جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بخش عمده ای از معرفت شناسی ِ دینیِ معاصر را بحث های پیرامون اعتبار یا عدم اعتبار دلیل گرایی تشکیل می دهد. به طور کلی، در معرفت شناسی ِ معاصر گرایشی به رد دلیل گرایی دیده می شود از این جهت که گفته می شود این دیدگاه معیاری بیش از حد سخت گیرانه برای توجیه وضع می کند. در معرفت شناسی ِ دینی مهم ترین واکنش نسبت به دلیل گرایی را می توان در معرفت شناسیِ به ساخته دید که با مبنایی شمردن برخی باورهای دینی داشتن دلیل کافی را برای آن ها ضروری نمی داند و بدین سان دلیل گرایی را در زمینه ی باورهای دینی رد می کند.در این نوشتار استدلال خواهد شد که: 1. دیدگاهی که باورهای دینی را مبنایی می شمارد نمی تواند به شیوة خرد پذیری ایراد خود سرانگی را پاسخ گوید؛ درنتیجه، 2. مبنایی دانستن یک باور دینی به این معنا که یک باور مبنایی در کنار باورهای مبنایی ِ دیگر است قابل دفاع نیست؛ و 3. باورهای دینی را می توان در معنایی دیگر مبنایی دانست: در معنای مبنایی برای کل دعویِ شناخت و نزدیک شدن به حقیقت (رد شکاکیّت بنیادین).

معرفت شناسی اصلاح شده به عنوان مکتبی نوپا در فلسفۀ دین با انتقاد از مبناگروی کلاسیک و مدرن در باب معیار معقولیت باورهای دینی مدعی است باور به وجود خداوند، با صرف نظر از موفقیت یا عدم موفقیت براهینی که برای اثبات وجود خداوند ارائه شده­اند؛ همچنان می­تواند معقول باشد. ادعا شده است که معرفت شناسان اصلاح شده به میزان قابل توجهی از توماس رید (1796-1710) فیلسوف اسکاتلندی قرن هجدهم متأثر بوده­اند. هدف این نوشتار این است که میزان صحت این ادعا را با پرداختن به مبانی معرفت شناسی اصلاح شده در آثار پلنتینگا، ولترستورف و آلستون، و نیز مطالعۀ مکتوبات رید و مقالات و کتبی که دربارۀ او نوشته شده است از یک سو، و تحلیل و تطبیق میان آنها از سوی دیگر بررسی کند. نتیجه این بررسی این است که هر چند معرفت شناسی اصلاح شده در مبانی معرفت شناسی عام از رید متأثر بوده است، اما به عنوان یک معرفت شناسی دینی نمی­توان ادعای اصلی این مدرسه یعنی پایه بودن باور به خداوند را به راحتی به رید منسوب کرد.

