جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شواهد و گزارشهای موجود نشان میدهند که همه امامیه در عصر امامان به جز گروهای اناد کاه از آناان باه - تعبیر میشود به حجّیت توأمان عقل و امام معتقد بودهاند. بااینحال، برخی از اصحاب امامیه - » محدّیان صر « که آنها را محدّث۔متکلم خواندهایم، عقل را تنها در حوزه فهم معار کلامی به کار میبردند و باه دو حاوزه دیگار علم کلام، یعنی تبیین برونمتنی)نظریهپردازی( و دفاع وارد نمیشدند؛ زیرا ورود به این حوزههاا را نقطا ه انحارا متکلمان نظریهپرداز میدانستند. آنان بیش از آن که نگاهی عقلانی۔ انتقادی به سخنان ائماه داشاته باشاند، در پی فهم این معار بودهاند و به همین دلیل کمتر به مشاجرات اعتقادی با ائمه پرداختهاند. درمقابل، متکلمان امامیه نهتنها در حو زه فهم معار دینی از عقل بهره میبردند، بلکه نگاهی انتقاادی۔عقلانی باه ساخنان ائماه داشتند و گاه با ایشان به گفتوگو و مباحره میپرداختند و همچنین از عقل برای تبیینهای برونمتنی و نظریهپردازی و دفاع از مبانی تشیع نیز بهره میبردند. این رفتار متکلما ن گاه سب تولید اندیشهها و مبانی کلامی جدیدی میشد که با آموزههای ائمه فاصله داشت و همین زمین ه انتقادات محدّیان را نسبت به آنان فراهم میکرد.

«فاعلیت» یکی از ویژگی‌های مهم انسان به‌شمار می‌رود، اما به دلایلی در نظریه‌های جبرگرا انکار شده و یا مجاز گونه تفسیر شده است. در پاره‌ای از نظریه‌های کلامی نیز اگر چه فاعلیت حقیقی انسان پذیرفته شده است، اما این فاعلیت با فاعلیت خداوند در تعارض دیده شده و در نتیجه فاعلیت خداوند را محدود ساخته است. متکلمان امامیه در مدرسۀ کوفه با راهنمایی اهل‌بیت:نظریه‌ای جدید در فاعلیت انسان مطرح کرده‌اند که با نام «امرٌ بین الامرین» شناخته می‌شود. در این نظریه، بر فاعلیت حقیقی انسان مبتنی بر استطاعت پیشین، تأکید می‌شود، اما در همان حال - با پذیرش حاکمیت و عمومیت اراده و مشیت خداوند – وقوع هر فعلی منوط و متوقف بر اذن و ارادۀ خداوند می‌شود.

«خلاصة النظر» از جمله کتاب‌های نویافته‌‌ای است که به نویسنده‌‌ای امامی‌مذهب و ناشناخته تعلق دارد. شواهد نشان می‌دهد که نویسندۀ این کتاب در دورۀ میانی سدۀ ششم و هفتم هجری زندگی می‌کرده و برخی مستشرقان در یک ادعایی نه چندان محکم، معتزلی بودن نویسنده و پیروی او از مکتب متأخر معتزله -یعنی مکتب ابوالحسین بصری- را مطرح کرده‌اند. در واقع، نویسندۀ کتاب، به سنت کلامی پیشین امامیه - ‌‌‌به طور عمده اندیشۀ شیخ مفید- نیز تعلق خاطر داشته است. در این مقاله بر آنیم تا با بررسی و ژرف‌نگری در متن کتاب، به برخی ابهام‌ها در مورد این کتاب و نویسندۀ آن پاسخ دهیم. کلام امامیه در طول تاریخ، دستخوش تغییر و تحولات بسیاری بوده است. افت‌و‌خیز‌های متعدد، به اوج رسیدن‌‌‌ها و به حاشیه رفتن‌ها، تأثیرگذاری بر گروه‌های فکری و تأثر از برخی مذاهب کلامی، از جملۀ این تحولات می‌باشد. با توجه به اهمیت کلام امامیه و ضرورت بررسی دقیق مراحل مختلف تطور آن، پژوهش دربارۀ تاریخ کلام امامیه از اهمیت ویژ‌ه‌ای برخوردار است. بررسی تاریخ کلام امامیه در طول تاریخ، با چالش‌های متعددی روبرو بوده و بسیاری از منابع مهم کلامی خود را از دست داده است. از سوی دیگر دستیابی به برخی از متون کلامی امامیه در سال‌های اخیر - گرچه تا اندازه‌ای راهگشا بوده است- ولی مشکلات نسخه‌های خطی سبب شد تا نام متن، نام نویسنده، تاریخ تألیف، و برخی دیگر از ویژگی‌های آن، نامعلوم بماند. از این‌رو، بحث‌هایی دربارۀ این متون صورت گرفت تا برخی ابهامات موجود در حد امکان برطرف شود.

