جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نهاد به عنوان یکی از عناصر ساختی و یکی از بنیادهای اصیل و رکین نظام اجتماعی بخش قابل توجهی از ادبیات موجود علوم اجتماعی را به خود اختصاص داده است. این موجودیت اجتماعی تاریخی اگر چه تاکنون از منظرهای مختلف مورد بحث و بررسی و واکاویهای مفهوم شناختی و وجودشناختی قرار گرفته است اما با رویکرد درون دینی کمتربدان توجه شده است.این نوشتار درصدد است تا ضمن مرور ادبیات جامعه شناختی این حوزه به بازخوانی و کاوش تحلیلی مفهوم نهاد، فرایند شکل گیری و هویت یابی، عناصر و مولفه های تشکیل دهنده، ویژگیها و مختصات، ضرورت های ساختاری و کارکردی، گونه شناسی، آثار و نتایج، جلوه ها و مظاهر عینی، ارتباطات چندگانه نهادها با یکدیگرو با سایر عناصر محیطی؛ نیم نگاهی نیز به خطوط کلی اندیشه اسلامی در این خصوص و مفاهیم متناظر و دارای قرایت معنایی و مصداقی با این مفهوم، درچارچوب قرآن کریم بیافکند.

این مقاله تلاشی است برای احراز ناکارآمدی نظریة کارکردگرایی به مثابه یکی از نظریات رایج در جامعه شناسی. راز ناکارآمدی نظریة کارکردگرایی به ریشه های فرهنگی آن بر میگردد. کارکردگرایی محصول علم مدرن بوده و متناسب با فرهنگ سودمندگرایی طبقة بورژوا در آمریکا شکل گرفته و در ابتدا تأمین کننده منافع آن طبقه بوده است. این رویکرد نظری دارای پیش فرض های هستیشناسی، معرفت شناسی، انسان شناسی و روش شناسی مختص به خود است. به دلیل تغایر این پیش فرض ها با فرهنگ جامعه اسلامی، کارکردگرایی معهود نمیتواند مسایل این سنخ جوامع را به خوبی تبیین نماید، مگر اینکه بنیان های فرهنگی آن جوامع را با خود همسو نماید و آن را بومی سازد.

یکی از واقعیت های اجتماعی ریشه دار، مشهود و اجتناب ناپذیر هر جامعه، قشربندی و نابرابری است. جامعه شناسان در تبیین این موضوع دیدگاه های مختلفی ارائه کرده اند که عمدتاً به دو نظریة کلان، موسوم به تضادگرایی و کارکرد گرایی ارجاع دارند. این نوشتار درصدد است که با روشی توصیفی و تحلیلی مواضع کلی قرآن کریم را در این باره با محوریت تفسیر المیزان و دیدگاه های علّامه طباطبائی بحث و بررسی کند.رویکرد انتقادی به برخی دیدگاه های مطرح جامعه شناختی و ارزیابی آنها بر پایة آموزه های قرآنی، بخشی از نتایج این مطالعه است.

رساله حاضر به بررسی مواجهه ی دین و مدرنیته و تاثیرات متقابل این دو می پردازد، تعاملی که منجر به پدید آمدن جلوه های جدیدی از دین شده که امروزه معنویت گرایی جدید خوانده می شود. پژوهش حاضر شامل آرای پاره ای از صاحب نظران در حوزه ی دین است که با تکیه بر جریان معنویت گرایی، ادعای پایان عصر دین داری و حرکت به سوی دنیایی عاری از معنویت را مردود شمرده و نشان می دهد که انسان معاصر، هم چنان خود را محتاج معنویت می بیند. به نظر می رسد که با توجه به معنویت گرایی، انسان ها به اشکال جدیدی در بروز و ظهور معنویت روی آورده اند و جنبش هایی نظیر عصر جدید، نئوپاگانیسم و تمرینات ذهن، بدن، روح، پاره ای از مصادیق آن هستند. یکی از ویژگی های جنبش های جدید معنویت گرا به لحاظ نظری عبارتاست از عدم وابستگی به اشکال نهادی و سازمانی که از مصادیق بارز تفاوت میان معنویت گرایی جدید و دین سنتی است. پاره ای از دستاوردهای معنویت گرایی جدید را می توان کمک به حل بحران محیط زیست، حمایت از حقوق بشر، کمک به برقراری صلح و فواید روان شناختی آن برشمرد.

