جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت و روش شناخت اجتماعی، از موضوعات مهم و اساسی در حوزه علوم اجتماعی است که در دوره‌های مختلف تاریخی ـ از گذشته تا کنون‌ـ رویکردهای مختلفی نسبت به آن وجود داشته است. روش‌شناسی بنیادین، گونه‌ای از روش‌شناسی‌ است که در مقابل روش‌شناسی کاربردی قرار دارد و انواع مختلف روش‌های اجتماعی را می‌توان در ذیل آن قرار داد. روش‌شناسی بنیادین مبتنی بر مبانی هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و معرفت‌شناسی است و به لحاظ بنیادین به بررسی روش‌‌های اجتماعی می‌پردازد. در علوم اجتماعی با سه روش‌ بنیادین پوزیتویسم، تفهمی و رئالیسم انتقادی‌ سر و کار داریم. هر یک از این روش‌ها از مبانی هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی خاص خویش بهره گرفته و در تقابل با یکدیگر قرار دارند. قرآن نیز ـ که محور اصلی در این رساله است ـ به واسطه برخورداری از مبادی هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و معرفت‌شناختی ویژه خویش، از روش‌ بنیادین «رئالیسم توحیدی» بهره می‌گیرد. «رئالیسم توحیدی» یعنی واقع‌گرایی بر مبنای یک حقیقت واحد؛ یعنی خداوند. ویژگی‌های خاص اندیشه قرآن روش‌شناسی قرآنی را از مکاتب روش‌شناختی مدرن متمایز می‌سازد. قرآن هستی را دارای دو بعد مادی و معنوی دانسته و آن را یکپارچه و با محوریت خداوند حکیم متصور می‌سازد. همچنین به انسان نگاهی خاص و ارزشمند دارد و کمال نهایی وی را در میزان قرب الهی می‌داند. قرآن به تمامی ابزارهای حسی، عقلی و وحیانی مرجعیت می‌بخشد، اما مرجعیت آن‌ها را در چارچوب مبانی خویش می‌پذیرد. همه چیز در اندیشه قرآن بر محور ایمان به خداوند قرار می‌گیرد. بنابراین قرآن به دلیل برخورداری از چنین ویژگی‌های روش‌شناختی، واجد کلیه رویکردهای تبیینی و توصیفی، خرد و کلان، تجربی، تفهمی و انتقادی می‌گردد، اما آنها را در چارچوب توحید و مبتنی بر یک عقبه الهیاتی بازتعریف می‌کند. این ویژگی ممتاز روش‌شناسی قرآن است که روش‌های سکولار فاقد آن هستند و به دلیل چنین فقر معرفتی، با تکیه بر یک ابزار سایر ابزارها را نفی می‌نمایند. علاوه بر این روش‌شناسی قرآن به دلیل بهره‌گیری از ابزار وحی، قابلیت‌های افزون‌تری نسبت به روش‌های مدرن داراست؛ قابلیت فهم و درک عمیق‌تر و دست‌یابی به ضرورت‌های بیشتری در واقعیت اجتماعی.‌

مسئله‌ی معیار صدق از مباحث عمده و اساسی در معرفت شناسی می‌باشد. امروزه به جای بحث از ملاک صدق، از معیار صدق بحث می‌گردد؛ زیرا نحوه‌ی احراز صدق، تعیین کننده جهان بینی‌های متعدد از سوی افراد بشر می‌باشد؛ در واقع آنان راه حقیقت را در نحوه‌ی احراز صدق یافته اند. بنابراین ایدئولوژی متناسب با این جهان بینی که بر آمده از شناخت شناسی آن هاست را بر می‌گزینند. ارائه‌ی معیارهای صحیح راه یابی به حقیقت، می‌تواند نقش موثری در انتخاب جهان بینی و ایدئولوژی‌های متناسب با آن داشته باشد. این معیار در فلسفه اسلامی، با ارجاع گزاره‌های نظری به بدیهی تبیین می‌گردد، و در پوزیتیویسم این معیار تجربه می‌باشد.مسئله‌ی معناداری در فلسفه‌ی غرب، بر خلاف فلسفه‌ی اسلامی، از مباحث چالش انگیز بوده است. توجه به معناداری به معنای توجه به زیربنای شروع تمامی بحث ها، سوال‌ها و پاسخ‌ها می‌باشد. توجه به معیار معناداری تعیین کننده‌ی گستره‌ی مباحث با معنا از بی معنا، و در نتیجه سرمایه گذاری فکری و عملی بر مباحث معنادار است. هرگونه خطا و اشتباه در این رابطه چه بسا سرمایه‌ی عظیم زندگی انسان را با مخاطره مواجه می‌گرداند. رسالت این پایان نامه، ارائه‌ی تصویری روشن از مسئله‌ی معیار معناداری و صدق وکذب در فلسفه اسلامی و پوزیتیویسم می‌باشد؛ به گونه‌ای که بتواند راه حلی اساسی جهت مشکلات عمده‌ی مطرح شده بر نگرش پوزیتیویسمی ارائه نماید.

یکی از چالش های اصلی علوم اجتماعی و از جمله جامعه شناسی در ایران پس از انقلاب، تلقی علوم اجتماعی به مثابه بدنه ای از دانش حامل مفروضات و ارزش های ایدئولوژیک سکولار و غربی است. برخی به دنبال تولید دانشی به نام «جامعه شناسی اسلامی» هستند و در این باب کوشش های متفرقه ای نیز صورت گرفته است که البته هنوز منجر به عرضه محصولی قابل اعتنا نشده است. در مقابل این چالش، واکنش دیگر جامعه شناسان نفی و انکار این مدعا و انتظار ارائه جامعه شناسی بدیل توسط مدعیان بوده است. این مقاله با تمایز میان نظریه اجتماعی و نظریه جامعه شناختی راه حلی برای برون رفت از این چالش مطرح می سازد که دست کم می تواند به همدلی بیشتر این دو جریان موجود در جامعه شناسی بینجامد. مبنای این تمایز تفکیک نظریه های هنجارین یا تجویزی از نظریه های غیرهنجارین یا توصیفی است. برای تثبیت این تمایزگذاری نخست نگرش درباب جامعه (جامعه نگری یا جامعه بینی) از جامعه شناسی متمایز شده و خلط این دو با هم مورد نقد قرار گرفته است. در گام بعدی، تمایز میان نظریه اجتماعی و نظریه جامعه شناختی با توجه به چند ویژگی مطرح شده است: هنجارین یا غیرهنجارین بودن، برخورداری یا عدم برخورداری از گزاره های علمی، طراحی جامعه ایده آل یا عدم طراحی آن و صرفا توصیف و تبیین جامعه، مبهم سخن گفتن و کلی گویی یا دقیق و مشخص سخن گفتن. بر اساس این تمایز دو نوع فعالیت و تولید معرفتی، یعنی جامعه شناسی و نظریه اجتماعی، و نیز دو نوع چهره دانشی از هم تفکیک می شوند.