جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحلیل و تبیین صحیح رابطۀ عقل و نقل بر اساس اصول و مبانی فکری ابن‌تیمیه و جوادی آملی به عنوان نمایندگان دو جریان نص‌گرا و عقل‌گرا در عرصۀ معرفت دینی، نتایج قابل‌توجهی به دنبال دارد. ابن‌تیمیه با جمود بر ظواهر نصوص حتی در اصول اعتقادی، دلیل اختلاف فلاسفه و متکلمان را عدم مرجعیت ذاتی و استقلالی عقل می‌داند؛ لذا تقدیم معقول بر منصوص را بی‌اساس می‌خواند و تنها راه ایمان واقعی را ایمان جازم به پیامبر6 برمی‌شمارد. وی با تعریفی که از عقل ارائه می‌دهد، عقل را عرض می‌خواند و آن را تا سرحدّ غریزه و عقل عرفی تقلیل می‌‌دهد؛ با خلط نقل و شرع، از تقدیم نقل بر عقل به طور مطلق دفاع می‌کند؛ با پذیرش تعدّد عقل و تن دادن به نسبیت معرفتی، در صدد حل تعارض عقل و نقل برمی‌آید و ابطال یک نوع از انواع عقل را ابطال کل عقل نمی‌داند. اما جوادی آملی، با هم‌سطح خواندن علوم عقلی و نقلی، هر یک از عقل و نقل را مؤید دیگری می‌داند و با تفکیک وحی از نقل، فهم نقلی را همچون فهم عقلی، آسیب‌پذیر و غیرمصون از خطا و صواب و تعارض معرفی می‌کند و از تأویل به عنوان راه‌حل تعارض عقل و نقل، دفاع کرده و تقدیم دلیل عقلی بر دلیل لفظی غیرصریح را ضروری دانسته است. وی محصول عقل تجربی، نیمه‌تجربی، تجریدی و عقل ناب را، اگر از سنخ قطع و یقین یا مفید اطمینان عقلایی باشد، حجت می‌داند و ضمن متفاوت دانستن عقل با بنای عقلا، برهان عقلی را از سنخ علم برمی‌شمارد که اعتبار و حجیتش ذاتی است، نه جعلی. به باور او در علم اصول باید از عقل و نقل و مباحث مربوط به آن در حوزۀ معرفت‌شناختی دین بحث شود.

رابطه‌ی عقل و وحی ازجمله مسائلی است که ذهن اندیشمندان را در طول تاریخ به خود مشغول کرده است علامه طباطبایی و شهید مطهری از جمله متفکرانی هستند که در این حوزه به اظهار نظر پرداختند. علامه به این نکته اذعان دارد که عقل و وحی، دو ابزار برای درک و شناخت حقیقت هستند؛ هیچ دین و مذهبی و هیچ روش نظری دیگری از هیچ طریقی نمی‌تواند حجیت قطعی و صحت بحث فلسفی را نفی کرده و ملغی نماید؛ زیرا در این صورت حقانیّت خود را، که از راه عقل اثبات شده است ابطال می‌کند. اما بر اساس دیدگاه علامه، عقل و خردورزی انسان را از وحی بی نیاز نکرده است؛ چرا که انسان علاوه بر قوه‌ی تفکر عقلانی، غریزه‌های سرکش در نهادش دارد که او را به سوی مسیر نادرست هدایت می‌کند؛ مسیری که بی‌درنگ به تضیع حقوق دیگران و بروز فضای متشنج در جامعه منتهی می‌شود؛ لذا آدمی احساس می‌کند باید قانونی وجود داشته باشد که حقوق افراد را تأمین کند و این قانون، از طرف کسی باشد که از هرگونه نقص مبرا باشد؛ قرآن، اراده‌ی تشریعی پرودگار است که به بشر عرضه داشته و این عمل در پرتو وحی حاصل می‌شود.شهید مطهری هم، به مانند علامه، عقل را به عنوان یک «منبع مستقلِ شناخت و معرفت»، در کنار وحی، معرفی می‌کند و استفاده‌ی قرآن از استدلال و برهان عقلی در طرح بسیاری از مسائل، از قبیل توحید، معاد، نبوت و اصول دین را شاهدی بر این مطلب می‌آورد؛ در منظومه‌ی فکری وی هم، عقل و وحی دو اصل بنیادین در فهم حقایق و واقعیات جهان به شمار می‌روند،که مکمل یکدیگر هستند و نظام معرفت دینی بدون هر یک از آن دو، ناقص و ناتمام خواهد بود؛ عقل و برآیند‌های عقلی تا جای معیّنی نیاز‌های انسان را پاسخ می‌دهد و وحی، پاسخگوی نیاز‌های فرا‌عقلی بشر است؛ عقل و علوم، زندگی طبیعی را سامان می‌دهند و جهان را با انسان سازگار می‌کنند.؛ اما وحی، در جهت‌دهی و معنابخشی و هدفمندی تلاش‌های عقلی و عملی کارایی دارد.

