SearchIn5Lib | کتابخانه مجازی الفبا

هدف کتاب حاضر معرفی اندیشه ی فلسفی تجربه گرایان مدرن نخستین است و در صدد است تا تطور و اوج تجربه گرایی مدرن نخستین را همچون داستانی درباره ی متفکران بزرگی که انگاره های فلسفی خود را به اشتراک گذاشته اند، بیان کند. بر این اساس، این کتاب دو هدف تاریخی و فلسفی دارد: هدف تاریخی اش این است که دیدگاه های تجربه گرایان قرن هفدهم و هجدهم را به نحوی معرفی کند که متوجه زمینه ی فکری و اجتماعی آن ها باشد؛ هدف فلسفی اش نیز این است که دیدگاه های فلسفی آن ها و استدلال های حامی شان را به نحوی بیان کند که فهم دانشجوی فلسفه در این باب عمیق شود.

در وهله ی نخست، این کتاب برای کسانی نوشته شده است که با تجربه گرایی مدرن نخستین آشنایی اندکی دارند یا اصلا آشنا نیستند. کتاب حاضر در صدد است تا متفکران مهم تجربه گرایی کلاسیک را بشناسد و همچنین به روشنی بیان کند که چرا تجربه گرایی مدرن نخستین عموما همچون برهه ی مجزا و برجسته ای در تاریخ اندیشه لحظ می شود. تمرکز کتاب بر دو درون مایه ای است که در اندیشه ی همه ی تجربه گرایان کلاسیک وجود دارد: تمرکز بر جهان بینی هستی شناختی این متفکران؛ تمرکز بر دیدگاه های آن ها در باب معرفت و روش.

سه نکته در مورد رویکرد این کتاب درخور توجه است:

1. به علت محدودیت گنجایش کتاب و همچنین گرایش به تمرکز بر درون مایه هایی که تمام تجربه گرایان در آن ها شریک اند، شماری از موضوعات ارزشمند مطرح نشده اند.

2. در نقل و انتخاب مسائل تجربه گرایان کلاسیک، آزادانه عمل شده است.

3. مطالب از منابع دست اول نقل قول شده است.

عناوین فصل ها:

فصل اول: مقدمه: تجربه گرایان و زمینه ی آن ها

فصل دوم: فرانسیس بیکن (1626-1561)

فصل سوم: توماس هابز (1679-1588)

فصل چهارم: پیر گاسندی (1655-1592)

فصل پنجم: رابرت بویل (1691-1627)

فصل ششم: جان لاک (1704-1632)

فصل هفتم: اسحاق نیوتن (1727-1642)

فصل هشتم: جرج بارکلی (1753-1685)

فصل نهم: دیوید هیوم (1776-1711)

فصل دهم: تجربه گرایی و تجربه گرایان: خلاصه و نتیجه گیری

زندگی زنان در جامعه ی سنتی و پدرسالار در چارچوب خانه و دنیای بسته سپری می شد، چرا که آنان کمتر پا به بیرون خانه می گذاشتند و به همین علت اطلاع چندانی از فضای درون خانه ها نداریم. به طور کل در اذهان بسیاری واژه ی زنانه بار منفی داشت. چه زنان را بی منطق، ضعیفه و بی مقدار و مسائل مربوط به آنان را بی ارزش تلقی می کردند. البته این کلیات است و زنان با کفایت و درایتی هم بودند که در زندگی خانواده نقش اساسی را بر عهده داشتند و اگر چه اکثرا در خفا عمل می کردند، ولی گهگاه آثاری به دست می آید که تصور عمومی را نقض می کند.  

کتاب پیش رو بر مبنای دو دسته سند تنظیم شده است که در نگاه اول ارتباطی با هم ندارند، ولی آنچه این دو را به هم مرتبط می کند، موقعیت اجتماعی و مالی زنان است، قبل از آنکه وقایع سیاسی قرن بیستم شرایط زندگانی را دگرگون کند. به همین دلیل عنوان کتاب «نیمۀ پنهان» و مقدمه ی آن بر مبنای زنان ایران در آستانه ی قرن بیستم گذاشته شد.

قسمت اول کتاب مکاتبات زنان مربوط به دو دوره ی حکومت عبدالحسین میرزا فرمانفرما در کرمانشاه طی سال های 22-1320 ق و 32-1331 ق است. این قسمت از دو بخش تشیکل می شود، بخشی مربوط به مکاتبات عمومی زنان و بخشی درباره ی مکاتبات خصوصی زنان خانواده فرمانفرما است. اوضاع کرمانشاه در طول این دوره سخت آشفته و دستخوش ناآرامی شده بود که البته مختص این ایالت نبود. به طور کل وضع کشور از اواخر دوره ی ناصری به مرور دچار تشنج و بی ثباتی شده بود و کرمانشاه هم به همین وضع دچار بود. در اکثر این نامه ها زنان درخواست کمک از حاک را داشتند و اغلب شامل دریافت نکردن حقوق یا تقاضای حمایت در دعواهای ملکی و ارثی می شدند. تعدادی نیز گزارشات خشونت علیه زنان است. باید افزود که در بسیاری اوقات کل ماجرا از این نامه ها مستفاد نمی گردد، ولی با این وجود اطلاعات ذیقیمتی از شرایط جامعه و وضع زنان به دست می دهد. بخش دوم این قسمت شامل مکاتبات خصوصی خانواده ی فرمانفرما است که اکثرا در همان زمان نوشته شده اند و حاوی مطالب جالب توجهی هستند از جمله مسائل ارث، ازدواج، رابطه ی بین زنان و غیره. باید در نظر داشت که بسیاری اوقات ارتباطات خانوادگی از طریق ازدواج برقرار می شد که نه تنها نتایج مالی، بلکه سیاسی را هم در پی داشت.