واژه «رافضه» در قرون نخستین و در تعاریفی متفاوت به گروهی از شیعه نسبت داده شده است. بعضی از مورخان می‌گویند «رافضه» یعنی کسانی که شیخین را طرد می‌کنند. بعضی دیگر علاوه بر شیخین، عثمان و یا دیگر صحابه را هم وارد می‌کنند. بعضی دیگر «رافضه» را به مخالفان زید بن علی یا مغیرة بن سعید نسبت می‌دهند. در میان این اقوال، قول اول شهرت بیشتری دارد. اهل بیت علیهم السلام هم از اندیشه «رفض» دفاع کرده اند و هم این‌که معنایی مثبت برای واژه «رافضه» القاء نموده اند؛ ولی بنابر شواهد، مخالفان امامیه درصدد القاء معنایی منفی نسبت به این واژه در جامعه بودند. محور تفکر «رفض» و شهرت «رافضه» ـ به معنای مشهور آن ـ کوفه است و در آن جا نمود بیشتری دارد. بررسی شواهد تاریخی و روایی در منابع اولیه ما را در رسیدن به این ادعاها یاری می‌نماید. شهرت بیشتری دارد. اهل بیت علیهم السلام هم از اندیشه «رفض» دفاع کرده اند و هم این‌که معنایی مثبت برای واژه «رافضه» القاء نموده اند؛ ولی بنابر شواهد، مخالفان امامیه درصدد القاء معنایی منفی نسبت به این واژه در جامعه بودند. محور تفکر «رفض» و شهرت «رافضه» ـ به معنای مشهور آن ـ کوفه است و در آن جا نمود بیشتری دارد. بررسی شواهد تاریخی و روایی در منابع اولیه ما را در رسیدن به این ادعاها یاری می‌نماید.

معرفت نقلی اعتقادی دارای سه رکن است: باور، صدق و توجیه. در تبیین مولفه توجیه معرفت اعتقادی نیز دیدگاهها و رویکردهای متفاوتی ارائه شده است. گاه از رویکرد درون گرایانه استفاده می شود که از دو نظریه مبناگروی و انسجام گرایی شکل گرفته است و گاه نیز از رویکرد برون گرایانه بهره برده می شود که خود متشکل از سه نظریه وثاقت گرایی، نظریه واقع گرایی مستقیم و نظریه علی است. در این نوشتار به تبیین مولفه توجیه پرداخته شد و در نهایت نیز با رویکرد وثاقت گرایی همراهی گردید. معرفت نقلی اعتقادی دارای سه رکن است: باور، صدق و توجیه. در تبیین مولفه توجیه معرفت اعتقادی نیز دیدگاهها و رویکردهای متفاوتی ارائه شده است. گاه از رویکرد درون گرایانه استفاده می شود که از دو نظریه مبناگروی و انسجام گرایی شکل گرفته است و گاه نیز از رویکرد برون گرایانه بهره برده می شود که خود متشکل از سه نظریه وثاقت گرایی، نظریه واقع گرایی مستقیم و نظریه علی است. در این نوشتار به تبیین مولفه توجیه پرداخته شد و در نهایت نیز با رویکرد وثاقت گرایی همراهی گردید.