یکی از موضوعات پرمناقشه در حیطه معرفت شناسی، عقلانیت باورها است که در فلسفه جایگاه ویژه ای دارد.‌ در پاسخ به این مناقشه رهیافت های گوناگوی اتخاذ شده است. دلیل‌گرایی رهیافت نافذ‌ دوران روشنگری در باب عقلانیت باورهاست که با ورود به حوزه دین، باورهای دینی را به چالش کشیده است. و در مقابل کسانی چون پلنتینگا و ولترستورف هم بودند که به جای روی آوردن به دیدگاه دلیل‌گرایان، اساسا نظر آنها را رد می‌کنند، و ایمان به خدا را با وجود غیر عقلانی بودن هم قابل پذیرش می‌دانند. ریچارد سویین برن از فیلسوفان ممتاز دین و از معرفت شناسان معاصر است؛ وی با تکمیل و تنقیح برخی از براهین سنتی اثبات وجود خداوند و نیز ارائه تقریرهای جدید از این براهین تلاش کرده است تا نشان دهد اعتقاد به خداوند و باورهای دینی امری است که از طریق عقل می‌توان بدان دست یافت. او معتقد است که در هر باور دینی، دلایلی عقلانی موجود است، زیرا برای یک مومن ضروری است که دینی را که انتخاب نموده صادق و حقیقی بداند. او در واقع فیلسوفی عقل‌گراست و از این روی با ایمان‌گرایی یعنی دیدگاهی که نظامهای اعتقاد دینی را موضوع ارزیابی عقلانی نمی داند، موافق نیست. و در عین حال، همچون کلیفورد، همیشه و همه جا و برای هرکس باور به چیزی بدون قرینه کافی را غلط می داند.سویین برن به طور کلی معتقد است که انسان در مورد باورهایش نمی تواند دست به انتخاب بزند چرا که باور چیزی است که برای انسان پدید می آید نه کاری که انسان آن را انجام می دهد. اگر باور تحت کنترل ما بود، آن وقت باورهای پایه و درجه اعتماد به باورها نیز تحت کنترل ما در می آمد وحتی استاندارد برهان استقرایی نیز به میل و اراده ما می شد. در عین حال که باور زاییده اراده ما نیست و به اراده ما هم زایل نمی شود، اما ما می توانیم با موجه ساختن خود با دلایل و شواهد دیگر زمینه از دست دادن باوری و جایگزین شدن باور دیگر را تدارک ببینیم. با این وجود اگر بدانیم میل ما به سوی نتیجه گیری خاصی است، نتیجه حاصل را نمی توانیم باور بنامیم.

ریچارد سوئین برن فیلسوف معاصر انگلیسی و استاد فلسفه دین دانشگاه آکسفورد است. وی بر اساس مبانی معرفت‌شناختی ویژه‌ای که بعضا از ابداعات خود اوست تلاش کرده است تبیین و تقریرهای جدیدی از براهین اثبات وجود خداوند ارائه کند و از خداباوری دفاع نماید. استقراگرایی یکی از مهمترین مبانی او در اثبات وجود خداوند است که از فلسفه علم اتخاذ نموده و تلاش کرده است بر این اساس یک تقریر استقراگرایانه از براهین اثبات وجود خدا ارائه کند. اصل سادگی از دیگر مبانی این فیلسوف است که همچون استقراگرایی از فلسفه علم اتخاذ نموده است. وی بر اساس این اصل تلاش می‌کند اثبات نماید که خداباوری ساده‌ترین نظریه قابل فرض درباره عالم است و به همین دلیل می‌تواند قابل‌ قبول‌ترین نظریه‌ها از میان نظریه‌های موجود برای تبیین پدیده-های عالم باشد، چرا که سادگی یکی از مهمترین معیارهای پذیرش نظریه‌ها در فلسفه علم است.

یکی از مهم ترین دغدغه ها و مسائل معرفت شناسی، شیوة حصول باورهاست و یکی از مهم ترین رهیافت های نیل به این مقصود را دبلیو. کی. کلیفورد ارائه کرده است؛ وی با اتخاذ رویکرد دلیل گرایی قوی، در پی ریزی بنیان جدیدی برای پذیرش باور، نقش عمده ای داشت. عمده ترین نقطة اتکای وی در این مسیر پیوند میان اخلاق و معرفت شناسی است، به نحوی که هر خطای معرفتی خطایی اخلاقی خواهد بود. معیارهایی که وی برای رعایت حریم حقوق معرفتی، معرفی می کند بسیار سخت گیرانه و دقیق است. ترسیم دقیق فراز و نشیب های تفکر وی و بایدها و نبایدهایش در این موضوع، نشان از آن دارد که کلیفورد با دقت عملی خاصی به باورهای خویش و باورهای اطرافیانش می نگرد. او با صبر و حوصله و هم چون مصلحی که به دنبال اصلاح و دانستن و از همه مهم تر یافتن حقیقت است با شجاعت و تهور خاص خودش به تفکیک باورهای سره و ناسره می پردازد، هرچند او در کنار همة این دقت ها و بی تکلفی ها در پذیرش باورهای درست، خود را از شناخت برخی باورهای حقیقی محروم کرده است.