قسمت دوم کتاب فصلی است از کتابچه ی «مخارج ملتزمین رکاب» در سلطنت مظفرالدین شاه در 1316ق/1277ش. مطالب این فصل مربوط به پرداخت مواجب و انواع مقرری می شد که در اینجا آنچه مربوط به بخش زنان بود معرفی می شود. این زنان مادران، همسران، صیغه ها، دختران و نوه های مظفرالدین شاه، ناصرالدین شاه، محمدشاه، فتحعلی شاه، عباس میرزا و سایر شاهزادگان بودند، علاوه بر کنیزها، خدمه ی حرم، خواجه ها و وابستگان آن ها و همچنین شامل زنانی که در گذشته پرد یا شوهرانشان مصدر کاری در دربار بودند، و اکنون در قید حیات نبوده و حقوقشان را بازماندگان شان دریافت می کردند. 

یکی از موضوعات با اهمیت در تاریخ سیاسی، اجتماعی و مذهبی ایران پس از اسلام، مهاجرت سادات به این سرزمین و حضور آن ها در جامعه ی ایران است. سادات با ورود به این خطه، در ترویج اسلام و مذهب تشیع سهیم شدند. جغرافیای پراکندگی سادات در ایران، در پیوند با گرایش های شیعی منطقه ای است و این موضوع می تواند به عنوان یکی از عوامل اصلی گرایش ایرانیان به تشیع مورد واکاوی قرار می گیرد. علاوه بر این، حضور سادات در ایران پیامدهای خاصی از قبیل تشکیل خاندان های سادات، موقوفات خاص سادات، ایجاد مزار برای برخی سادات، تأسیس برخی نهادها از قبیل دارالنقابه ها، مدارس و دارالسیاده ها را در پی داشته است که در پژوهش ها می تواند مورد بررسی قرار گیرند.

از آنجا که سادات از قرن پنجم تاکنون به عنوان یکی از گروه های شاخص جمعیتی ساکن در سرزمین ایران به شمار آمده و در شئون مختلف اجتماعی تأثیرگذار بوده اند، لذا بررسی سیر مهاجرت ها و شناسایی خاندان ها، شخصیت ها و واکاوی جایگاه اجتماعی و نقش سیاسی و میزان تأثیرگذاری این جمعیت در رخدادهای سیاسی زمان حیات آن ها و آگاهی از میزان فعالیت های فرهنگی و نقش تمدنی سادات در گسترش علوم و معارف در ایران یکی از ضرورت های پژوهشی تاریخ ایران است. 

حمله ی مغول به ایران، سقوط خلاف عباسی و گسست ایجاد شده در سازمان نقابت، از عوامل رکود علم نسب شناسی بود. این عوامل در کنار افزایش جمعیت سادات، گستردگی مهاجرت ها، سکونت سادات در روستاهای دوردست و عدم توجه آن ها به حفظ و ثبت انساب خاندان خود، موجب کمبود منابع نسب نگاری شد. در این بین بلایی طبیعی و برخی حوادث دیگر سبب نابودی نسب نامه های سادات شده و بر مشکلات پژوهشگران انساب افزودند.

در اقصی نقاط سرزمین ایران، مزارات بی شماری منسوب به فرزندان ائمه علیهم السلام وجود دارد که شجره نامه و زندگی نامه ی اغلب آن ها بر ما معلوم نیست، ولی زیارتگاه، ملجأ و پناهگاه شیعیان هستند و پایگاهی برای ترویج معارف اسلامی به شمار می آیند. یکی از وظایف خطیر نویسندگان حوزه ی نسب شناسی، بررسی و شناسایی نسب و معرفی شخصیت واقعی فرد مدفون در این بقاع است. قم و سرزمین های پیرامون آن همچون آوه، ساوه، تفرش و فراهان دارای تاریخ کهنی هستند. سادات با ورود به این خطه، نقش مؤثری در ترویج آیین تشیع ایفا نمودند. این مناطق از دیرباز، نخستین کانون های تجمع شیعیان شناخته می شدند. وجود جمعیت قابل ملاحظه ی سادات در قم و اطراف آن و تأثیرگذاری آن ها در تحولات مختلف اجتماعی، فرهنگی و تمدنی، لزوم توجه به این جمعیت و بررسی سیر مهاجرت ها به این خطه و پراکندگی آن ها در مناطق مجاور را ضروری می نماید. به دلیل جذابیتی که سرزمین قم برای سادات داشت، شاخه های مختلف حسنی، حسینی، موسوی، علوی و طالبی به این سرزمین وارد شدند و در آن سکونت گزیدند. طبق مستندات موجود، مزار برخی از این سادات از قرن سوم هجری مورد توجه و زیارت اهالی بوده است. از آنجا که مناطق مختلفی چون قم، آوه، ساوه، تفرش، فراهان، اراک، خمین و محلات، در تقسیم بندی های قرون نخستین اسلامی و قرون میانه ی ایران تا دوره ی قاجار در حوزه ی جغرافیایی و تمدنی واحدی واقع شده و جزو قم به شمار رفته اند، لذا در تقسیم بندی اطلس تاریخی سادات ایران، سادات این مناطق در یک مجموعه معرفی می شوند.

