جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به رغم حجم در خوراعتنای کتاب فانوس جادویی زمان که داریوش شایگان در مورد رمان مارسل پروست نوشته است، با کتابی مواجهیم که چندان دقیق اندیشیده و نوشته نشده است. این سؤال باید یک‌بار پرسیده شود: آیا رمان در جستجوی زمان از دست رفته، آن‌طور که از عنوانش و عنوان کتاب شایگان برمی‌آید، رمانی در مورد زمان یا دست‌کم با محوریت زمان است؟ به نظر می‌رسد، این رمان هفت‌جلدی نه به زمان، که به مکان می‌پردازد. گاهی بین تلقی پروست از زمان و تلقی فیلسوف معاصرش هانری برگسون همخوانی‌هایی و تأثیر و تاثراتی ادعا می‌شود. این ارتباط‌دادن‌ها به‌یقین بیراهه است. زمان برگسونی مکان‌ستیزترین تلقی تاریخ فلسفه از زمان است و با از دست رفتن و فراموشی خویشاوند است نه با «جستجو» و «بازیافتن». برگسون به زندگی نزدیک‌تر است و خلق و خوی قماربازان را دارد که به از دست دادن مست می‌شوند و اعتیاد به زوال و هوس باختن پس از باختن دارند. این کجا و اصرار پروست به نباختن و به بازیافتن آنچه از دست رفته و حبس الهی‌اش کجا؟ پروستی که «زندگی» نکرد به سود یافتن «جوهر».

در مورد دیدن خدا به دو روش می‌توان بحث کرد: 1. دیدن بی‌واسطه‌ خدا و 2. دیدن خدا در چیزی دیگر. در کتاب‌های مربوط به علم کلام، در باره نوع اول دیدن بحث، و امکان دیدن خدا نفی می‌شود. این نوع دیدن در کتاب قرآن نیز نفی شده است. دیدن خدا در چیزی دیگر یا به تعبیر دقیق‌تر «تشخیص‌دادن خدا در چیزی دیگر» حکایتی جدا دارد و اتفاقاً در متون دینی تشویق شده است. بحث تشخیص خدا در چیزها، به این جهان یا آن جهان اختصاصی ندارد. مقاله‌ حاضر نوشته شده است تا این مدعای دینداران را بررسی و تحلیل کند: «خدا خودش را در جهان بازمی‌نماید». درباره خدا این اتفاق چگونه رخ می‌دهد؟ ما در آنچه در پی می‌آید، درباره پاسخ‌های محتمل این سؤال بحث خواهیم کرد و بیشتر، تحلیل مسأله وجهه‌ همت‌مان خواهد بود.

آیا در نزاع اصالت وجود یا اعتباری بودن آن وجود، معنایی از «وجود» که قائلان به اعتباری بودن وجود به کار می برند، همان معنایی است که قائلان به اصالت وجود به کار می برند؟ اگر نزاع اصالت (یا اعتباریت) وجود یک نزاع فلسفی جدی است و صرفا یک نزاع لفظی نیست، باید هر دو دسته بر سر اصالت یا اعتباری بودن یک معنا از وجود، چون و چرا کنند. آیا چنین است؟ برای یافتن حقیقت آنچه بین دو گروه رفته است، باید به کلمات طرفین دعوا مراجعه کرد و دقیقاً مشخص کرد ایشان وقتی «وجود» را به کار می برند چه معنایی مراد می کنند. این مقاله به دنبال ایضاح همین نکته است و نشان می دهد: اولاً، معنای «وجود» در قول به اعتباریت با معنای وجود در قول به اصالت یکی نیست. در اولی معنای مصدری مراد است و در دومی معنای اسمی. ثانیاً، کاربرد معنای اسمی و نظریه اصالت وجود چه پیشینه ای پیش از ملاصدرا دارد.

اين مقاله در صدد بررسی مدعيات محمدرضا حكميی در كتاب «الهيات الهی و الهيات بشری» است، در مقدمه نويسنده اين مقاله در مورد اين كتاب آورده است: با كتابی طرفيم كه از قرار ستيز گرفته با ملاصدرا و از قرار مدخلی است بر الهيات الهی اما ملاصدرا را از جای خويش بركنده و جايی ديگر گذاشته و به زعم خود سخت كوبيده، به پاسداشت دين يا وحی. و اين يعنی تحريف صدرا و هنر نيست. و كتابی كه چنين ساخته باشد طبع نظرورزان نخواهد افتاد، شايد شوری در عوام بيفكند و كفِ دريا مگر خواهد ماند؟ اين كتاب هر چند مدخل دارد و بايد ديد ذی‌المدخلش چه خواهد بود، اما در همين حالات فعلی‌اش جز گرد آيه‌ای از نقل قول‌ها و جعل اصطلاح‌های برگرفته از روايات و قرآن بی‌پشتوانه نظام منسجمی نيست. كربلايی‌لو در مورد نگارش نويسنده كتاب «الهيات الهی و الهيات بشری» معتقد است كه هر جا خواسته از هركس كه اندك سخنی باب ميل وی گفته پاره‌سخن‌هايی قيچی كرده چسبانده و كلاژی فراهم آورده كه معلوم نيست قرار نيست خواننده را كجا ببرد. نويسنده از قصد خود از نگارش اين مقاله می‌نويسد: قصد من در اين نوشته فقط نشان دادن نمونه از خطاهايی است كه نويسنده كتاب «الهيات الهی و الهيات بشری» در مورد ملاصدرا به آن دچار شده است. سه نمونه از مواردی كه به ملاصدرا بسته شده و صدرا در حكمت متعاليه هرگز چنين نگفت و نكرد، هر چند می‌دانم نويسنده محترمش در ترويج فرهنگ اهل بيت و معارف قرآن رنج‌ها برده ولی نتوانستم چشم بر اين تحريفی كه در اين كتاب نسبت به بزرگ‌ترين فيلسوف عالم اسلام ملاصدرای شيرازی رفته ببندم و كلماتی ننويسم.