جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شاید هیچ کتابی به اندازه قرآن کریم مورد شرح و تفسیر قرار نگرفته باشد. بر اساس آمارهایی که از تفاسیر موجود و نیز اطلاعات کتاب شناسی به دست آمده، تاکنون بیش از سه هزار تفسیر بر قرآن کریم به سبک ها و روش های مختلف نوشته شده است. با این حال، هنوز عناصر اصلی دخیل در تفسیر نظیر مبانی، اصول، قواعد، روش ها و گرایش های تفسیری در یک نظام منسجم تعریف نشده است و نوعا مفسران بدون شفاف سازی این گونه مباحث، به طور مستقیم به تفسیر آیات قرآن پرداخته اند. در سال های اخیر کتاب های چندی درباره اصول و مبانی و نیز روش ها و گرایش های تفسیری نوشته شده است، ولی هنوز تعاریف موجود در این زمینه به هماهنگی و وضوح نرسیده است. این مقاله درصدد است عناصر موجود در تفسیر قرآن را در یک نظام دقیق اصطلاحی تعریف کند.

تفسیر قرآن با آموزه‌های رسول خدا (ص) آغاز شد و با تبیین‌ها و تفسیرهای اهل‌بیت علیهم السلام گسترش و تعمیق یافت. مفسران پیوسته از روایات پیامبر و اهل‌بیت علیهم السلام در تفسیر قرآن بهره گرفته‌اند. روایات اهل‌بیت علیهم السلام الگویی مناسب برای آموزش صحیحِ تفسیر قرآن و استخراج اصول و قواعد تفسیری است زیرا رسول خدا (ص) و اهل‌بیت بزرگوار ایشان مفسران واقعی و آگاه به تمام معانی و بطون متعدد قرآن‌اند. این پژوهش عهده‌دار جمع و تدوین و بررسی روایاتِ قرآنیِ دربردارنده اصول و قواعد تفسیری در اصول کافی است که به روش تحلیل محتوا انجام می‌گیرد و گردآوری مطالب به روش کتابخانه‌ای است.از 3786 روایتی که ثقه الاسلام کلینی در اصول کافی گردآورده است678 روایت لفظ یا مضمون آیه یا آیاتی را در‌بردارند. با گونه‌شناسی این بخش از روایات می‌توان آنها را در سه دست? روایات تفسیری (331 روایت)، روایات استشهادی (303 روایت) و روایات مرتبط با علوم قرآنی (44 روایت) گنجاند. اصول و قواعد تفسیر در تقسیمی دوگانه، یعنی اصول مبنایی مستفاد از روایات اهل بیت علیهم السلام و اصول روشی مستفاد از روایات اهل بیت علیهم السلام تنظیم شده‌اند. در قسم اول، شش اصل مبنایی: اصل وحیانی بودن الفاظ قرآن، اصل حجیت قرآن موجود، اصل حجیت ظواهر قرآن کریم، اصل امکان فهم‌پذیری قرآن برای همگان، اصل اعتبار عقل در حوزه فهم قرآن، اصل وجود لایه‌ها و بطون در قرآن از این روایات به دست آمد.در قسم دوم، نُه اصل روشی: اصل توجه به قرائت صحیح، اصل توجه به قرآن به عنوان منبع تفسیر قرآن، اصل توجه به جایگاه پیامبر اکرم (ص)، اصل توجه به مفاهیم عرفی و مسائل زبانی، اصل تعمیم آیه، اصل در نظر گرفتن سطح فهم مخاطب، اصل نفی باور نادرست در فهم آیات قرآن و تصحیح آن، اصل توجه به اسباب نزول، اصل احتراز از تفسیر به رأی استخراج شده است. در ضمنِ معرفی هر یک از اصول تفسیری نمونه‌های از روایات دربردارنده آن اصول ذکر شده است.