این اثر با هدف شناسایی خاندان ها و شاخه های مختلف سادات مهاجر به حوزه ی تمدنی قم و مناطق پیرامون آن از ابتدای ورود تا پایان قرن نهم هجری تدوین شده و در نظر دارد معرفی مختصری از برخی بقعه های کهن سادات که متعلق به قبل از عهد صفوی هستند، نیز داشته باشد. این اثر با استفاده از الگوی پژوهش تاریخی و با بهره گیری از روش توصیفی - تحلیلی تدوین شده و سعی بر آن دارد با الگوبرداری از کتب انساب طالبی ها، به بررسی شاخه های مختلف سادات بپردازد. اثر حاضر به دو بخش تقسیم شده است:

بخش اول: سادات قم

فصل اول: کلیات

فصل دوم: سادات حسنی

فصل سوم: سادات حسینی

فصل چهارم: سادات موسوی و رضوی

فصل پنجم: سادات علوی و طالبی

فصل ششم: نقش سیاسی و فرهنگی سادات

بخش دوم: سادات آوه، تفرش و مناطق پیرامون

فصل اول: خاندان های سادات آوه

فصل دوم: خاندان های سادات تفرش، ساوه و مناطق پیرامون

قرن بیستم‌در ایران و بسیاری از دیگر کشورهای اسلامی، از نظر انقلاب در آموزش و پرورش، به ویژه آموزش زنان، نقطه ی عطف به حساب می آید. همان گونه که در مقاله ای از کتاب حاضر آمده است؛ پدیده ی آموزش و پرورش زنان و مدارس زنانه، مربوط به اواخر دوره ی قاجار و بعد از نهضت مشروطیت است. امتیاز این تحول، در درجه ی اول فرهیخته زنانی است که در تاسیس مدارس آموزش زنان کمر همت بستند و علی رغم مشکلات و نگاه بسته ی سنتی، بنایی بنیاد نهادند که امروزه می توان از آن به مثابه یک تحول تمدنی و موجب تغییر پارادایمی نام برد. از میان حامیان دیگر این تحول تمدنی، باید از علماء بزرگ بلاد و مراجع روشن بین یاد کرد که نه تنها تحت عنوان دفاع از سنت اجتماعی و دینی، مانع از تاسیس این مدارس نشدند بلکه این مدارس را مورد حمایت قرار داده و حتی خود اقدام به تاسیس آن نمودند. این عالمان روشن بین، نه تنها حامی تاسیس مدارس برای زنان بوده بلکه خانواده ی خود را در امر آموزش و پرورش تشویق می کردند و در نتیجه دختران ایشان در میانه ی قرن بیستم‌ تحصیلات عالیه داشته و به نوعی مظاهر زنده ی آن تغییر پارادایمی مورد اشاره بودند.

کتاب حاضر سرگذشت سه تن از این بانوان است که در نوع خود بی نظیر است. زیرا از بیوت مراجع بزرگ، کمتر صدای زنانه به چشم می خورد. اهمیت عمده ی این کتاب بیشتر در این است که خوانندگان را با تلاش های عظیم و سترگ این بانوان در امر آموزش و پرورش در میانه ی قرن بیستم آشنا می کند. کمبود منابع مالی، فقدان حمایت اجتماعی از آموزش زنان‌در این دوره، زندگی دشوار اندرونی خانه ی یک مرجع، چهارچوب محدود زندگی سنتی زنان در قالب ازدواج، محدودیت موسسات آموزشی برای زنان و انواع و اصناف دیگر دشواری هایی که فراروی این زنان قرار داشته و در لابه لای گفتار ایشان مشاهده می شود و این که همه ی این محدودیت ها نتوانسته بر اراده ی پولادین این بانوان در دانش آموزی و دانش افزایی فائق آید؛ اهمیت کتاب حاضر را بیش تر نشان می دهد. بنابراین کتاب حاضر شاهد گویایی است بر این که در تاریخ فارس، رهبران روشن بین دینی نه مانع بلکه مشوق تحصیلات عالیه ی زنان بوده اند

آیت الله میلانی یکی از مراجع تقلید ساکن در شهر مقدس مشهد بودند. این مرجع علی قدر، مبارزات خود با رژیم ستمشاهی را از سال 1341 آغاز کرد و یکی از مدافعان و حامیان همیشگی حضرت امام خمینی (ره) بود. یکی از اهداف ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) نفوذ در بیوت مراجع عظام و اطلاع از اخبار مربوط به فعالیت ها و ملاقات های آنان بود. با توجه به نقش برجسته ی آیت الله میلانی در شهر مقدس مشهد و ارتباط گسترده ی ایشان با مردم تهران، قم، تبریز و سایر شهرهای ایران و موقعیت زیارتی شهر مقدس مشهد و حضور زائرین، همواره تحت نظر بودند و مراقبت های شدیدی نسبت به ایشان اعمال می شد. به طوری که بنابر اسناد موجود، یکی از مأمورین ساواک تا حدودی در بیت معظم له نفوذ کرده بود.

