان وجود امام با عقل، اعم از عقل به معنای هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه برقرار است. هدف: امام(ع) به سبب مقام و رتبۀ وجودی، از قدرت عقلانی برتر و معارف الهی برخوردار است که از آن برای شناخت و درک اشیا و هدایت به سوی حقیقت بهره می‌‌گیرد. هدف از این نوشتار این بود که به مسائل پیرامون مقولۀ عقل امام و نسبت میان الهامات ربّانی و علوم و معارف شهودی و لدنَی امام با عقلش و نیز رابطۀ میان عقل و علم امام(ع) بپردازد. روش: پژوهش پیش رو با شیوۀ توصیفی و تحلیلی به این موضوع غامض و پیچیده که کمتر مورد توجه و رمزگشایی قرار گرفته، پرداخته است. یافته‌ها: قرآن و روایات با اشاره به عصمت و خطاناپذیری عقل و اهل بیت(ع) و کارکرد یگانه‌ای که هر دو در هدایت بشر داشته‌اند، ما را به این نکته رهنمون می‌سازند که با توجه به کمال نفس امام، عقل ایشان، هم به عنوان منبع و هم ابزار شناخت کامل بوده و نقص ندارد. نتیجه‌گیری: به نظر می‌رسد عقل به عنوان یک حقیقت مجرد و مستقل که اولین و محبوب‌ترین مخلوق و واسطۀ ایجاد موجودات دیگر معرفی شده است، در واقع به حقیقت وجود امام معصوم(ع) اشاره دارد.

امامان شیعه دارای درجه‌ای عالی از علم می‌باشند که فراتر از علم بشری است، اما این علم امری ذاتی و استقلالی نیست بلکه جنبه افاضی دارد. لذا ائمه این علوم را از منابعی متفاوت دریافت می‌کنند. الهام و تحدیث در شمار منابع مهم علوم ائمه قرار می‌گیرند که توجه و پژوهش در ماهیت آن دو نشان دهنده ارتباطشان با یکدیگر می‌باشد. مسأله این نوشتار این است که از آن‌جا که الهام و تحدیث از سنخ کشف و شهود می‌باشد لذا چه تفاوتی میان این دو وجود دارد. احتمال می‌رود که الهام و تحدیث دارای سنخیت واحد باشند و تنها به سبب ملاحظات و نگرش متفاوتی که از زوایای مختلف به آن‌ها شده است آن دو متفاوت لحاظ شده‌اند. نیز به این اشکال اساسی پاسخ گفته می‏شود که استفاده از این دو منبع با وراثت علوم ائمه از پیامبر اکرم(ص) ناسازگار نبوده و مستلزم کاملتر شدن علوم اهل بیت نسبت به پیامبر اکرم نمی‌باشد.

قرآن کریم در آیات متعدد عصمت نبی اکرم (ص) را بیان کرده است. با وجود این آیات موهم عتاب و توبیخ نسبت به پیامبر با عصمت ایشان ناسازگار می نماید. از نظر متکلمان اسلامی عصمت امری پذیرفته شده است اما در باب حدود آن نظریه های مختلفی طرح شده است. علامه سید حیدر آملی عارف شیعی قرن هشتم و شارح آثار ابن عربی با تطبیق نظریه انسان کامل بر نبی اکرم (ص)، گستره عصمت ایشان را فراتر از تلقی متکلمان می داند. او با محور قرار دادن این دیدگاه که فهم قرآن مراتبی دارد جمع عصمت نبی با آیات عتاب را به گونه ای دقیق تر تفسیر کرده است. در این نوشتار دیدگاه سید حیدر آملی در شش محور بازشناسی و حمع بندی می شود که سید در اکثر موارد، خطای آیات را ظاهرا نسبت به پیامبر ودر واقع مربوط به سایر مسلمانان می داند و معتقد است استغفار پیامبر اکرم (ص) دلالت بر خطاب آیات موهم عتاب نسبت به پیامبر ندارد و نشانه گناه شرعی نیست، بلکه می توان آن را از باب حسنات الابرار سیئات المقربین یه ترک اولی تعبیر کرد.