مفسران در طول تاریخ تفسیر، با روش های گوناگون به تفسیر قرآن پرداخته و هر یک به مراد خداوند نزدیک و گاه از آن دور شده اند، از این‌رو شناخت روشهایی که مفسر را به کشف مراد حقیقی خداوند نزدیک می سازد، دارای اهمیت است. از شاخصه های مهم در روش شناسی تفسیر، شناخت مبانی تفسیری است که بر اساس آن، مفسر از قواعد تفسیری متفاوتی بهره می گیرد. سید عبدالاعلی سبزواری از مفسران شیعه در قرن پانزدهم تفسیر «مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن» را بر پایه ی چندی از مبانی تفسیری پایه ریزی کرده است؛ از مهم ترین مبانی تفسیری وی می توان به نزول قرآن بر اساس اسلوب های بیانی زبان عربی و شیوه ی عقلایی محاوره، ارتباط معنایی آیات با یکدیگر، اصالت متن موجود، الهی بودن الفاظ، حجیت ظواهر، جامعیت، ذوبطون بودن، جاودانگی و جهان شمولی قرآن اشاره نمود. از جمله قواعد به کار گرفته شده بر پایه‌ی این مبانی، توجه به جایگاه کلمات و گزینش الفاظ، نبودن حرف زائد در قرآن، استشهاد به ظواهر آیات، اقامه ی دلیل برای خروج از ظاهر، رعایت تناسب میان معنای ظاهری و باطنی، مطابقت تفسیر با قواعد محاوره ی عرفی، در نظر گرفتن قرائن، توجه به لایه های معنایی آیات و معنای عام آیه، سنجش قرائت با قواعد ادبی، ارجاع متشابه به محکم و مجمل به مبین، توجه به مخصّص و مقیّد آیات عام و مطلق، جری و تطبیق و استخراج پیام کلی آیه می‌باشد. شاخصه ی دیگر در روش‌شناسی تفسیر، شناخت منابعی است که مفسر در تفسیر بدان استناد می نماید. مهم ترین استنادهای تفسیری مواهب الرحمن عبارت از قرآن، روایات معصومان(ع) و عقل و اجتهاد است؛ لذا روش عمده در این تفسیر جمع بین عقل و نقل است. این تفسیر را به لحاظ گرایش نیز می توان تفسیری هدایتی، اجتماعی، فلسفی و ادبی معرفی نمود.

ملاصدرای شیرازی همان گونه که با استفاده از روشهای فکری پیش از خود، به نقطه اوج تفکر اسلامی یعنی حکمت متعایه نایل آمد، در عرصه تفسیر و قرآن پژوهی نیز با به کارگیری شیوه ها و رویکردهای گوناگون مفسران پیش از خود، در اندیشه تفسیر متعالی بود. گرچه او در این امر توفیق کامل نیافت ولی به تفسیر برخی از مهمترین آیات و سوره های قرآن کریم موفق شد. البته همین تفسیر ناتمام تفسیر القرآن الکریم به لحاظ محتوایی از پرمایه ترین و ژرف ترین وب ه لحاظ روشی از جامع ترین تفاسیر موجود است. این پایان نامه که با هدف شناخت و معرفی تفسیر و اندیشه های تفسیری ملاصدرا، نگارش یافته و در دو بخش به مبانی و اصول تفسیر و روش شناسی تفسیر وی می پردازد. در بخش مبانی و اصول که در هشت فصل فراهم آمده، نخست درباره معنای مبانی و اصول تفسیر قرآن به روش علمی بحث شده و سپس مهمترین مبانی و اصول تفسیر قرآن در نگاه ملاصدرا از لابلای تفاسیر و سایر آثار او، استخراج و مورد تجزیه و تحلیل و نقد و نظر قرار گرفته است. مهمترین این مبانی و اصول از این قرار است: ‎1. ظاهر و باطن داشتن قرآن. ‎2. تفسیر و تأویل داشتن قرآن. ‎3. متمایز بودن تفسیر به رأی از فهم قرآن. ‎4. وجود شرایط ویژه برای درک و فهم معانی و اسرار باطنی قرآن. ‎5. ذومراتب بودن حقیقت وحی و اختصاص برخی از آن به پیامبران الهی و شریک بودن اوصیا وائمه هدی و برخی عرفای کامل و اولیای الهی در برخی مراتب دیگر با آنان؛ مراتبی که به الهام معروف است. ‎6. به کار رفتن زبان رمز و اشاره در قرآن برای القای اسرار غیبی و حقایق متعالی به عرفای ربانی و اولیای الهی. ‎7. منوط بودن درک و فهم متشابهات قرآن به میزان رسوخ در علم و طهارت باطنی و الهام های ربانی. بخش دوم با عنوان روش شناسی تفسیر قرآن از دیدگاه ملاصدرا، در چهار فصل، نخست درباره معنای روش تفسیری و تمایز آن از گرایش و تنوع هر یک سخن رفته، سپس به معرفی آثار تفسیری ملاصدرا و منابع آموزه ها و اندیشه های تفسیری وی و نیز روش های تفسیری از نگاه او و به طور ویژه روش تفسیری خود وی و جامعیت و ابعاد گوناگون آن پرداخته شده است. در پایان ضمن نتیجه گیری، پیشنهادهایی برای استفاده بیشتر از تفسیر و اندیشه های تفسیری ملاصدرا ارائه شده است.