سه مجلد قطور از اسناد ساواک در مورد آیت الله میلانی، بیانگر حساسیت ساواک نسبت به فعالیت های ایشان بوده و این در حالی است که آیت الله میلانی در سال 1354 دارفانی را وداع گفتند و در سال های اوج انقلاب و فعالیت ساواک در قید حیات نبودند. یکی از راه های شناخت افراد و جریانات در طول سال های قبل از انقلاب، بررسی گزارش های ساواک است؛ هرچند ظرافت ها و نکات بسیار زیادی در این مطالعات و بررسی ها باید مدنظر قرار گیرد. 

کتاب حاضر یک مستند تاریخی نیست، بلکه برداشتی آزاد با نگاهی داستانی به اسناد و گزارش های ساواک در خصوص آیت الله میلانی است. این کتاب با محور قرار دادن آیت الله میلانی، به تشریح جریانات تاریخ انقلاب اسلامی و مبارزات روحانیون با رژیم ستمشاهی به ویژه در سال های ابتدایی و شروع نهضت (سال 1342 و قیام پانزده خرداد) پرداخته است.

میرزا علی اصغرخان ملقب به امین السلطان یا «اتابک اعظم»، از رجال، متنفذ، مقتدر و سیاست باز دوران قاجار به شمار می آمد که در دوره ی سلطنت سه پادشاه؛ ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه حیات داشت و به صدراعظمی رسید. در دودمان قاجاریان با توجه به مختصات و ساختار ملوک الطوایفی قدرتمند آن که به مرور، ظواهری ضعیف از دنیای مدرن فرنگی در آن بنا به نیاز و ضرورت های شخصی و اجتماعی جای باز می کرد، کمتر کسی می توانست در زمانی نسبتا طولانی، در مقاطع مختلفی از حکومت مداری سه پادشاه، تجربیاتی متمایز از دولت مداری را در منصب صدارتش به چالش کشد و سرانجام در یک بزنگاه و چالشگاه تاریخی کشوری، جانش را بستانند. مسلما امین السطانی که در دوره ی ناصرالدین شاه سال ها در دربار، وزیر اعظم دربار و سه سال صدارت عظمای رسمی و ملقب داشت، با شخصیتی که در جلوی مجلس در دوره ی مشروطه قبل از استبداد محمدعلی شاهی ترور شد، به لحاظ مشخصه های روانشناختی شخصیتی، تجارب فردی، تجارب سیاسی و تجارب جامعه شناختی از ساختار قدرتی که در آن کار می کرد، خصایص یکنواخت و یکسانی را در انبان نداشت. تا کنون در کتب مختلف از زوایای مختلف تاریخی و سیاسی به این شخصیت پرداخته شده است، بنابراین در این بررسی نیازی به پرداختن و دنبال کردن این مباحث دیده نشد، زیرا در تحقیقات قبلی مکرر انجام شده و نیازی به تکرار بحث نیست. به همین سبب این بررسی نگاه متفاوتی به  مشخصه های شخصیتی این رجل سیاسی بر مبنای روایات رجال معاصرش را دنبال می کند و مسلما با توجه به مختصات کار و زمانی که او در آن زندگی و طی طریق می کرده، گریزی از مباحث تاریخی و سیاسی آن نیست، بنابراین به صورت بحثی پاراللی با آن حرکت خواهد کرد. با این حال این بررسی سعی دارد نگاه جدید و متفاوتی را از نقطه نظر شخصیتی ارائه دهد و نقش نقل یا روایت در تاریخ از طریق روایتگری راویان معاصر به خواننده این متن انتقال دهد و امین السطان را از طریق آن به طور مستقیم یا غیر مستقیم بازآفرینی نماید که توسط رجال معاصرش روایت شده بود. این تصوری ارائه شده ی منبعث از روایات با انگیزه های پس ذهنی راوی که بر مبنای روابط شخصی، ضوابط شغلی و غیرشغلی، موقعیت ها و مناصبات آن، زدوبندهای درون و برون درباری و نیز دوری یا نزدیکی افراد به شاه، ترسیم شده است، مسلما تمامی واقعیت امین السلطان را ارائه نمی دهد. به همین سبب ناگزیر چکیده ای از زندگی شخصی و سیاسی برخی راویان نیز ارائه شده تا نقطه نظر ایشان را بهتر دریابیم.