ارتباط عقل و دين يکي از بحث‌انگيزترين مسائل فلسفي و کلامي است و قدمتي طولاني دارد. اهميت اين مسئله، آن را به يکي از موضوعات مهم فلسفة دين معاصر تبديل کرده است. سؤال اين است که آيا براي شناخت دين، استفاده از وحي کفايت مي‌کند يا به‌کارگيري عقل نيز ضرورت دارد؟ برخي پذيرش و شناخت دين، تدين و ايمان را بدون توجه به عقل، غيرممکن مي‌دانند؛ اما گروهي ديگر، عقل‌گرايي را موجب به‌خطر افتادن تدين و ايمان، و التقاط در دين معرفي مي‌کنند. اين نوشتار به روش تحليلي ـ‌ توصيفي به بررسي ديدگاه ميرزامهدي اصفهاني در اين زمينه مي‌پردازد که جزو دستة اخير است. هرچند ايشان استدلال‌هايي با صورت منطقي براي اثبات خداوند ارائه نموده است، اما شناخت وجود و اوصاف خداوند با عقل و علوم ظلماني بشر را غيرممکن مي‌داند. همين امر بشر را نيازمند راهنماي غيبي مي‌كند و وجود دين وحياني را ضرورت مي‌بخشد. اين انديشه مبتلا به مشکل دور در استدلال بوده و اثبات حجيت و عصمت کلام خداوند، نبي و امام، محتاج عقل است.

جان والبریج، استاد فلسفه و زبان های خاورمیانه در دانشگاه ایندیانا، این خردورزی را خلیفه گری عقل از وحی، در واقع خدمت گذاری به آن، برآورد کرده است. او که سالیان بسیاری را با مسلمانان چه در امریکا و چه در پاکستان محشور بوده، در کتاب خدا و منطق در اسلام کارکرد این عقلانیت را در حوزه های فقه، حدیث، اصول، کلام، فلسفه، و سرانجام در منطق بررسی می کند.

پايان‌نامه‌هاي دانشگاهي از جمله منابع معتبر غيرکتابي هستند که به واسطه اطلاعات ارزشمندي که دارند هر روز جايگاه والاتري نسبت به کتب و مجلات پيدا مي‌کنند. شناخت دغدغه‌هايي که اهل علم در مراکز علمي با آن مواجه هستند کمک زيادي به شناخت مسائل و مشکلات روزمره در حوزه‌هاي مختلف اجتماعي، اقتصادي و سياسي مي‌کند. در پژوهش حاضر کليه پايان‌نامه‌هايي که در خصوص استان کرمان در فاصله سال‌هاي 1346 تا 1394 نوشته شده در دو مقطع کارشناسي ارشد و دکترا در دانشگاه‌هاي کشور بازبيني شده و اطلاعات کتابشناختي هر يک از آنان به همراه يک چکيده تمام متن و چند کليدواژه به دست داده شده است.