قرآن کلامی ثقیل و پرمغز است، ولی به دلیل هماهنگی با فطرت انسان ها، فهمیدن وبهره مندی از آن برای همگان قابل فهم است. مراد از زبان قرآن و مردمی بودن آن،سخن گفتن با فرهنگ مشترک مردم است.انسان ها اگرچه در لغت و ادبیات از یکدیگر بیگانه اندولی درفرهنگ انسانی که همان فطرت پایدار است، مشترک هستند.قرآن نیز با همین فرهنگ باانسان ها سخن می گویدو در بیان معارف خود شیوه های خاصی دارد.این کتاب الهی در رسیدن به اهداف خود روش های خاصی را برگزیده که یکی از آن روش ها بیان قصص است . قرآن کریم داستان پیامبران و تاریخ امت های گذشته را نقل می کند، اما نه چون تاریخ نویسان و قصه پردازان، بلکه قسمت هایی از تاریخ آن بزرگان و امت های آنان را که با هدف هدایت گری خود هماهنگ است، بیان فرموده است. قصه نویسان در نوشتن یا نقل قصه های خود وارد جزئیات قضایا می شوند و مخاطب خود را سرگرم می کنند، ولی قرآن کریم چنین روشی ندارد . از طرفی چون قرآن کریم کتابی تربیتی و سازنده در تمام زمان ها و مکان هاست، بسیاری از مطالب یا فرازهایی از داستان های آن تکرار شده است تا شنونده و متعلم مطالب جدیدی بیاموزند . این تکرار از آن روست که قرآن کتاب نور و هدایت است، لذا در مقام هدایت لازم است مطلب واحد در هر مناسبت با زبانی خاص ادا شود تا ویژگی پند و موعظه و سازندگی را داشته باشد، برخلاف کتب علمی که هر مطلب تنها در یک جا بیان می شود و تکرار آن سودمند نیست ؛تکرار،در قرآن ارشاد و هدایت ضروری است این تکرار علاوه بر مساله هدایت، نکته جدید و مفهوم تازه ای را به مخاطبان می آموزد.یکی از مهم ترین ابزار تعلیم و تربیت که اثر قاطع و تعیین کننده ای در ساختن شخصیت فرد و جامعه دارد، ارائه نمونه ها و الگوهای گویا از ارزش ها و ضد ارزش هاست؛که قرآن کریم در مقام تعلیم و تربیت با طرح قصه های گوناگون تاریخی و استفاده منطقی از تاریخ، آن را در خدمت اهداف خود قرار می دهد و شنونده یا خواننده را در حالتی که گویا در فضای داستان نفس می کشد و با شخصیت های آنان زندگی می کند، قرار می دهد. بدین گونه الگوهایی که قرآن کریم در قصه های خود مطرح می کند،نمونه هایی عینی و لمس شده از خوبان و بدان خواهند بود که در پرورش افراد بسیار مؤثر وکارسازهستند و این شیوه و روشی است که قرآن در امر تعلیم و تربیت دارد و این ماهستیم که باید تمام شیوه های انسان ساز قرآن را برای خود و فرزندانمان به کار برده تا به رشد و تعالی برسیم .

