جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله زوراء علامه دوانی (حاوی نظریه مهم و اساسی ارجاع علیت فلسفی به تشأن و ظهور) را می‌توان حلقه وصلی بین عرفان نظری و فلسفه دانست. همچنان که واسطه العقد بین «مکتب فلسفی شیراز» و «حکمت متعالیه صدرالمتألهین» به شمار می‌رود که در نهایت به تبیین فلسفی تجلی و ظهور بجای علیت و تهیه پشتوانه نظری نیرومندی برای عرفان مکتب ابن‌عربی ـ در حکمت متعالیه ـ انجامید. این رساله شرح فخرالدین کمال ابن محمدلاری از شاگردان برجسته علامه دوانی و از دست‌پروردگان مکتب فلسفی شیراز بر شرح علامه بر متن زوراء است. نویسنده این کتاب را از «مقدمه، ترجمه رساله الزوراء، تمهید (فی تعریف العلة الحقیقة)، تذکرة و استبصار (فی أن المعلول شأن من شئون العلة)، تبصرة ( فی أن المعلول اعتباری محض)، تشبیه (فی أنه کیف یکون الشیء موجودا باعتبار و معدوم بالاخر)، تنبیه (فی إثبات ذات واحده للوجود (الحق المتعال) و ان ما سواه من شؤونه)، تذکرة أخری (فی اتحاد الممکنات فی المعدومیة) و تنبیه (فی أن زوال المعلول هو ظهور العلة بوجه آخر)» گردآوری کرده است. در مقدمه آمده است: «هر چند مشهورترین قول علامه دوانی در فلسفه و الهیات، مسلک او در باب وجود و ماهیت است که به (ذوق‌التاله) یا (ذوق‌المتألهین) نامبردار شده است اما از آنجا که مهمترین اثر او که مبین حقیقت مسلک وی و به منزله پلی بین فلسفه و عرفان نظری محسوب می‌شود و در اواخر عمر وی نیز به نگارش درآمده همانا رساله زوراست که حاوی نظریه مهم و اساسی ارجاع علیت فلسفی به تشأن و ظهور مطرح در عرفان می‌باشد، می‌توان مهم‌ترین قول وی را نیز همین نظریه دانست.» از دیگر مباحث این کتاب «إزاحة وهم مما سبق و انارة [افادة] فهم فیما یلحق، بسط وطاء (الامتداد الزمانی شأن من شوؤن العلة له احاطة بالجمیع)، تشبیه (فی أن التدریج أنما ینشأ من القصور فی الادراک)، کشف غطاء (فی المسائل الثلاث: احاطه علم الحق بالاشیاء)، تذکرة (فی بیان ظهور حقیقة واحدة بصور مختلفة جزئیة)، تبصرة (فی أن صورة الشیء غیر حقیقته) و تنبیه (وجه الانطباق و الموازاة بین العوالم و مشاهدة الواحد)» است. در این کتاب همچنین به «شک و تحقیق (فی کیفیة تلبس الحقیقة الواحدة بصور مختلفة)، تشبیه‌ (فی تنظیر ما ذکر بالوجود الذهنی)، زیادة کشف (فی أن للحقایق صعودا و نزولا مع النفس، رمز (التمایز و الکثرة بالنفس و فی النفس و إنها عین)، تنبیه (النفس مادة جمیع الصور و کتاب جامع و اسم اعظم محتد لکثراته) و تکلمه (تنظیر النفس الرحمانی بالنفس انسانی و تبیین وحده المبدأ و المرجع) پرداخته شده است. این رساله حاوی بیست فصل و یک خاتمه و وصیت (سفارش) است، فصل‌های این رساله با نام‌های مختلف از جمله تمهید ـ تذکره ‌ـ تبصره ـ تشبیه ـ تنبیه ـ رمز ـ کلمه ـ کشف غطاء ـ بسط وطاء ـ شک و تحقیق ـ زیادة کشف و ازاحة وهم از یکدیگر متمایز شده‌اند. در اینجا خلاصه‌وار به محتوای هر یک از فصول بیست‌گانه اشاره می‌شود: 1 ـ تمهید: در تعریف علت حقیقی شیء و تبیین دو وجه مجعولیت و عدم مجعولیت ماهیت. 