جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين كتاب به يكى از مسائل مهم كلامى دوران خود پاسخ داده و ديدگاه شيعه را در مورد آن بيان كرده است. شیخ مفید در این اثر همانند آثار دیگرش، آمیخته ای از استدلال های عقلی و نقلی را به صورت همزمان آورده است. همچنین با استدلال‌هاى عقلى و منطقى به بررسى اراده خداوند پرداخته است و با استناد به روايات معتبر شرعى از اهل بيت ع به شرح و بسط آن پرداخته و حكم عقل را با روايات شرعى تأييد مى‌كند.

مصنفات الشيخ المفيد مجموعه‌ای از آثار شیخ مفید می‌باشد. محمد بن محمد بن نعمان بغدادی (336–413ق) معروف به شیخ مفید، از علمایی است که دارای تألیفات بسیار در موضوعات متنوع است. از آن تألیفات بسیار می‌توان به سه کتاب در حدیث، چهار کتاب در تاریخ، پنج کتاب در اصول فقه، دوازده کتاب در علوم قرآن، 41 کتاب در فقه و بیش از هفتاد کتاب در علم کلام اشاره کرد. حدود نصف آثار شیخ مفید در موضوع کلام و از این تعداد کتاب، نصف آن در مبحث امامت می‌باشد. برخی از آثار ایشان از قبیل «التمهيد»، «الانتصار»، «الافتخار»، «الرسالة العلوية» و... که قریب به چهل اثر می‌باشد متأسفانه مفقود شده و موضوع آن مشخص نمی‌باشد. این کتاب در 14 مجلد تهیه شده است که مجلد اول آن (که شماره این جلد از کتاب صفر می‌باشد) با عنوان حياة الشيخ المفيد منتشر شده است و محتویات آن شامل زندگی‌نامه شیخ مفید، شمردن آثار او از قبیل آثار موجود، مفقود و منسوب و توضیحاتی کامل درباره هرکدام از آن آثار است. برای هر عنوان از کتب شیخ مفید، مقاله‌ای درخور تولید شده است. محتویات جلد دوم: الفصول المختارة من العیون و المحاسن؛ از آثار سيد مرتضى علم الهدى است كه نويسنده كتاب‌هاى «المجالس» و «العيون و المحاسن» و از املاى شيخ مفيد بر ايشان و ديگر تأليفات شيخ مفيد، گل‌چين كرده و با نام «الفصول المختارة» تدوين نموده است. بسيارى از بزرگان، در منابع روايى، اين كتاب را به شيخ مفيد نسبت داده‌اند، اما در مقابل، نوه محقق كركى و سيد حسين مجتهد، آن را تأليف سيد مرتضى دانسته‌اند. با توجه به مقدمه كتاب، مى‌توان گفت نسبت اين كتاب به سيد مرتضى مناسب‌تر است، زيرا او، اين كتاب را از ميان تأليفات شيخ مفيد جمع‌آورى نموده است. اين كتاب، به زبان عربى است و حاوى مجموعه مباحثات شيخ مفيد با علماى اهل تسنن، درباره مباحث اعتقادى و كلامى است كه به شكل زيبايى تدوين شده است. شيخ مفيد، در اين مباحثات، بسيارى از عقايد شيعه را با بيانى استدلالى و با استناد به عقل و قرآن و روايات اهل بيت عصمت و طهارت(ع) ثابت كرده و بسيارى از شبهات و اشكالات اهل تسنن را بر شيعه، جواب داده است. اين كتاب، از معتبرترين كتب استدلالى و از مجموعه كتاب‌هاى فقهاى شيعه مى‌باشد كه در بسيارى از منابع شيعه از آن نقل شده و بزرگان به آن استناد كرده‌اند و در بسيارى از اجازات علماى بزرگ نام اين كتاب در رديف كتاب‌هايى است كه به يك‌ديگر اجازه روايت آن را مى‌داده‌اند.