یکی از مهم­ترین ویژگی­های ساختاری نهج البلاغه، تناسب و انسجام حاصل از ارتباط معنایی واژه­ با واژگان دیگر است. این ارتباط معنایی با استفاده از تناسب معنایی، قابل تبیین است و از این جهت، مناسبت دارد از محور هم‌نشینی­که یکی از راهکارهای عمده در انتقال پیام گفتاری است، بهره برد. ارزش چینش واژگان و گزینش آنها توسط گوینده، با توجه به ارتباط معنایی واژگان هم­نشین، آشکار می­شود. در این میان، واژه «عقل» از کلماتی است­ که در کتاب ارزشمند نهج­البلاغه، جزء واژگان چند معنایی محسوب می‌شود. از ‌این‌رو، پژوهش­حاضر با روش توصیفی‌ ـ تحلیلی و با بهره­جویی از منابع کتابخانه­­ای ‌ـ اسنادی به بررسی محور هم­نشینی واژه «عقل» در آن کتاب پرداخته ­و به این نتیجه رسیده است­ که هم­نشینی «عقل» با واژگان «شهادت، دفاین، تحصین، تکلّم، سهو، تدبیر، موعظه، رعایة و روایة» بیان‌کننده نوعی از تناسب معنایی در گفتار است.

از منظر بسیاری از دینداران و از جمله مسلمانان، نسبت میان عقل و نقل، تعارض است. بنابراین، اندیشیدن و عمل کردن به مقتضای هردو، به ویژه در حوزه صفات خبری خداوند، غیر ممکن است. پس، ناگزیر باید یکی را پذیرفت و دیگری را کنار نهاد. گروهی و از جمله ابن‌تیمیه، به تقدیم ادله نقلی بر ادله عقلی باور دارند و جز آن را همچون مخالفت با خدا و رسول و گرفتاری در الحاد می‌دانند. در سوی دیگر، فیلسوفان و متکلمان اشعری با اعتقاد به لزوم تقدیم ادله عقلی بر ادله نقلی، بر این باورند که تقدیم ادله نقلی بر ادله ادله عقلی، ناسازگار با قواعد منطقی و معرفت‌شناسانه و سرانجام موجب گرفتاری در دام تشبیه و تجسیم خداوند است. در میان مسلمانان، بی‌گمان یکی از مهم‌ترین نظریه‌پردازان درباره نسبت عقل و نقل، ابن‌تیمیه است. بسیار دیگری در دنیای اسلام، متأثر او هستند و بخش‌های زیادی از آثار او نیز به این موضوع اختصاص یافته است تا آنجاکه اگر بحث تعارض عقل و نقل را از مجموعه بیش از صد جلدی آثار او کنار بگذاریم، بقیه آثار او اهمیت چندانی نخواهند داشت. بنابراین، می‌توان مدعی شد که همه کوشش‌های او معطوف به حل این مسئله است. قبل از او، فیلسوفان و بیش از همه، متکلمان اشعری اصرار داشتند که به هنگام تعارض این دو دسته ادله، باید ادله نقلی را با استناد به ادله عقلی، تأویل و تفسیر کرد. براین اساس، آنان تعبیرهای «استوا» را به «علو»، تعبیر «دست» را به «قدرت» تفسیر می‌کنند. فخر رازی بیش از دیگران برای اثبات این مدعا کوشید. او با قطعی دانستن ادله عقلی، مدعی بود که اگر عقلی را کنار بگذاریم، لازمه آن کنار گذاشتن عقل و نقل هردوست؛ زیرا اثبات حجیت نقل به کمک عقل انجام شده است. اگر به هنگام تعارض، ادله عقلی را بی‌اعتبار بدانیم و ادله نقلی را برآنها مقدم کنیم، به این معناست که ادله نقلی نیز بی‌اعتبار شود. افزون بر آن، لازمه حفظ ظاهر ادله نقلی درحوزه الهیات، گرفتاری در دام تشبیه و تجسیم است. بنابراین، به لحاظ منطقی و دینی، باید ظاهر ادله نقلی را تأویل کنیم. اما ابن‌تیمیه دربرابر این استدلال، کوشش معماگونه و بسیار بی‌سابقه‌ای انجام داد تا نشان دهد که- برعکس فخر رازی- تقدیم عقل بر نقل، هم موجب کنار نهادن عقل و نقل هردو و هم موجب گرفتاری در الحاد و بی‌دینی می‌شود. او برای اثبات مدعای