در چند سال اخیر تفسیر تطبیقی به مثابۀ یک گونۀ تفسیری خود را نمایان کرده است. این گونه تفسیری گرچه آثاری در طول تاریخ تفسیر قرآن دارد، اما هم از نظر فراورده های تفسیری و هم از نظر معرفت شناسی تفسیر، بر بن مایه ها و شاخه های نحیفی تکیه زده است. آنچه به نظر می رسد که در درجۀ نخست باید تقویت شود، ابعاد معرفت شناختی و مبانی علمی متصور و مقبول این گونۀ تفسیری است. این مقاله در راستای تحقق چنین هدفی، سعی دارد برای این گونۀ تفسیری، بایدهای ضروری را در دو حوزۀ نقل اقوال و نقد محتوا، توصیه و تجویز نماید. در مقام نقل، شاخصه هایی همچون لزوم تعیین محدودۀ تطبیق، نقل مستند، گزارش حداکثری وجوه تشابه و تمایز و تبیین مواضع خلاف و وفاق می تواند بستری استوار برای مقایسة آراء فراهم کند. در مقام نقد، نکتة مهم آن است که مشخص باشد داوری بر اساس مبانی مشترک طرفین صورت گرفته است یا بر اساس مبانی مختص یک طرف از طرفین تطبیق. همچنین باید از ابزارهای شناخته شده ای چون علوم لغت، نحو و بلاغت برای نقد استفاده شود و نیز به روش و ابزار در فرآیند نقد تصریح شود تا سبب شفافیت تطبیق گردد.

بحث روش تفسیر قرآن در قرن اخیر از بحث های مطرح در حوزه دینی می باشد. نظرات و آراء فراوانی در این زمینه از سوی قرآن پژوهان و مفسران ارائه شده است که هر کدام برای نظر خود به دلائلی استناد کرده اند.ائمه (ع) به عنوان رهبران دینی ما که خود قرآن ناطق می باشند، طلایه داران تفسیر قرآن بودند. در این پایان نامه به روش و سبک تفسیری حضرت فاطمه زهرا (س) پرداخته شده است که در فصل اول جایگاه تفسیر در عصر ایشان و دانش قرآنی حضرتفاطمه زهرا (س) اشاره شده و در فصل دوم به استقراء آراء تفسیری و غیر تفسیری ولی مرتبط با تفسیر قرآن و همچنین استنادات قرآنی حضرت فاطمه زهرا (س) پرداخته شده است. در فصل سوم مبانی تفسیر از دیدگاه حضرت فاطمه زهرا (س) مطرح شده و در فصل چهارم روش و قواعد تفسیری به کار برده شده توسط حضرت فاطمه زهرا (س) استخراج شده و در فصل پنجم نیز پس از معرفی اجمالی 7 تفسیر معاصر میزان اهتمام این تفاسیر به روش و قاعده مورد استفاده حضرت فاطمه زهرا (س) بررسی شده است.