رابطه ذات و صفات الهي، يكي از مهم ترين مباحث كلامي، فلسفي و عرفاني است كه درباره آن، نظريات گوناگوني ارائه شده است. ابن ميثم، متكلم، فيلسوف و عارف شاخص قرن هفتم، در بين نظريات ارائه شده، نظريه عينيت صفات با ذات را پذيرفته است، اما در تبيين فلسفه توصيف خداوند و وجود صفات او، اعتباري بودن اوصاف الهي را مطرح مي كند كه به نظر ميرسد نه تنها با نظريه عينيت، تناقضي ندارد، بلكه تبيين دقيقي از همان نظريه است. ابن ميثم، با الهام از بيان اميرالمؤمنين درباره نفي صفات، توصيف خداوند با اين اوصاف اعتباري را از مراتب آغازين معرفت حق مي شمارد و كمال اخلاص در معرفت را كه غايت سير عارف است، در نفي صفات از خداوند و لحاظ ذات او بدون در نظر گرفتن چيز ديگر، مي داند.

همراهی قرآن با مبیِّن، از جمله مباحث کلامی- قرآنی است. قرآن کتاب هدایت است؛ اما بهره مند شدن از آن، مستلزم این است که خداوند در کنار کتاب هدایت خویش، مبیِّنی را قرار دهد که به تبیین قرآن بپردازد. تبیین در لغت، به معنای آشکار کردن و توضیح دادن و در اصطلاح، از اهداف ارسال رسل و جزء وظایف ایشان است. قرآن، بیّن بالذات است؛ ولی به حسب ظاهر، دارای برخی اجمالات است که نیاز به تبیین دارد. اساس نظریه همراهی قرآن و مبیّن، مطابق عقل و سیره عقلا بوده و آیات و روایات بر آن صحّه می گذارند؛ چرا که رتبه معناداری، مربوط به ظواهر آیات قرآنی است و ظواهر قرآن، پیش از فحص از قرائن و بیان معصومین(ع)، فاقد حجّیت می باشد. حقّ بیان کلام الهی برای خداوند محفوظ بوده و چون اعجاز قرآن، منحصر به فصاحت و بلاغت آن نبوده، بلکه برخورداری از معانی و مفاهیم ژرف، از ابعاد اعجاز قرآن است؛ لذا تنها راه عقلانی برای اطلاع یافتن از آن حقایق، تبیین پیامبر(ص) است. هم چنین قرآن کریم و روایاتی متعدد در راستای شأن تبیینی پیامبر اکرم(ص)، ائمه اطهار(ع) را با تعابیری؛ چون «راسخان»، «حاملان» و «صاحبان علم»، وارثان این شأن عظیم معرفی می نماید.

«نور الأفهام فى علم الكلام» كتابى است كلامى كه به روش استدلالى به اثبات اصول اعتقادى شيعى مى پردازد. اين كتاب شرح منظومه اخلاقى و كلامى سيد محمدباقر طباطبايى، از احفاد ميرسيد على طباطبايى، صاحب رياض است. وى سراينده منظومه هايى چون: مصباح الظلام فى اصول الدين و علم الكلام، منظومه فى الحج و الزكاة و الطلاق و... منظومة فى الرد على من كفر الشيعة الامامية، منظومة فى ارث الزوجة و غيره مى باشد. لواسانى در نورالافهام به شرح و توضيح منظومه مصباح الظلام فى اصول الدين و علم الكلام طباطبايى كه با ادله و براهين حقانيت عقائد شيعه را بيان مى كند پرداخته است. نورالافهام در همان ابتداى انتشارش از سوى عالمانى چون مرحوم سيد محسن حكيم، آيت الله محمد تقى قمى و مرحوم آيت الله سيد ابوالقاسم خويى مورد توجه قرار گرفت و حتى به عنوان متن درسى در حوزه علميه مطرح گرديد. مرحوم ناظم بعد از تكميل منظومه كلامى خود ارجوزه اى نيز در باب مسائل اخلاقى سروده و در آن نصايح و پندهايى را خطاب به فرزندش بيان نموده است. مرحوم لواسانى به شرح اين ارجوزه نيز در پايان كتاب نورالافهام پرداخته است.

کلام شیعی در عصر حضور امامان معصوم ساختارمند نبود. ساختارمندی کلام شیعه در عصر غیبت توسط متکلمانی چون شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی و چند تن دیگر آغاز شد. این مقاله ساختارهای کلام شیعی را بیان میکند. در مجموع دو ساختار کلی را می توان یافت، یکی متون و آثار کلامی ای که به مسائل اعتقادی اختصاص یافته و یکی متون و دیگری متون و آثار کلامی ای که قبل از پرداختن به مسائل اعتقادی، مباحث فلسفی را مطرح کرده اند.