جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

پس از مسئله توحید، مسئله معاد را از نظر اهمیت، می‌توان مهم‌ترین مسئله دینی و اسلامی برشمرد. افزون بر آنکه مسئله معاد و قیامت از ضرورت‌های دین اسلام و پذیرش آن بر هر مسلمانی واجب است. هر یک از مفاهیم اعتقادی و اخلاقی، کارکردهای خاص خود را در جامعه دارد و در صورت به کار بستن آن، آثار فردی و اجتماعی آن بروز خواهد کرد. ایمان و باور به معاد نیز به عنوان یکی از مفاهیم اعتقادی مهم و اثرگذار، منشأ آثار برای اشخاص معتقد و جوامع است و محور هرگونه اصلاح اخلاقی و اجتماعی شمرده می‌شود. روش انجام تحقیق در این پژوهش با توجه به نوع موضوع توصیفی و تحلیلی می‌باشد که به بررسی آثار اجتماعی باور به معاد از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه با تأکید بر تفسیر نمونه و شرح ابن ابی الحدید پرداخته است. بر این مبنا در فصل اول در زمینه کلیات پژوهش و در فصل دوم در خصوص مبانی نظری، پیشینه و روش تحقیق مطالبی ارائه گردیده و در فصل سوم در مورد آثار اجتماعی باور به معاد در قرآن کریم و در فصل چهارم در خصوص آثار اجتماعی باور به معاد در نهج‌البلاغه مطالب آورده شده است. نتایج بیانگر آن است که مهم‌ترین نکته‌ای که در زمینه باور به معاد می‌توان در نهج‌البلاغه و قرآن کریم به آن اشاره داشت، نقش یادآوری و تذکر در این زمینه می‌باشد که همواره انسان باید به یاد مرگ و آخرت باشد و این امر به عنوان یک ناظر بر اعمال انسان مدنظر قرار داشته باشد. در دسته‌بندی آیات در قرآن کریم سه مساله اساسی جلب توجه می‌نماید که مساله اثبات معاد، پاسخ به شبهات و دیگری عذاب و بحث بهشت و جهنم می‌باشد که به طور مفصل به این امر پرداخته است و در نهج‌البلاغه نیز مباحث در قالب مفاهیم آگاهی‌بخش و اثبات‌کننده معاد و در برخی موارد اشاره به موارد شبهه‌ای پرداخته است و در نهایت در زمینه عبرت از تاریخ و عقوبت ناشی از غفلت از معاد و مرگ اشاره نموده است. در بحث اثرات اعتقاد به معاد در زندگی و اجتماع نیز در هر دو منبع به اثرات مستقیم و غیرمستقیم بسیار مثبت اعتقاد به معاد پرداخته‌اند و بر همین مبنا در هر دو منبع به اثرات شناختی-روحی و اثرات عملی در سطح اجتماعی اشاره کرده‌اند. به طور کلی آثار اجتماعی اعتقاد معاد را می‌توان در قالب ظلم‌ستیزی و حفاظت از دین و اعتقاد، رعایت حقوق، کاهش تنش و اختلاف‌ها، سالم‌سازی اقتصاد و رشد فضایل و اخلاقیات بیان داشت.

حقیقت‌جویی و تلاش برای رسیدن به حقیقت، از جمله خصوصیات انسان است که او را به تحقیق در مبدأ و معاد و باور به عالم پس از مرگ که یکی از اندیشه‌های دیرین بشر بوده است، وامی‌دارد. از همین‌رو، ادیان توحیدی پیروان خود را به روزی که به حساب همگان رسیدگیمی­شود، وعده ­داده‌اند.در کتب مقدس یهودیت و مسیحیت، از چگونگی معاد و کیفیت پاداش و عذاب و همچنین جزئیات حشر انسان‌ها بحث به میان آمده است.مسأله زنده کردن مردگان، برپایی قیامت و بهشت و جهنم از موضوعاتی است که بحث­هایی به صورت کلی در کتب عهدین به خود اختصاص داده­ است؛ امّا بر خلاف عهدین، مسأله معاد در قرآن کریم، گسترده‌تر و با جزئیات بیشتری بررسی شده است. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیلی‌ـ‌توصیفی، کوشیده‌ایم به این سؤال پاسخ دهیم که عالم پس از مرگ در ادیان توحیدی، به چه کیفیتی است؟ برای این مقصود، آیات مربوط به معاد و قیامت در عهدین و قرآن استخراج شده و با یکدیگر مقایسه شده­اند.