بحث از رابطه فلسفه و دین در طول تاریخ فکر و اندیشه همواره از چالش برانگیزترین مباحث بوده است. اینکه با نزول وحی به پیامبران در ادوار مختلف تاریخی، تکیه و اعتماد انسان به علوم عقلی که سرآمد آن فلسفه است چگونه باشد، آیا بر اعتبارش خط بطلان کشد یا آن را برای فهم عمیق دین و ایجاد سازگاری بین مولفه‌های دینی به امداد بطلبد، صف‌بندی‌های گوناگونی را در عالم اندیشه پدید آورده است. در جامعه ما نیز چند صباحی است موجی از سوی گروهی برخاسته است که دعوت به کنار نهادن علوم عقلی و فلسفه و تلاش برای رسیدن به فهمی ناب از معارف دینی می‌کند و رویای خلوص در سر می‌پروراند. تاثیر دیدگاه‌‌های این گروه در مسیر مخالفت با فلسفه اسلامی تا آنجاست که گاه امر را بر فرهیختگان نیز مشتبه می‌سازد. لذا بر دلسوزان است تا با روشنگری و عطف توجه به مباحث این حوزه، راه را بر سطحی‌اندیشان ببندند و از اشاعه اندیشه‌ای که می‌خواهد جلوی فهم عمیق معارف دینی را سد کند، جلوگیری نمایند. هدف رساله حاضر نیز آن است تا در حد بضاعت ناچیز خود نحوه مواجهه دین مبین اسلام را با علوم عقلی و از جمله فلسفه بررسی کند که البته در این مسیر ناگزیر جهت ارائه مطالب در یک چارچوب علمی مقبول، سایر دیدگاه‌ها را نیز مورد بررسی قرار داده است و سرانجام نگارنده به این نتیجه رسیده است دین اسلام نه تنها مشکلی با تعقل و خردورزی حتی در قالب نظام‌مند آن به صورت یک رشته علمی به نام فلسفه ندارد، بلکه قاطبه مسلمانان را با شدتی هرچه تمامتر به فهم عمیق و دقیق باورهای دینی تشویق و تحریض می‌کند. فلاسفه شیعه با پی‌جویی این تاکیدات موکد است که موفق شده‌اند مکاتب فلسفی رفیعی را بنا کنند. ایشان در تلاش برای تفقه در اصول اعتقادات خویش از فلسفه و علوم عقلی نهایت بهره را برده‌اند و در این میان نه تنها سر از الحاد و کفر درنیاورده‌اند بلکه توانسته‌اند تحلیلی سازگار و نظام‌مند از مسائل مطروحه در دین ارائه دهند.

قاعده لطف یکی از مسائل مهم در کلام اسلامی به شمار می رود که متکلمان در طول تاریخ به بررسی آن پرداخته اند. گروهی از متکلمان از جمله اشاعره به مخالفت با این قاعده پرداخته اند و لطف را بر خداوند متعال واجب ندانسته اند. اما متکلمان امامیه و اغلب معتزله این قاعده را پذیرفته اند. این پایان‌نامه به بررسی تطبیقی دیدگاه‌های برخی از متکلمین متقدم و متاخر امامیه درباره‌ی قاعده‌ی لطف می‌پردازد. از متکلمین متقدم آراءِ سید مرتضی، شیخ طوسی و علامه حلی و از متکلمین متاخر آراءِ فاضل مقداد، فیاض لاهیجی و ملا مهدی نراقی مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش بر اساس چهار محور انجام شده است: (1) تعریف لطف، (2) بیان دلایلِ قاعده‌ی لطف،(3) بیان شرایط و احکام آن و (4) بیانِ کارکردهای قاعده لطف. همه‌ی متکلمین مورد بحث کمابیش لطف را چنین تعریف‌کرده‌اند: هر فعلی ازجانب خداوند متعال که انسان را به طاعت نزدیک و از معصیت دور می نماید. اغلب متکلمین مورد بحث استدلاهای عقلی بر وجوب لطف اقامه کرده‌اند و برخی هم استدلال نقلی آورده‌اند. متقن‌ترین و معروف‌ترین دلیل عقلی بر وجوب لطف، اینست که حکمت الهی اقتضای وجوب لطف را می کند، چون خداوند متعال برای تکالیفی که بر عهده مکلفان گذاشته است، باید راه انجام طاعت را هموار نماید، و در غیر این صورت، نزد عقلا امری قبیح به شمار می آید و انجام امر قبیح بر خداوند متعال محال است.