نخست، ضمن تلاش برای اثبات قطعیت ادله نقلی و مظنون دانستن ادله عقلی، می‌کوشد ابتنای اعتبار نقل بر عقل را به کلی منکر شود و بجای آن، ادله نقلی را مبنای اعتبار ادله عقلی معرفی کند. بنابراین، کنار نهادن ادله عقلی نه‌تنها موجب کنار نهادن ادله نقلی نمی‌شود، بلکه کنار نهادن نقل است که کنار نهادن عقل و نقل هردو را درپی دارد. این همان راه‌حل معماگونه‌ای است که او برای حل تعارض عقل و نقل و لزوم تقدیم نقل، ارائه می‌کند. او دربرابر اتهام تشبیه و تجسیم نیز، قاطعانه مدعی است که اولا، تأویل فیلسوفان و متکلمان اشعری نیز به الحاد می‌انجامد؛ زیرا آنان به کمک ادله عقلی خدایی را اثبات می‌کنند که جز در ذهن، جایگاهی در عالم خارج ندارد و در صورت گزینش یکی از الحاد و تجسیم، اعتقاد به تجسیم برتری دارد. دوم، اعتقاد به تجسیم و همانندی خالق و مخلوق، منافاتی با توحید دینی ندارد و بلکه هدف بعثت و رسالت، تبلیغ و تشویق مردم به اینگونه ایمان دینی بوده است. براین اساس، او مدعی است که فیلسوفان و متکلمان اشعری که با استناد به ادله عقلی، ظاهر صفات خبری خداوند را منکرند، نه تنها ادله ظنی و باطل را بر ادله قطعی (نقلی) مقدم می‌کنند، بلکه کافر و ملحد هستند. ازاین‌رو، او آشکارا فتوا به کفر و الحاد مخالفان (و از جمله فخر رازی) و حتی فتوا به نابودی آنان می‌دهد. نویسنده در دو جلد به بررسی هردو مدعای ابن‌تیمیه پرداخته است. جلد اول این مجموعه کاملا به مباحث نظری مسئله (یعنی قطعیت یا عدم قطعیت هریک از ادله نقلی و عقلی) اختصاص دارد و در آن، میزان ارزش ادله ابن‌تیمیه درباره لزوم تقدیم نقل بر عقل، بررسی شده و معماگشایی او مورد ارزیابی و نقادی قرار گرفته است. در جلد دوم به مباحث الهیاتی این مسئله می‌پردازد و تبیین می‌کند که رویکرد الهیاتی ابن‌تیمیه نیز ناسازگار با مسلمات عقلی و دینی و حتی مخالف برخی محکات دیگر ابن‌تیمیه است. افزون برآن، فتوای او به تکفیر بیشتر مسلمانان، به‌ویژه فتوا به جواز قتل آنان، مخالف تمامی مسلمات دینی و شیوه پذیرفته شده مسلمانان متقدم است. این پژوهش از ویژگی‌هایی برخوردار است. نخست، می‌توان مدعی شد کاملا بی‌سابقه است. هرچند درباره ابن‌تیمیه تحقیقات گسترده‌ای انجام و آثار فراوانی منتشر شده است، پژوهشی درباره «تعارض عقل و نقل» به انجام نرسیده است. دوم، هرچند شخصیت محوری این پژوهش ابن‌تیمیه است، موضوع اصلی آن لزوما نه اختصاص به شخص ابن‌تیمیه دارد و نه مذهب او مهم است؛ بلکه تلاش دارد به نقد رویکرد ابن‌تیمیه و حتی شیعیان ظاهرگرا بپردازد. ازاین‌رو، نویسنده مقید بوده است حتی المقدور گرفتار مجادلات فرقه‌ای نشود تا آنجاکه می‌توان این پژوهش را در راستای دفاع از رویکرد اکثریت قاطع اهل سنت درباره جایگاه عقل و نقل دانست. سوم، تناقضات ابن‌تیمیه آنقدر است که هر محققی می‌تواند به بخشی از دیدگاه او استناد کند. تمایز ننهادن میان محکمات و متشابهات ابن‌تیمیه، مشکل بسیاری از آثار منتشره شده درباره او است. پژوهش حاضر تلاش دارد گرفتار چنین کاستی‌هایی نباشد. جلد اول در 454 صفحه با شمارگان 1000 با قیمت 65000 هزار تومان از سوی انتشارات محبین در تابستان 1399 منتشر شده است. پخش: قم، بلوار معلم، مجتمع ناشران، طبقه دوم، پلاک 217 انتشارات صبح امید.