روشمعیار که باید در تفسیر قرآن به عنوان الگو قرار گیرد، روش تفسیری معصومین(علیهم السلام) است. لکن در تاریخ تفسیر شیعهعلی رغم اهمیت این مطلب تحلیل و بررسی های عمیقی در این زمینه به انجام نرسیده است. این رساله متکفل چالش و بررسی پیرامون روش علی بن موسی الرضا(علیه السلام) گردیدهتا با تعمق در روایات تفسیری و مستندات قرآنی به جا مانده از آن حضرت گامی در راه احیاء تفسیر آن حضرت برداشته شود. از تحلیل و بررسی در روایات امام رضا(علیه السلام) می توان برخی از مبانی نظیر جاودنگی قرآن ، جهانی بودن قرآن، وحیانی بودن لفظ قرآن و....را کشف کرد. در پرتو افاضات علمی امام رضا(علیه السلام) جایگاه توجه بهقرآن و تفسیر در این عصر به اوج شکوفایی خود رسیده است. و چهره های برجسته مفسرین وآثار تفسیری از آن دوره در تاریخ تفسیر می درخشد. از تعمل و واکاوی در گونه شناسی شیوه های تفسیری امام رضا(علیه السلام) می توانروش تفسیر قرآن به قرآن ، قرآن با عقل، قرآن به سنت و....را استخراج کرد . و توجه به روایات ایشان ما را به برخی از قواعد تفسیر نظیر قاعده ارجاعمتشابه به محکم، جری وتطبیق، قاعده اصا لت سیاق و....رهنمون می کند و رویکرد جامعی در کم وکیف تفسیر قرآن فراروی ما می گشاید. در انتها این مطلب بیان می شود که آن گونه که انتظار می رود روش تفسیریامام رضا(علیه السلام) در تفاسیر معاصر مورد توجه قرار نگرفته است.

اهل بیت علیهم السلام«ثقل اصغرند» که پیامبر صلی الله علیه و آله در بین امت خویش به جای نهاد تا از ضلالت حفظ شده و از سعادت بهره مند گردند. و قرآن کتابی است صامت و حاوی آیاتی متشابه و مجمل که نیاز به مبینی ناطق و عالم دارد که همان اهل بیت علیهم السلام اند. ازابتدای نزول وحی و بعد ازآن،پیامبرصلی الله علیه وآله و صحابه و تابعین، وتمام مفسران تازمان حاضر، همه در فهم وبیان قرآن شیوه هایی را به کار برده اند.امامان شیعه علیهم السلام نیزکه وارثان وحی اند روش هایی را برای بیان قرآن إعمال کرده اند که از بررسی روایات ایشان می توان به آن دست یافت وروایات تفسیری امام باقر علیه السلام مقدار قابل توجهی از این روایات است که درکتب روایی شیعه ثبت شده است. برخی به ظاهر روایات اکتفاکرده و به إجتهاد و بررسی عقلی آن نمی پردازند. در برابر، بسیاری درإثبات حجیت ظواهر قرآن- که منتهی به جواز اجتهاد عقلی در تفسیر قرآن می شود-دلائل متقنی إرائه کرده اند. بررسی روایات تفسیری امام باقر علیه السلام به هدف تأیید این گروه در إعمال روش عقلی در تفسیر قرآن می باشد. ضمن این که از رویکردهایی که امام علیه السلام در تفسیر قرآن در بخش آیات الأحکام و معانی باطنی آیات داشته ند و همچنین از محتوای ارزشمند سخنان ایشان نیز بهره مند می گردیم.

یکی از کتاب های منسوب به شریف مرتضی رحمه الله (م436ق) امالی وی با عنوان غررالفوائد و دررالقلائد بوده که در آن آیاتی از قرآن را تحلیل نموده و سعی داشته تا گره از مشکلات محققان نسبت به آن‌ها بگشاید . در این بازه چند روش تفسیری رابسیار هنرمندانه و زیبا به کار برده است که عمدتا حول محور ادبیات می چرخند.از جمله روش های ایشان روش قرآن به قرآن است، یعنی وی کوشیده تا با آیات قرآن مشکل آیات دیگررا حل نماید ، گرچه بیشتر آیات قرآن را به عنوان شاهد برای تفسیر و تحلیل خود آورده است و علت این مساله این است که شخص پرسشگر ملحد بوده و قرآن را به عنوان کتاب آسمانی نمی پذیرد.از جمله روش های ایشان در تفسیر روش روایی است . وی از روایت های معصومین علیهم السلام استفاده نکرده است وبر خلاف دیگر شیعیان از روایت های صحابه و تابعین ونظرات آنان و دیگر دانشمندان سنی و شیعه بهره برده است . ایشان بیشتر به متن روایت توجه داشته و هرگاه متن روایتی با تفسیر آیه سازگار بود آن را رد نکرده است ، ولی به یک تفسیر پایبند نبوده و همه ی وجه های قابل پذیرش را دارای امکان صحت دانسته ودر مواردی نیز روایت-هایی را نقد و رد نموده است.روش دیگر ایشان روش عقلی است که حوزه ی کلام نیز در آن می گنجد . گرچه ایشان هیچ گاه از روش عقلی صرف و خالص استفاده نکرده ولی از آن جا که تفسیر ایشان بیشتر مبتنی بر عقل است حتی وجوه روایی و لغوی را پس از بررسی عقلی پذیرفته است.از آن جا که تبحر شریف مرتضی رحمه الله در علوم ادبی بسیار بوده است ، پررنگ ترین وجهه ی تفسیر ایشان وجهه ادبی آن است و تقریبا هیچ آیه ای را بدون بحث ادبی رها نکرده است.