بحث امکان تقلیل ویژگی ها، مفاهیم، توضیحات و روش های زیست شناسی به ویژگی ها و مفاهیم و... علوم بنیادین تر مانند فیزیک و شیمی خیلی زود به ادبیات فلسفه علم وارد شد و تا امروز از موضوعات بحث انگیز به شمار می رود. ابتدا بسیار مختصر به بررسی این نکته می پردازم که از دید فیلسوفان چه رویکردهایی به موضوع تقلیل ممکن شده است. سپس مفصل تر به این موضوع خواهم پرداخت که کدام یک از این رویکردها در حیطه زیست شناسی قابل اعمال اند و اصولا بحث تقلیل گرایی در حوزه زیست شناسی به چه موضوعاتی درون این حوزه پیوند می خورد. آن گاه نشان خواهم داد که یک نگاه منصفانه به سازوکار دانش زیست شناسی باعث می شود که بپذیریم هیچ یک از رویکردهای اصلی موجود به بحث تقلیل گرایی (در دفاع از تقلیل گرایی یا رد آن) با آن چه عملا در این حوزه روی می دهد سازگاری ندارند، و برای به دست آوردن نتیجه ای قابل اعتنا باید در مورد موضوع تقلیل دیدی متفاوت (و نزدیک تر به عمل دانشمندان زیست شناس) برگرفت. پیشنهاد نهایی من در این زمینه است که تقلیل را تا حد ممکن متناسب با مفاهیم و سازوکارهای درونی خود دانش زیست شناسی تعریف نمود و آن گاه در زمینه دانش زیست شناسی اعمال کرد. در این صورت، هرچند ادعاهای ما در مورد امکان تقلیل دانش زیست شناسی به دانش هایی بنیادین تر متواضعانه تر و ضعیف تر خواهد بود، اما تصور ما در مورد امکان این تقلیل واقع گرایانه تر و تحقق پذیرتر خواهد شد.

امروزه دین پژوهی رشته ای نوین به شمار می رود که در بین شاخه‌های آن، روانشناسی دین مورد توجه بسیاری از متفکران حوزه دین و روانشناسی قرار گرفته است. مسئله کارکردهای دین و آثار ایمان نیز در دو سده اخیر از مباحث جدید حوزه دین پژوهی است، چنانچه جامعه شناسان و روانشناسان به این مسئله پرداخته و درباره آن دیدگاه های مختلفی ارائه داده اند و از آثار مثبت و سازنده آن سخن گفته اند. روانشناسان دین از جمله زیگموند فروید، کارل گوستاو یونگ و اریک فروم با رویکردی روانشناختی و با توجه به جنبه های روانی و عاطفی انسان به بررسی کارکردهای دین پرداخته اند. هر یک از آنان با توجه به مبانی نظری خود فوائد و کارکردهایی را برای دین ذکر می کنند. که از آن جمله می توان به تسکین رنج های زندگی، وحدت شخصیت، حفظ تعادل روانی و احساس اطمینان و آرامش اشاره کرد. در این میان فروید دین را پندار می داند و برای آن کارکرد منفی نیز قائل است اما یونگ و فروم از تأثیر و نقش مثبت دین به شدت دفاع می کنند.

قاعده لطف از مهم‌ترین قواعد کلامی است. متکلمان امامیه، از این قاعده در مباحث مختلفی استفاده کرده‌اند. در این تحقیق، کارکردهای قاعده لطف نزد متکلمان امامیه قرن اول تا ششم هجری قمری بازشناسی شده است. از بین رفتن بسیاری از آثار متکلمان قرن اول تا چهارم، و نیز عدم سهولت دسترسی به تالیفات باقی مانده ایشان، سبب شد که بررسی کارکردهای قاعده لطف در آثار مزیور، نتیجه چندانی در پی نداشته باشد. این در حالی است که به علت دسترسی به تالیفات کلامی طی قرن‌های پنجم و ششم، موارد متعددی از کاربرد قاعده لطف به دست آمد. مهم‌ترین این موارد عبارت است از: حسن آلام و ارزاق و آجال، وجوب نصب پیامبر و امام، وجوب عصمت پیامبر و امام، لطف بودن امام غائب، وجوب وعد و وعید و امر مکلفان به تحصیل علم به آن‌دو، وجوب امر به معروف و نهی از منکر، حسن تکلیف، لطف بودن تکالیف شرعی و وجوب امر به شناخت خداوند.در هر فصل، پس از مفهوم‌شناسی موضوع مورد بحث، استفاده‌هایی که هر یک از متکلمان امامیه تا قرن ششم در آن موضوع داشته‌اند، به ترتیب زمانی بررسی شده و در پایان هر فصل، سیر تاریخی استفاده از قاعده لطف، در زمینه کارکرد مورد بحث بیان شده است.