جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بازسازی اندیشه دینی یکی از مولفه های اساسی گفتمان دینی- سیاسی ایران معاصر به شمار می آید که در جهت تجدید حیات دینی و کارآمدتر کردن دین صورت پذیرفته است. این بازسازی متضمن اهدافی چون تعمیم اندیشه دینی برای ایفای نقش برتر سیاسی و اجتماعی، همانند کردن آن با مقتضیات زمان و بهره گیری از توانمندیهای دین برای مبارزه با استبداد داخلی و سلطه خارجی بوده است.گسترش دامنه این بازشناسی در میان اندیشمندان شیعی ایران نقطه عطفی در تحولات فکری و عملی تاریخ معاصر ایران است. این مقاله درصدد است که ضمن توضیح این مقوله و تاثیر آن بر گفتمان سیاسی شیعه، بازسازی اندیشه دینی را از دیدگاه استاد مطهری (ره) تبیین کند.

رشد تجددگرایی در چند سده‌ گذشته موجب ایجاد دو جریان «تجدد‌گرایی دینی» و «سنت‌گرایی» در کنار دو رویکرد اصلی «تجددگرایی» و «بنیادگرایی» شده است. سنت‌گرایان، با همت گنون، شوان و شاگردان آنان تعالیم‌ منسجمیمبتنی بر اصول متافیزیکی و بر سیاق حکمت نوافلاطونی ارایه می‌کنند؛ نواندیشان دینی تجددگرایی را به عنوان یک واقعیت و یک فرصت پذیرفته، سعی دارند با بهره‌گیری از عقل و به‌کارگیری علوم جدید، دین را با شرایط انسانِ جدید انطباق دهند. نگرش سنت‌گرایان به دین در سه چهره یا مرتبه قابل تفکیک است که در پژوهش حاضر ابتدا دیدگاه سنت‌گرایان و سپس نواندیشان دینی معاصر ایران در این خصوص مطرح و نهایتاً مقایسه شده‌اند. اولین چهره‌ی دین، ذات و مثال اعلای ادیان است که حاوی ویژگی‌های کلی و مشترک ادیان بوده نزد سنت‌گرایان با نام «دین جاویدان» شناخته شده، مبیّن حقانیت و نجات‌بخشی همه‌ی ادیان است. دیدگاه نواندیشان دینی متمایل به «پلورالیسم دینی» است که در زمینه‌ی باور به حقانیت همه‌ی ادیان، مشابه سنت‌گرایان است لیکن این نگرش حقیقت کل را، جمع حقایق ادیان می‌داند و به خدای واحد ادیان بیشتر نگاهی عقلی دارد تا عینی. دومین چهره‌ی دین، دین وحیانی است که معمولاً حاوی متون مقدس، سنت بنیانگذار و مناسک مدونی است که شالوده و نظام یک دین را پایه‌ریزی می‌کنند. در نظر سنت‌گرایان این چهره از دین، الهی، مقدس و مقدّر است. اما نواندیشان دینی این چهره را امری سپنجی و به عنوان نهال دین تلقی می‌کنند که نگرش بنیانگذارِ دین به جهان را می‌نمایاند و پس از او رشد و تکامل می‌یابد. آخرین چهره‌ی دین، حاصل تعامل دین وحیانی با فرهنگ‌های جوامع دین‌ورز است. در منظر سنت‌گرایان، این وجه از دین حاوی بُعدی انسانی است؛ در تعاملِ گریزناپذیرِ الوهیت و بشریت، مهمترین موضوع حفظ روح قدسی و انسجام صوری دین است که ضامن اثربخشی و درست‌آیینی می‌باشد. اما نواندیشان دینی، اولاً بین دین و معرفت دینی تمایز قائل می‌شوند و دین را منحصر به دوران بنیانگذار دانسته توسعه‌ی آن را معرفت دینی قلمداد می‌کنند که امری کاملاً بشری، متکامل و عقلانی است و ثانیاًٌ به ضرورت تغییرات گسترده یا «اجتهاد در اصول» برای حفظ کارآیی دین در طول تاریخ قایل‌اند؛ در این تغییرات، تنها حفظروح دین مورد توجه قرار می‌گیرد نه حفظ صورت یا انسجام صوری دین.

در پی خبر اعطای مدال فیلدز به خانم مریم میزاخانی، همکاران من در پژوهشکدهٔ ریاضیاتِ پژوهشگاه دانش‌های بنیادی دست به انجام تحقیقی درباره وضعیت پژوهشی ریاضی در ایران زده‌اند. هدف این تحقیق،از جمله، بررسی این پرسش بود که چه نسبتی میان پیشرفت ریاضیات در ایران با موفقیت چشم‌گیر یک ایرانی خارج از کشور در ریاضیات وجود دارد. وقتی از انجام‌گرفتن این تحقیق مطلع شدم، به نظرم رسید که جای چنین تحقیقی دربارهٔ وضعیت آکادمیک فلسفه در ایران خالی است. این پژوهش گامی در جهت چنین هدفی است.

جنبش دانشجویی دو دهه پس از تاسیس اولین دانشگاه در ایران پا به عرصه مبارزه سیاسی نهاد. ناکامی های مستمر جنبش دانشجویی در مواجهه با پهلوی دوم، باعث شد از یک سو، دائما در حال گفتمان سازی باشد و از سوی دیگر، همواره ظرفیت هر یک را برای کامیابی در مبارزه بسنجد. سوال اصلی این است که جنبش دانشجویی چه تحولی را در عرصه گفتمان سازی و جایگزینی گفتمان های رقیب، تجربه کرد؟ دستیابی به دال های مرکزی، عناصر و مولفه ها، قابلیت های دسترسی، وجوه از جاشدگی و نیز خصایص گفتمان های رقیب از دیگر پرسش های این مقاله است. به نظر می رسد که نظریه گفتمان می تواند راه هایی را بگشاید تا پاسخ به سوالات مذکور هویدا گردد. فرضیه این مقاله آن است که با مطالعه جنبش دانشجویی با یک روش نوین (نظریه گفتمان) وجوه تازه ای از این جنبش را آشکار نماید. آشکار شدن روند و نوع جابه جایی دال های مرکزی، نوسان در قابلیت های دسترسی و اعتبار و تغییر مستمر در عناصر و مولفه گفتمان های دانشجویی از یافته های مقاله حاضر است، به علاوه، ناتوانی جنبش دانشجویی در گفتمان سازی و بهره گیری از گفتمان های بیرون دانشگاه، لزوم بهره گیری از گفتمان حاکم بر جامعه در گفتمان سازی نوین دینی دانشجویی، از دیگر یافته های این نوشتار است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.