ارائه تفسیر صحیح از آیات قرآن کریم، مستلزم اعتقاد به مبانی صحیح تفسیر قرآن و کاربرد ابزار تفسیری متناسب با آن مبانی است. از این‌رو سیدمرتضی علم الهدی (م 456 ه.ق) و شیخ طوسی (م 460 ه.ق)، از مفسران نامی شیعه، با مدّ‌نظر قرار دادن این موضوع، به تبیین و تفسیر مراد آیات قرآن پرداخته‌اند. مبانی تفسیری که مورد توجه آنها بوده است عبارتند از: 1- جواز تفسیر به روایت که شامل روایات معصومین (ع) و روایات تفسیری صحابه و تابعان می‌شود. 2- جواز تفسیر به غیر روایت که شامل حجیت ظواهر آیات، حجیت عقل و استناد به اسالیب زبان عرب است. همچنین در زمینه مبانی صدوری قرآن، هردو مفسر معتقد به اعجاز قرآن و مصونیت آن از تحریف هستند. اما از جمله ابزار تفسیری که در امالی سید مرتضی و تبیان شیخ طوسی مورد استناد قرار گرفته است، روایات تفسیری صحابه و تابعان است که البته کاربرد آن نزد شیخ طوسی بیش از سید مرتضی مشهود است. هر دو مفسر، سه نوع تعامل متفاوت را با این ابزار دارند: استناد به آن برای تقویت تفسیر مختار خود، نقل آن به عنوان یکی از وجوه محتمل آیه و نقد آنها. از دیگر ابزار تفسیری که فراوان در امالی و تبیان کاربرد دارد، استناد به کلام عرب اعم از شعر، امثال، لغت و قواعد زبانی آن است. سید مرتضی به تفسیر تعداد محدودی از آیات قرآن پرداخته است اما شواهد شعری که در امالی کاربرد داشته مشهودتر از تبیان است. همچنین سید مرتضی و شیخ طوسی به اقوال مفسران و علمای متقدّم لغت و نحو ، به عنوان یکی دیگر از ابزار تفسیری، توجه خاصی داشته‌اند و سه گونه با آنها برخورد کرده‌اند: استناد به آن اقوال برای تقویت و اثبات تفسیر مختار، نقل قول آنها به عنوان یکی از وجوه محتمل آیه و نقد آن اقوال. کاربرد این ابزار تفسیری نیز در تفسیر شیخ طوسی بیش از سید مرتضی است. یکی از رویکردهای مهم و بنیادین سید مرتضی و شیخ طوسی، در امالی و تبیان، پاسخ به شبهات ملحدان و نیز مخالفان ازجمله معتزله، مجبّره و مشبّهه ودفاع از عقاید شیعه در اصول و فروع است. با مقایسه تطبیقی امالی و تبیان درمی‌یابیم که شیخ طوسی در مبانی و ابزار تفسیری، کاملاً متأثر از آرای سید مرتضی است و فقط در بحث اعجاز قرآن، با نظریه وی در اعتقاد به صرفه، مخالف است. همچنین آراء و روش سید مرتضی در دفع و پاسخ به شبهات کلامی، تأثیر بسزایی بر شیخ طوسی داشته است به طوری که گاهی عبارات شیخ طوسی در تفسیر آیات و دفع شبهات، عیناً تکرار لفظ به لفظ عبارات سید مرتضی است.