عصمت پیامبر اکرم(ص) بارها در قرآن کریم مورد تصریح و تأکید قرار گرفته است. با این حال، برخی آیات، ایشان را مورد عتاب و توبیخ قرار داده‌اند. پر واضح است که این دو سلسله آیات عصمت و عتاب به پیامبر ناسازگار می‌نماید. در باب محدوده‌ی عصمت آن حضرت متکلمان، حکیمان و عارفان اسلامی نظرات متفاوتی ارائه کرده‌اند. ملاصدرا، به‌منزله‌ی حکیمی متأله، با تطبیق نظریه‌ی انسان کامل بر پیامبراکرم(ص)، گستره‌ی عصمت ایشان را فراتر از تلقی متکلمان لحاظ کرده است. او با محور قرار دادن ذومراتب بودن فهم قرآن و با روی‌کردی تأویلی به آیات، عصمت نبی را با آیات عتاب به گونه‌ای متفاوت جمع نموده است. ملاصدرا خطاب آیات یادشده را، که در ظاهر به پیامبر اکرم(ص) می‌باشد، عتابی لطیف دانسته، به ترک اولی تفسیر می‌نماید. از نظر او، فلسفه‌ی آیات عتاب وصول حضرت ختمی مرتبت به مقام عبودیت تام و تربیت امت است.

اکثر دانشمندان شیعه معتقدند که ائمهR علم خویش را از طریق منابعی کسب کرده‌اند؛ لذا علم ایشان امری ذاتی و استقلالی نیست بلکه جنبۀ افاضی دارد. در روایات شیعه و سنی، دربارۀ تعدد این منابع، به تفصیل سخن گفته شده که برخی مانند الهام و تحدیث صرفاً جنبۀ ملکوتی دارند و بعضی دیگر از منابع مانند جفر و جامعه، علاوه بر بُعد ملکوتی، به نحو ظاهری و مکتوب نیز وجود دارند. در این مقاله، با تأمل در روایات، نتیجه گرفته شده که دو کتاب جفر و جامعه، مستقل از یکدیگرند؛ بخش عمده‌ای از کتاب جفر شامل علوم غیبی و اخبار گذشته و آینده و منایا و بلایا و علم حروف و اعداد(علم جفر) و کتاب جامعه که به نام کتاب علی خوانده شده، بخش‌های وسیعی از تمام احکام شرعی و اخلاقیات را دربردارد. مهم‌ترین ویژگی این دو کتاب این است که هیچ‌گاه کهنه نمی‌شوند و درنتیجه، تمام نیازهای مردم را تا روز قیامت دربردارند. این مطلب نشان می‌دهد که کلمات این صحیفه‌ها مانند قرآن کریم، دارای مراتب و بطون نامتناهی بوده و از تجلیات اسماء الهی‌اند.

مصحف امام علی(ع) که نسخه دست‌نوشته آن حضرت از قرآن کریم به املاء پیامبر اکرم(ص) می‌باشد جزء میراث و منابع گران‌بهای علوم امامان شیعه است. وجود این مصحف بر طبق روایات هر دو مذهب شیعه و اهل‌سنت مورد تأیید قرار گرفته و غیرقابل انکار می‌باشد. دیدگاه مشهور عالمان شیعه این است که محتوای مصحف علی(ع) در ترتیب سوره‌ها و احتمالاً در تعداد اندکی از آیات و وجود تفسیر و تأویل آن‌ها با مصحف موجود تفاوت دارد. اما برخی از معاصران معتقدند که میان این مصحف با قرآن موجود در چینش آیات و سُوَر تفاوتی نیست بلکه صرفاً در مصحف علی(ع) تفسیر، تأویل و شأن نزول آیات ذکر شده است. در این نوشتار ضمن معرفی محتوای این مصحف، دیدگاه‌های مختلف شیعه و سنی مورد بررسی قرار گرفته و شبهات وهابیت در رد وجود مصحف پاسخ داده شده است. نیز به نقد و بررسی دیدگاه‌های متفاوت دانشمندان شیعه در نحوه چینش آیات و سُوَر مصحف امام(ع) پرداخته و ضمن نقد برخی از نظریات که تفاوت دو مصحف را فقط به چینش سوره‌ها فروکاهیده‌اند، دیدگاه معاصران مقبول‌تر ارزیابی گردیده است.