واقع‌نمایی به معنای نشان‌دادن وجود عینی اشیا در خارج از ادراک ماست. این نظریه در خصوص گزاره‌های دینی و قرآنی، از مسائل چالش‌برانگیز در دهه‌های اخیر بوده است؛ درحالی‌که واقع‌نمایی گزاره‌های معاد به جهت عدم تحقق بالفعل، مورد تردید و انکار برخی متفکران قرار گرفته است. فیلسوفان مسلمان قضایای مربوط به معاد را در عین واقع‌نمایی، از سنخ حقایق صادق می‌دانند؛ البته توانایی تحقق تجربی ندارد؛ بلکه به تناسب قضایای فلسفی، قابل تحلیل عقلی و ارجاع به علم حضوری است. اما تجربه‌گرایان در اثبات‌پذیری و واقع‌نمایی گزاره‌های دینی مناقشه کرده‌اند و مجتهد شبستری با وجود اعتقاد به خدا، منکر واقع‌نمایی گزاره‌های مربوط به معاد در قرآن است؛ بنابراین پرسش اصلی این است که دیدگاه مجتهد شبستری در انکار واقع‌نمایی چیست و چگونه تحلیل می‌شود؟ این پژوهش ضمن نقد دیدگاه مجتهد شبستری با روش توصیفی‌-‌تحلیلی به بررسی و اثبات واقع‌نمایی گزاره‌های معاد در قرآن می‌پردازد. نتایج حاکی از این پژوهش این است که گزاره‌های معاد در قرآن با توجه به اینکه از نوع گزاره‌های تجربی نیست و از متکلم حکیم صادر شده است، باید با معیار متناسب خود سنجیده شود؛ همچنین گزاره‌های موجود در قرآن با صراحت، واقع‌نمایی آیات مربوط به معاد را به اثبات می‌رساند.

معاد یکی از مسائل مهمی است که برخی از انسان ها در پذیرش آن از خود سرسختی نشان داده و یا حتی آن را انکار می کنند. این انکار و آن سرسختی، یکی از عواملی است که آیات زیادی از قرآن به تبیین و پاسخ به سؤالات مربوط به معاد اختصاص پیدا کند. قبول یا نکول معاد ازیک سو با خداشناسی و از سوی دیگر با انسان شناسی رابطۀ تنگاتنگ دارد؛ به طوری که با حل این دو مسئله و کنترل هوای نفس، در پذیرش معاد مشکلی وجود ندارد؛ اما با حل نشدن این دو مسئله و تبعیت انسان از هوای نفسانی، معاد انکار می شود. از منظر قرآن، انکار معاد ممکن است به صورت شک، ظن، استبعاد، استحاله و افسانه باشد که منشأ اصلی آن به شبهۀ علمی و یا شهوت عملی برمی گردد. قرآن در جواب انواع این انکار، گاهی به فاعلیت خداوند و گاه به قابلیت انسان و زمانی هم به نمونه هایی از زنده شدن مردگان در این دنیا اشاره کرده؛ با سهل و آسان دانستن وقوع معاد، نه تنها بر احتمال وقوع آن؛ بلکه بر ضرورت زنده شدن مردگان در قیامت تأکید دارد.

اعتقاد به اصل معاد و بازگشت انسان بعد از مرگ، همزمان با آفرینش بشر بوده­است؛ مسلمانان در اصل بازگشت انسان بعد از مرگ اتفاق نظر دارند. اما کیفیت معاد به این که آیا معاد تنها روحانی است یا جسمانی و یا روحانی و جسمانی؟ این مسئله در بین مسلمان از چالش جدی برخوردار است. بر اساس برخی از افعال الهی مطرح در آیات قرآنی در باره آفرینش انسان این بازگشت، جسمانی و روحانی خواهد بود؛ الف: تأکید قرآن بر این که خداوند انسان را به گونه ای خلق کرده­است که برخی از اجزای آن بعد از مرگ باقی می­مانند؛ با توجه به این که خداوند متعال در افعال خویش حکیم است وجود اجزای باقی بعد از مرگ تنها معاد جسمانی را رهنمون می­گردد و الا بقای اجزای جسمانی بعد از مرگ کاری لغو و بیهوده خواهد بود و خداوند متعال از آن پیراسته است. ب: تأکید قرآن بر افعالی مانند آفرینش انسان با ویژگی اشتیاق به زندگى جاوید، آفرینش انسان با ویژگی دعوت فطری به صلاح و منع فطری از فساد و در نهایت افعال مِثْلی که دلالت بر مِثْلیت و هم­طرازی انسان دنیوی و اخروی دارد گویای معاد جسمانی عنصری و ترابی خواهد بود.