نظریه نسخ عقلی، از نظریات پدیدآمده در قرن 19 و تکامل­یافته در قرن 20 و 21 میلادی است. این نظریه، اجتهاد در حوزه احکام را بر محور مقاصد شریعت دانسته و قائل به بازسازی احکام به‌تناسب مقتضیات عصر جدید است. تئوری مزبور، بر مبانی­ای استوار است که یکی از مهم­ترین آن‌ها «عرفی بودن احکام» است. قائلان این نظریه، احکام غیرعبادی را عرف مردم عرب و جزء احکام غیرحقیقی اسلام دانسته و قائل به نسخ این احکام و جایگزینی احکام عقلی به‌جای آن‌ها هستند. مقاله فرارو با روشی توصیفی- تحلیلی، استناد به مبنای مزبور در جهت اثبات نظریه مذکور را نقد و بررسی کرده است. نتیجه آنکه این استناد با اشکالات ذیل مواجه است: مخدوش بودن کمیّت پرشمارِ احکام عرفیِ جزئی به خاطر عدم علم تفصیلی به قوانین عصر جاهلیت؛ عدم اختصاص مسأله عرفیت به احکام غیرعبادی، زیرا آنان امضایی بودن را عامل تغییرپذیری می­دانند درحالی‌که اکثریت قائلان به ثبوت احکام عبادی باور دارند؛ برخورد سه­گانه ابقایی، اصلاحی و ابطالی اسلام با قوانین عرفی که نشان می­دهد عرف، به‌خودی‌خود نمی­تواند ملاک و معیار باشد؛ ظرف تحقق بودن عرف برای احکام نه عنصر قوام‌بخش بودن آن؛ تشتّت سیره عقلای اعصار و امصار مختلف و عدم قابلیت جایگزینی آن برای احکام قرآنی؛ عدم وجود قید زمان­مندی در احکام قرآنی و وجود ادله درون‌متنی دال بر زمان­شمولی در احکام قرآنی.

عقل یکی از منابع چهارگانۀ تفکر، استنباط و معرفت شیعی است. تاریخ اندیشگیِ‌ شیعه گواه است که این منبع از ابعاد گوناگون و از جمله به لحاظ کاربست در کلام و معارف، تطورات مختلفی را گذرانده است. مروری بر تاریخ تفکر شیعه نشان می‌دهد در کاربرد عقل، طیف گسترده‌ای از نظرگاه‌ها، از عقل‌گرایی حداقلی تا عقل‌گرایی حداکثری وجود دارد که به نظر می‌رسد نماد و نمایندۀ آن، جناب سیدمرتضی است. سیدمرتضی از مفاخر و چهره‌های برجسته عقل‌گرایی شیعه و بلکه اسلام در قرن پنجم هجری بود که بیشترین تأثیر را در تاریخ‌ تفکر شیعی گذاشت. کلام شیعه دست‌کم تا قرن ‌نهم تحت‌ تأثیر مکتب بغداد به روایت سیدمرتضی بوده ‌است. به‌یقین در این امتداد، خواجه ‌نصیرالدین ‌طوسی نقطه عطف دیگری است. تأثیر او در کلام‌ شیعی را هم در فلسفی‌کردن کلام می‌توان جست هم در مدرسی‌کردن کلام ‌شیعه بارز است. نشان‌دادن تحولات کلامی شیعه در روش‌شناسی و در شیوۀ تعامل با عقل با محوریت و بررسی مقایسه‌ای سید‌مرتضی و خواجه‌نصیرالدین‌طوسی، رسالتی است که این مقاله می‌جوید. این تحقیق در نظر دارد که با لحاظ شاخصه‌‌های عقل‌گرایی، این دو دانشمند برجسته شیعه را مورد بررسی و سنجش قرار دهد. از مهم‌ترین کاربست‌های عقل در حل برخی از بحران‌های معرفتی عصر حاضر می‌توان به منبع معتبر در معرفت‌شناسی، نسبت عقل با اصل‌ تکلیف و نسبت و رابطه عقل با دین اشاره‌کرد. آنچه از منابع موجود در این رسالۀ تحقیقی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است، رسائل و تنزیه الانبیاء سید‌مرتضی و در آثار خواجه قواعد العقائد و تجرید الاعتقاد است.