جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه ناظر آرمانی فرث یکی از نظریات واکنش مدار در عرصه اخلاق است که می توان تقریرهای مختلفی از آن داشت. تقریر های معناشناسانه، وجود شناسانه و معرفت شناسانه سه تقریر از این نظریه اند که ما در اینجا بر تقریر معرفت شناسانه این نظریه درباب توجیه احکام و باورهای اخلاقی تاکید می کنیم. از سوی دیگر نظریه اخلاق ارسطو را می توان یکی از بهترین و کامل ترین نظریات اخلاقی دانست. در نظر ارسطو کارکرد خاص انسان فعالیت قوه عاقله اوست. اگر سایر قوای نفس تحت تدبیر این قوه قرار داشته و به فعالیت بپردازند چنین فردی یک فرد فضیلت مند خواهند بود. فضیلت مندی امری ذو مراتب است و کمال آن رسیدن به مرحله حکمت است. حکیم کسی است که تمام مراحل فضیلت مندی را با فعالیت های خاص خود طی کرده و به مقام تامل محض رسیده است. برای رسیدن به این کمال فرد باید در فعالیت هایش فضیلت مندانه عمل کند که این فضیلت مندانه بودن عمل حداقل سه شرط دارد: ناشی از انتخاب و تصمیمی روشن باشد، این انتخاب را به خاطر خود عمل انجام دهد، انجام این عمل ناشی از ملکه ای استوار در او باشد. فاعل فضیلت مند کسی است که این سه شرط را در اعمالش رعایت می کند. این فاعل فضیلت مند از قواعدی عقلی پیروی می کند که به آنها قواعد عقل عملی می گوییم و در اخلاق ارسطو این قواعد نام برده نشده اند. برای پر کردن خلأ قواعد عقل عملی فاعل فضیلت مند می توان از قواعدی استفاده کرد که ناظر آرمانی در تقریر معرفت شناسانه خود در باب توجیه از آنها استفاده می کند. این قواعد عقلی اصلی عبارتند از تلاش برای دانای کل بودن، جامع نگر بودن و بی طرف بودن. از آنجا که ممکن است در دستیابی به حکم ناظر آرمانی دچار خطا شویم از دو مجموعه قواعد ابطال گر نیز استفاده می کنیم که در نقش یک فیلتر اخلاقی برای تصمیمات ما عمل می کنند. این قواعد ابطال گر عبارتند از قاعده سازگاری و قاعده جهان شمول. ما این قواعد اصلی و قواعد ابطال گر را به یک فاعل فضیلت مند ذهنی نسبت داده و در موقعیت های اخلاقی به تصمیمات و گرایشات او عمل می کنیم.

دامنۀ عرفی شدن، نظریه های علمی را نیز دربرگرفته و از این میان نظریات اخلاقی عرفی سر برآورده اند. اخلاق عرفی با محوریت عقل آدمی و تأکید بر استقلال آن، صرفاً عقل و نه دین را مرجع نهایی معیارهای اخلاقی و هنجارهای حاکم بر صفات و رفتار آدمی می داند. عادل ضاهر، اندیشمند معاصر عرب تبار، با رد اخلاق دینی، بنیاد معرفتی اخلاق را عقل مستقل آدمی می داند. از منظر او، اخلاق منطقاً مستقل از دین و دستیابی به معرفت اخلاقی بدون شناخت دینی نیز میسور است. او می کوشد تا ادعای مقدم بودن معرفت دینی بر معرفت اخلاقی و وابستگی دومی به اولی را انکار کند.در این پژوهش با برشمردن نظریاتی که دین را وابسته به اخلاق و درنتیجه اخلاق را عرفی می انگارند، به تحلیل و نقد دیدگاه اخلاق عرفی عادل ضاهر خواهیم پرداخت.

دو نظریه «ناظر آرمانی» و «امر الهی» نظریه هایی بر ساخت گرا و اراده گرا هستند. بر طبق نظریه ناظر آرمانی، حقایق اخلاقی براساس نگرش های ناظران آرمانیِ فرضی، تعریف و معنا می شود. بر این اساس، شالوده این نظریه ها بر نفی حقایق اخلاقی مستقل شکل خواهد گرفت. بنابراین وجود حقایق اخلاقیِ مستقل و بدیهی که بتواند مکشوف عقل آدمی قرار گیرد، انکار می شود و حقیقت اخلاقی، ساخته و پرداختۀ پسند / ناپسند ناظرانی آرمانی شمرده می شود. به همین دلیل، خودِ این ناظران خالی از فضایل اخلاقی مستقل اند و در داوری های اخلاقی خود ملزم به رعایت هیچ اصل و ارزش اخلاقی نخواهند بود. نظریه امر الهی نیز دارای تقریرهای متعددی است و نظریه ناظر آرمانی با مبانی فرا اخلاقی خود، به برخی از گونه های نظریه امر الهی شباهتی تام دارد. در این میان، یکسانی ماهیت نظریه های ناظر آرمانی و امر الهی اشاعره بسیار چشمگیر است. گویا نظریه ناظر آرمانی همان نظریه اشاعره است که به صورت لابشرط نسبت به وجود و عدم ناظرانِ ایدئال در لباسی غیردینی نمودار شده است. این مقاله با طرح و مقایسه این دو نظریه، درپی بازتاب ماهیت یکسان آن دو است.