جهان مردانه، در خلال هزاره های دراز عمر، فرصت های کمی به زنان داده است تا از قالب های سنتی تعیین شده و شکل پذیرفته بیرون آیند و به کارهای دیگری پردازند که به نحوی از انحا، از آن ها منع شده بودند. روزنامه نگاری بی شک یکی از آن گونه مشاغل است که هر چند به صورت های کنونی تازه است و بدیع می نماید، ولی در مفهوم حقیقی، به عنوان آباء الاولین تاریخ نویسی است و کاری جز ضبط حوادث روزمره و نشان و اوقات ندارد. اگر نبود که حوادث چند قرن اخیر تاریخ جهان، به گونه ای غیر قابل اجتناب جهانگیر شده باشد، و هر آن واقعه ای که در یک قسمت از بسیط ارض می گذرد، با سرعتی باور نکردنی به دیگر بخش های عالم منتقل گردد، به یقین هنوز برای جامعه ی ما که نقش ها در آن تثبیت شده به نظر می آیند، سخن از قبول شغل روزنامه نگاری نامربوط می نمود و با سادگی جایی برای حضور و نمایش استعدادهای درخشان بانوان کشور باز نمی شد. ولی خوشبختانه، حوادثی که از سال انقلاب کبیر فرانسه (1204/1789ه.ق) آغاز شده و تاریخ حیات انسان ها را به عصر تازه ای به عنوان تاریخ معاصر پیوند زده است، موجب گردیده تا در دنیای کنونی ما و خاصه در غرب، تغییرات سیاسی - اجتماعی عظیمی به وقوع بپیوندد و با سرعتی باور نکردنی آثار عملی خود را به همه جای گیتی گسترش دهد آن سان که همه در همه جا ناگزیر شوند، تغییرات سریع و ناشناخته را بپذیرند و به طوع و کره، شاهد بروز و ظهور تحولات تازه ای شوند. به همین سبب، روزنامه نگاری بانوان نخست در غرب، پدیدار شد و به دنبال کشانده شدن ناگزیر نیروهای مختلف اجتماعی به ساحت ها و صحنه های حیات مدنی، این حرفه ی شریف به ایران عصر قاجاری (1344-1204ه.ق) نیز راه یافت. اما عبور این تجربه ی جدید از گذرگاه کودکی و نوجوانی و رسیدن به دوران بلوغ و پختگی مستلزم پیمودن راهی دراز بود تا زنان روزنامه نگار ایرانی، تعریف های تازه ای از قابلیت ها و شایستگی های بر حق خویش بیابند و نه تنها خود نگاه تازه ای به اطراف داشته باشند بلکه مردم دوروبر را نیز وادار کنند که با دید نو به استعدادهای زنان بنگرند و جایگاه ویژه ای برای انجام شغل پر دردسر خبرنگاری و روزنامه نویسی آن هم به سبک و سیاق معمول غربی بدانان واگذارند.

بیان اعتقادات اجتماعی و موضوع آزادی، دموکراسی، قانون و غیره در آن دوره در مطبوعات مردانه که با سیاست و مسائل اجتماعی درگیر بودند، اگرچه تازگی داشت، امری منطقی بود. اما سخن گفتن از معضلات اجتماعی و برابر حقوق زنان با مردان و سایر مسائلی که در آن دوره توسط زنان مطرح شد امروز از جانب ما قابل ستایش و تمجید است. صداقت و بی باکی زن ایرانی در نوشته هایش در آو دوره نشان دهنده ی گسترش بینش اجتماعی و آگاهی های فردی اوست. در واقع باید گفت که انتشار روزنامه توسط زن ایرانی، در واقع نخستین قدم بود که از جانب آن ها برای نشان دادن دوره ی شکل گیری اندیشه های اجتماعی زنان ایرانی در جهت طرد خرافات و تعصبات کورکورانه و تقلیدی و مشارکت در انتخاب سرنوشت خویش به عنوان یک انسان، نه جنس دوم، برداشته شد. کوشش زن ایرانی در راستای اثبات این مطلب انجام پذیرفت که برای رفاه و سعادت بیشتر جامعه، نیروی کارآمد و لایق و مطمئن زنان نقش موثری ایفا می کند و اصلاح قواعد و قوانین دست و پاگیر در جهت رشد زمینه های فعالیت زنان در عرصه های مختلف اجتماع ضروری می نماید. چه، مقصد نهایی در هر جامعه ای نیل به سعادت است و کم کردن بارهای سنگین معضلات، به خصوص در دنیایی که روز به روز پیچیدگی های آن بر اثر رشد سرسام آور تکنولوژی و علوم بیشتر می گردد و ضرورت ها، در تعبیر فلسفی آن که جبر توام با اختیار خوانده می شود، ایجاب می کند که زنان فهیم و توانمند که نیمی از جامعه را تشکیل می دهند، در کنار برادران خود با تلاش و کوشش چرخ های مختلف حیات ملی را کارآمدتر و مؤثرتر به گردش درآورند.

این نکته نیز قابل یادآوری است که پرداختن به شرح حال زنان روزنامه نگار چون فی النفسه نماینده ی نحوه ی حضور زنان کشور در عرصه های زنده ی فعالیت های اجتماعی - فرهنگی است و با توجه به قلت عددی چنان بانوان صاحب مقام و منزلتی که صفحات معدودی را به خود اختصاص داده، نویسنده ناگزیر و من باب طرح مسئله و نشان دادن اهمیت پای گذاری زنان شجاع و نامدار به صحنه های حیات ملی، قدری هم به سابقه ی این گونه مباحث پرداخته است و آنچه را که در تاریخ و حتی اسطوره ها در باب مشارکت برخی از زنان نامدار، یاد شده، به عنوان مقدمه ای بیان می کند.