2 ـ تذکره و تبصره: در اینکه معلول شیئی از شؤون علت است. 3 ـ تبصره: در اینکه معلول اعتباری محض است. 4 ـ تشبیه: در اینکه چگونه یک چیز به یک اعتبار موجود است و به اعتبار دیگر معدوم و عدم. 5 ـ تنبیه: در اثبات ذات واحد وجود (حق متعال) و اینکه دیگران شؤون و وجوه آن‌اند. 6 ـ تذکره: در اتحاد سنخ ممکنات در معدوم‌بودن. 7 ـ تنبیه: اینکه زوال و معدوم بودن معلول عبارتست از ظهور علت به گونه‌ای دیگر. 8 ـ ازاحه وهم: در اینکه نسبت اول (حق) متعال به ثانی (اولین صادر) اصل و مادر همه نسبت‌هاست بی هیچ مانندی. 9 ـ بسط وطأ: در اینکه امتداد زمانی نیز شأنی از شؤون علت است که به دیگر شؤون (جز مراتب عالیه و مجرد) احاطه دارد. 10 ـ تشبیه: در اینکه تدریج تنها از تنگی و کوتاهی ادراک ناشی می‌شود. 11 ـ کشف غطاء: در بیان سه مسئله: درجه احاطه علم حق به اشیاء ـ نحوه وجود حوادث در ذات آنها ـ نسخ. 12 ـ تذکره: در تبیین نحوه ظهور حقیقتی واحد به صورت‌های مختلف جزئی و کلی بر ابزارهای ادراکی مختلف. 13 ـ تبصره: در اینکه صورت شیء غیر از حقیقت آن است چون حقیقت چه بسا به صورتهای گوناگون در‌آید. 14 ـ تنبیه: در وجه انطباق و موازات بین عوالم، مشاهده واحد در کثرت‌ها و ظهور اعمال و تجسم آنها. 15 ـ شک و تحقیق: در اینکه چگونه حقیقت واحد واجد دو یا چند صورت می‌باشد. 16 ـ تشبیه: در تنظیر مطلب پیشین به وجود ذهنی که در آن جوهر در ذهن به صورت عرض ظاهر می‌شود. 17 ـ زیادتی کشف: در اینکه حقایق همراه با نفس صعود و نزول دارند و اینکه حقیقتی واحد می‌تواند به صورت مادی یا مجرد ظاهر می‌شود. 18 ـ رمز: در اینکه تمایز و کثرت بالنفس و فی النفس است و اینکه عین واحد در اعیان جلوه‌های متعدد در اذهان دارد. 19 ـ تنبیه: در اینکه نفس، ماده جمیع صور و کتاب جامع و اسم اعظم و محل انگیزش کثرت و تعدد است. 20 ـ تکمله: تشبیه نفس رحمانی به نفس انسان و تبیین وحدت مبدأ و مرجع: بر آن اساس.

نظام علیت فلسفی، در حدّ «نیاز پدیده به پدیدآورنده» متوقف نشده، و بر لزوم ضرورت علّی- معلولی و نیز تعلق هر معلول خاص به علت معین تأکید و اصرار دارد، لذا نظامی ثابت و غیر قابل تغییر و تبدیل، برای کل عالم هستی رقم زده است. این نظام، از علت العلل شروع شده و تا پایین ترین مراتب هستی، ادامه می یابد. در این دیدگاه، گمان می شود که تغییر در عالم، بنابر دلیل عقلی محال است، بدین روی این امر را حتی از ناحیه خدای متعال نیز ممتنع دانسته اند. در عین حال تصور می شود که به قادریت خداوند نیز خللی وارد نمی شود، چون قدرت، بر امور محال تعلق نمی گیرد. به همین ترتیب، دیدگاه خاصی در خصوص معنی صحیح عدالت خداوند متعال طرح شده است که کاملا با مبانی فوق الذکر ارتباط دارد. مقاله حاضر، می کوشد این نظریه را تبیین کرده و نسبت آن با آیات و روایات، را بسنجد.