مقالۀ حاضر با این پیش‌فرض که نقل روایت حاکی از باور راوی به مضمون آن است به این مسئله و پرسش می‌پردازد که کدام یک از جریان‌‌های حدیثی- کلامی در دو مدرسۀ کوفه و قم، روایات مربوط به خلقت نوری اهل بیت:را نقل کرده و به مضمونشان اعتقاد ورزیده‌اند. پاسخ به این پرسش افزون بر این‌که سیر تاریخی اعتقاد به این آموزه را نشان می‌دهد، به ترسیم دقیق‌تر مرزهای محتمل اعتقادی میان امامیه و متهمان به غلو کمک می‌کند. در این راستا، مجموع روایات خلقت نوری در کتب روایی نخستین استخراج شده و راویان آنها از حیث این‌که به کدام جریان فکری تعلق دارند، شناسایی شد‌‌‌‌‌‌‌‌ند. در مدرسۀ کوفه افزون بر متهمان به غلو، راویان موثق و بلندآوازه‌ای چون محمد بن مسلم نیز روایات مربوط به خلقت نوری اهل‌ بیت:را نقل کرده‌‌اند. در مدرسۀ قم نیز دو خط اصلی نقل حدیث، در نقل این روایات با یک‌دیگر اشتراک دارند. از این‌رو، نقل این روایات و اعتقاد به خلقت نوری را نمی‌توان فرق و فاصل شیعیان راست‌باور و متهمان به غلو دانست. همچنین بر پایۀ برخی شواهد، می‌توان حدس زد که اعتقاد به خلقت نوری، به رغم رواج در میان بخش اعظم امامیان، یک اعتقاد فراگیر نبوده است.

برآیند آیات و روایات متعدد در موضوع بدا، امکان تغییر در اراده خداوند قبل از تحقق بیرونی اشیاء و وجود اراده های بی نهایت و آزاد در مورد یک شیء است.اندیشه متکلمان عصر حضور برگرفته از آیات و روایات بوده و دیدگاه آنان در باب بدا همان دیدگاه آیات و روایات است. به دلیل مبتنی بودن این اندیشه بر برخی از مبانی در باب علم و اراده و از میان رفتن این مبانی در عصر غیبت، دیدگاه متکلمان پس از عصر حضور در باب بدا متفاوت با دیدگاه متکلمان دوره حضور است.در این دوره بدا و نسخ یک سان تلقی شده و روایات باب بدا نیز بر معنای نسخ تاویل برده شد. تمامی متکلمان مدرسه بغداد چنین انگاره ای در مورد بدا داشته اند. مدرسه کلامی ری نیز که بر مبانی مدرسه بغداد بنا شده بود این دیدگاه را پذیرفت. در مدرسه حله همین تلقی از بدا ادامه یافت و برخی از متکلمان آن با انکار بدا فاصله بیشتری با دیدگاه متکلمان عصر حضور پیدا کردند.

نوشتار حاضر، مقاله خانم زابینه اشمیتکه با عنوان «علامه حلی و کلام شیعی – معتزلی» را مورد بررسی قرار داده است. این محققِ مطالعات اسلامی در پی آن بوده است که با تحلیل اندیشه‌های کلامی علامه حلی و مقایسه آن با آرای ابوالحسین بصری، پیروی علامه را از ابوالحسین اثبات کند. در فرایند اثبات این نظریه کلام شیعه را کلاً فاقد استقلال قلمداد کرده، آن را جز در مبحث امامت تابع کلام معتزله می‌بیند. اما نگارش حاضر با تشکیک در ادله تاریخی مؤلف و توجه به نقصان روش به کار رفته در استدلال به این نتیجه می‌رسد که ادعاهای مطرح شده با ادله فوق اثبات‌پذیر نیست. بررسی این مقاله در دو محور روشی و محتوایی شکل گرفته است. در بحث روشی روش مطابقت و مقابله که این مستشرق از آن برای اثبات مدعای خویش سود جسته به نقد کشیده شده است و در بحث محتوایی به مواردی چون عدم توجه مولف به تفاوت‌ میان کلام ترجمه‌ای و استدلال عقلی، الهیات بمعنی الاخص و بمعنی الاعم، کلام معتزلی و کلام فلسفی، کثرت اختلاف میان نظریات کلامی شیعه و معتزله و موارد اختلافی میان علامه و ابوالحسین توجه داده شده است.