مطالب در چهار فصل تنظیم شده است:

فصل اول: سابقه حضور زنان در تاریخ

فصل دوم: زنان ایران در عصر قاجار

فصل سوم: ورود زنان به عرصه فعالیت های سیاسی

فصل چهارم: زنان روزنامه نگار

محیط طبیعی امکانات و تسهیلاتی را برای زنده ماندن و زندگی کردن در اختیار زیستمندان قرار می دهد. در بین جانداران روی زمین تنها انسان ها هستند که همواره تلاش نموده اند بر طبیعت غلبه نموده و نیروهای خود را برای استفاده ی معقول و بهینه از این امکانات به کار گیرند. در این راه فرهنگ به عنوان میراثی اجتماعی با ویژگی تجمعی خود به بشر این توانایی را اعطا نمود تا آموخته های خود را ذره، ذره روی هم انباشته، سینه به سینه و نسل به نسل منتقل سازد. بعد از هوا، آب و زمین از ساده ترین و ابتدایی ترین پدیده های طبیعی هستند که حیات بشر به آن ها بستگی داشته و بشر به تدریج پیچیده ترین قوانین، مقررات و تمهیدات را برای استفاده هرچه بیشتر از آن ها فراهم نموده است اگر چه برخی از این تمهیدات در راستای استثمار انسان از انسان، استفاده ی معقول از این امکانات را محدود، و یا زیاده طلبی ها و آزمندی های بشری در طول تاریخ در استفاده ی انحصاری از این امکانات باعث نزاع ها، جنگ ها و کشتارهای فراوانی گردیده است. با این وجود این دو اساسی ترین عنصر در بقاء بشر بر روی کره ی زمین می باشد. بعد از مرحله ی گردآوری غذا زندگی انسان وارد فاز جدیدی گردید. دیگر بشر نیاز نداشت برای تأمین معاش به دنبال خوراک از جایی به جایی کوچ کرده و خطرات و مشقات این نوع زندگی را به خود هموار سازد. در این مرحله بشر یکجانشین شده و به کشاورزی یعنی تولید محصولات گیاهی می پردازد. بهره برداری از زمین برای کشت محصول و آب برای آبیاری آن، به همراه تشکیل روستاها و نظام های خانواده و خویشاوندی و نیاز به تعیین مالکیت و با هم زندگی کردن منجر به ایجاد قوانین و مقررات برای جلوگیری از تداخل حقوق و تقابل انسان گردید. شرایط جوی متغیر، انسان یکجانشین شده را، که به همان اندازه که طبیعت را مسخر نموده بود به همان اندازه هم مقهور آن بود، به تلاش برای تسخیر و یا تلطیف نیروهای طبیعت واداشت و موجب شد انسان قدرت تخیل خود را در این زمینه به کار انداخته آداب و رسوم و سنن مختلفی را تدارک ببیند. به همراه این آداب و رسوم و سنن، به مرور بر میزان دانش و آگاهی خود از قانونمندی های حاکم بر طبیعت افزوده و شیوه ها و فنونی بدیع برای استفاده از آب و زمین ابداع نمود. مجموعه ی این قوانین، آداب و رسوم، سنن، روش ها و فنون، خرده فرهنگی را تشکیل می دهد که شناسایی و تحلیل روابط موجود در آن در کشاورزی حومه ی شهر قم، موضوع این تحقیق می باشد. هدف اصلی این پژوهش، شیوه های بهره برداری سنتی زراعی از آب رودخانه ی قم به ویژه نحوه ی اجرای تقسیم آب و چگونگی انتقال آب به زمین های زراعی و تقسیم آب در داخل دشت است. تحقیق حاضر در سه بخش و هفده فصل به انضمام یک مقدمه تدوین شده است:

بخش اول تحت عنوان شناسایی منطقه، به معرفی منطقه مورد تحقیق می پردازد. این بخش که در چهار فصل به نگارش درآمده در فصل اول به تشریح موقعیت جغرافیایی و طبیعی استان قم پرداخته و در فصل دوم ویژگی های جغرافیای طبیعی و جغرافیای انسانی شهر قم را توضیح می دهد. فصل سوم موقعیت اجتماعی، تاریخی و فرهنگی را بررسی نموده و بالاخره فصل چهارم به شناسایی اراضی زراعی حومه ی شهر قم می پردازد.

بخش دوم تحت عنوان نظام های بهره برداری زراعی از آب رودخانه ی قم، شامل هفت فصل می باشد.

در فصل اول این بخش به معرفی رودخانه ی قم و روستاهای اطراف آن پرداخته و مباحثی چون موقعیت جغرافیایی رودخانه ی قم، رودخانه ی صفی آباد و موقعیت روستاهای حاشیه ی رودخانه ی قم را مطرح می کند. در دیگر فصول این بخش، نهرهای منشعب از رودخانه ی قم به سه دسته تقسیم شده و تحت اسامی انهار بالادست، انهار میان دست و انهار پایین دست به مطالعه ی شیوه ی تقسیم آب رودخانه ی قم بین این نهرها در سه دوره ی پرآبی، آب متوسط و کم آبی پرداخته است. در همین فصل ها از هر دسته از انهار فوق یک نهر را به عنوان نمونه انتخاب کرده و مورد بررسی قرار داده است. شیوه ی تسویه ی آب، مجریان طرح تسویه، طریقه ی پنج و شش نمودن آب رودخانه ی قم و ... از دیگر مباحث این بخش می باشد.

بخش سوم این تحقیق نظام های بهره برداری زراعی از زمین در حومه ی شهر قم را بررسی می کند. این بخش نیز در شش فصل ابتدا به معرفی سیمای کشاورزی شهرستان قم پرداخته و پس از آن وضعیت اراضی زراعی حومه ی شهر قم را در گذشته و حال مشخص می کند. محصولات زراعی حومه ی شهر قم، الگوی مالکیت زمین های زراعی، الگوی بهره برداری زراعی، ساخت های کشاورزی رایج، شیوه ی تولید محصولات زراعی، سازمان اجتماعی، نیروی کار و وضعیت اقتصادی اجتماعی آن، تکنولوژی، منابع طبیعی، حصه یا گروه  کاری تولید زراعی، گروه های کاری مرتبط با تولید زراعی، درآمد و استاندارد زندگی و سازمان قدرت در کشاورزی سنتی حومه ی شهر قم مطالب اصلی بخش سوم را تشکیل می دهند.

نویسنده ی این اثر یکی از تاریخ نگاران بزرگ و نامور زبان پارسی در پایان سده ی نهم و آغاز سده ی دهم هجری بوده که در روزگار فرمانروایی تیموریان هرات و هند می زیسته است. پدرش مدتی در دستگاه میرزا سلطان محمود فرزند میرزا ابوسعید گورکانی وزارت داشت و در هرات می زیست. او دختر میرخواند، نویسنده ی تاریخ روضة الصفا را به همسری گرفت و به همین سبب خواندمیر به پاس احترام از استاد و پدربزرگ خود پیوسته از میرخواند به عنوان حضرت مخدومی ابوی یاد کرده و همین عنوان موجب اشتباه برخی تاریخ نگاران شده است که او را فرزند میرخواند بدانند، در حالی که وی در حبیب السیر در ضمن شرح حال سید برهان الدین خاوند شاه، درباره ی چگونگی قرابت خویش با مؤلف روضة الصفا توضیح داده است. از اشارات خواندمیر در نگاشته هایش پیداست که دودمان میرخواند به پرهیزگاری و دانش معروف بودند و خواندمیر نیز تحت توجهات جد مادری خود رشد یافت و به علم و ادب به ویژه تاریخ توجهی شایان از خود نشان داد و در تاریخ نگاری از سرآمدان روزگار خود شد.

خواندمیر در جوانی به دربار سلطان حسین بایقرا راه یافت و به زودی مورد توجه و عنایت امیرعلی شیرنوایی قرار گرفت. و به یاری او نخستین اثر خود، مآثر الملوک را در سال (903ه.ق/ 1498م) یا پیش از آن به نگارش درآورد. در سال (904ه.ق/1499م) نوایی کتابخانه ی خود را در اختیار خواندمیر قرار داد و او هم از این فرصت بهره برد و دومین اثر خود خلاصهة الاخبار را پس از گذشت شش ماه فراهم آورد و سپس آن را به امیرعلی شیر پیشکش کرد. در سال (906ه.ق/1500م) امیرعلی شیر- حامی خواندمیر- درگذشت. مرگ نوایی بر خواندمیر تأثیر ژرفی در جای گذاشت، که آن تأثر را می توان از قطعه ای که در رثای امیر سروده است به خوبی دریافت. خواندمیر پس از مرگ نوایی، به خدمت بدیع الزمان میرزا (فرزند سلطان حسین بایقرا) در آمد و پس از چندی به وزارت شاهزاده ی مذکور برگزیده شد. بدیع الزمان نسبت به وزیر خردمند خود احترام زیادی قائل بود ،او را محرم اسرار خود می دانست، کمتر نکته ای را از وی پنهان می داشت و بیشتر امور دیوانی و مأموریت های سیاسی را به او واگذار می کرد، نخستین مأموریتی که به خواندمیر واگذار شد زمانی بود که محمدخان شیبانی بر خراسان تاخت. با این کار بدیع الزمان میرزا با اندیشه و تدبیر خود در صدد جلوگیری از پیشروی ازبکان برآمد. پس از مرگ سلطان حسین بایقرا، سلطنت به موجب وصیت وی میان دو تن از فرزندانش یعنی بدیع الزمان میرزا و مظفر حسین تقسیم شد... . خواندمیر از دوران سلطنت فرزندان بایقرا به تلخی یاد کرده است. او تا تصرف هرات به دست صفویان، در آن سرزمین بود. پس از این ماجراها خواندمیر در پناه آرامش و آسایش نسبی که پدید آمده بود، فراغتی یافت و به نگارش وقایع مصیبت بار آن سال ها مشغول شد، اما این آرامش دوامی نیافت و با یورش عبیدالله خان ازبک در سال (919ه.ق/1513م) به طرف خراسان، هرات بار دیگر مورد چپاول و غارت قرار گرفت. ظاهرا خواندمیر در تمام سال های اغتشاش همراه خانواده ی خود، به دور از دخالت در جنگ های مدعیان سلطنت، در روستای بشت غرجستان توطن داشت، زیرا رویدادهای این دوران و به تبع آن هرات در تاریخ حبیب السیر به راستی و درستی مذکوراست. 