منابع رجالی، برخی از اصحاب ائمه:را با توصیفات نیکویی مانند «فقیه» ستوده‌اند. با نیم نگاهی به میراث حدیثی امامیه، در‌می‌یابیم که این افراد به‌رغم تلاش‌های فقهی در کنار شخصیت‌هایی مانند هشامَین، تلاش کلامی نیز داشتند. این مقاله با گذری به ژرفای تاریخ تفکر امامیه بر آن است تا فعالیت اعتقادی این گروه را کاویده و نشان دهد که اینان متکلم نیز بودند. آغاز فعالیت‌های این افراد از مدرسه کوفه و تداوم آن تا مدرسه قم، نشان از جریان گسترده کلامی‌ای در حوزۀ امامیه دارد. بررسی گوشه‌ای از تلاش‌های دل‌بستگان این جریان در قالب مولفه‌های کلام‌ورزی، مانند طرح پرسش‌های اعتقادی، انجام مناظره و نگارش نگاشته‌هایی با عناوین اعتقادی، تلاش‌های کلامی افراد این جریان را نمایان ساخته است. منابع رجالی، برخی از اصحاب ائمه:را با توصیفات نیکویی مانند «فقیه» ستوده‌اند. با نیم نگاهی به میراث حدیثی امامیه، در‌می‌یابیم که این افراد به‌رغم تلاش‌های فقهی در کنار شخصیت‌هایی مانند هشامَین، تلاش کلامی نیز داشتند. این مقاله با گذری به ژرفای تاریخ تفکر امامیه بر آن است تا فعالیت اعتقادی این گروه را کاویده و نشان دهد که اینان متکلم نیز بودند. آغاز فعالیت‌های این افراد از مدرسه کوفه و تداوم آن تا مدرسه قم، نشان از جریان گسترده کلامی‌ای در حوزۀ امامیه دارد. بررسی گوشه‌ای از تلاش‌های دل‌بستگان این جریان در قالب مولفه‌های کلام‌ورزی، مانند طرح پرسش‌های اعتقادی، انجام مناظره و نگارش نگاشته‌هایی با عناوین اعتقادی، تلاش‌های کلامی افراد این جریان را نمایان ساخته است.

استطاعت، از مهم‌ترین مشخصه‌های اختیارسازِ انسان‌هاست که ‌‌جریان‌های کلامی معتقد به اختیارِ آدمی، بر اساس چارچوب و نظام فکری خویش، دستی در تبیین و توضیح آن داشته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. اهل حدیث بر اساس نگرش جبرگرایانه‌شان منکر این آموزه بودند و در مقابل، معتزلیان به شدت بر اعتقاد به آن پای می‌فشردند‌‌‌‌‌‌‌‌. امامیان اما، از همان آغاز بر اساس نظام عدل الاهی و در چارچوب حاکمیت مشیت خداوند از یک‌سو و پذیرش اراده و آزادی انسان از سوی دیگر، در تبیین استطاعت کوشیدند‌‌‌‌‌‌‌‌. مجموعۀ تحقیقات نشان می‌دهد که در نظر اندیشمندان امامیه نخستین، استطاعت ناظر به مقام تحقق فعل خارجی دانسته می‌شد و طبعاً ایدۀ انحصاریِ امرٌ بین‌الامرینِ این گروه، به‌سادگی می‌توانست تبیینی درخور از تلقی امامیه در این بحث ارائه کند‌‌‌‌‌‌‌‌. با این‌همه، در کوفۀ سدۀ دوم چند تبیین مختلف از این بحث ارائه شد که جملگی به رغم آن‌که در جان‌مایۀ اصول با هم مشترک‌اند، اختلافاتی نیز با یک‌دیگر دارند‌‌‌‌‌‌‌‌.