در اواخر سال (920ه.ق/1514م) میرزا محمدخان - فرزند بدیع الزمان- به یاری امیر اردوشاه در غرجستان بر مسند حکومت تکیه زد و به فکر تجدید و احیای دولت تیموریان افتاد. خواندمیر نیز در همین سال به پاس حق گذاری به خدمت مخدوم زاده پیوست و در عنوان وزیر در سفر و حضر همراه وی بود. در سال (1921ه.ق/1515م) میرزا محمد زمان به اتفاق امیر اردوشاه - حاکم غرجستان- متوجه بلخ شد و در همان سال آن دیار را از دست دیو سلطان، حاکم صفوی، خارج ساخت، دیری نگذشت که اختلافی میان شاهزاده و امیر اردوشاه پیدا شد و بلخ به تصرف اردوشاه درآمد. میرزا محمدزمان ناگزیر خواندمیر را برای  مصالحه نزد اردوشاه فرستاد؛ اما توافقی حاصل نشد و میرزا محمدزمان هم پس از چندی او را با نیرنگ و خدعه به قتل رسانید. قوام بیگ - برادر اردوشاه - نیز پس از این واقعه، شهر بلخ را به سپاهیان عده ای دیگر تسلیم کرد. محمدزمان میرزا که در اهدافش شکست خورده بود، دوباره به غرجستان برگشت تا از آنجا رهسپار قندهار شود. در همه ی مسافرت ها و درگیری ها، خواندمیر شاهزاده ی تیموری را- که از او به نام مخدوم زاده یاد می کند - همراهی می کرد؛ ولی هنگامی که محدزمان میرزا آهنگ قندهار کرد، به سبب نداشتن ساز و برگ کافی، نتوانست شاهزاده را همراهی کند و با اجازه ی مخدوم زاده ی خود در غرجستان سکنی گزید. به نظر می رسد، خواندمیر بعدها دوباره به هرات برگشت و بازگشت او احتمالا حدود سال (927ه.ق/1521م) بود که دنباله اقامتش در هرات به ظاهر تا شش سال به طول انجامید. در هرات غیاث الدین امیر محمد، فرزند امیر یوسف حسینی، او را به نوشتن کتابی مفصل درباره ی تاریخ ترغیب و تشویق کرد. خواندمیر جلد اول تاریخ معروف حبیب السیر را به سفارش این امیر به پایان رسانده بود که مجددا اوضاع هرات برآشفت و حامی و مشوق او در فتنه های داخلی کشته شد و نگارش مابقی کتاب چند ماه به تعویق افتاد، تا اینکه عزل و نصب جدید در سال (928ه.ق/1521م) با امر شاه اسماعیل صفوی در هرات صورت گرفت و درمیش خان به نیابت سام میرزا به حکومت خراسان رسید؛ سام میرزا مقام وزارت را به خواجه حبیب الله ساوجی سپرد. این وزیر دانش پرور از یاری و تشویق ارباب دانش کوتاهی نکرد. از جمله به تشویق همین وزیر بود که خواندمیر دورباره به نگارش تاریخ بزرگش پرداخت. او کتاب تاریخ خود را در 930ه.ق/1524) یعنی پیش از مرگ شاه اسماعیل تمام کرد و به پاس حق شناسی، نام مخدومش - حبیب الله ساوجی - را برای عنوان کتاب برگزید و آن را حبیب السیر نامید. دو سال بعد حبیب الله به دست سپاهیان طایفه ی شاملو از پای درآمد. خواندمیر پس از قتل خامی خود، هرات را به قصد قندهار ترک کرد و از آنجا رهسپار هند شد. او خیلی زود توجه امپراتور مغولی هند را به خود جلب کرد و از جمله ی مقربان گشت. ولی این شرایط زیاد طول نکشید چون امپراتور بدرود حیات گفت. خواندمیر، واپسین سال های زندگی خود را در دربار همایون سپری کرد و به دستور او قانون همایونی را نوشت که ابوالفضل علامی، تاریخ نگار دوران جلال الدین اکبر، در اثر خود اکبرنامه از آن کتاب یاد کرده و بهره برده است. همایون در مواقع مختلف به دانشمندی و آگاهی خواندمیر در تاریخ و تاریخ نگاری اشاره و اعتراف کرده و به خاطر احترام بیشتر، به وی لقب امیرالاخبار داده است. در سال 941ه.ق/1534م) همایون در یک لشکر کشی خواندمیر را نیز با خود برد. مشکلات طول راه، خواندمیر سالخورده را متاثر و بیمار کرد و به نوشته ی همه ی تذکره نویسان هندی در همان سال درگذشت. پس از مرگ وی بنا بر وصیت خودش، جنازه ی او به دهلی برده شد و در جنب مزار خواجه نظام الدین اولیا به خاک سپرده شد. خواندمیر نویسنده ای پرکار بود، که حدود چهل سال از عمر خود را وقف این کار کرد آن هم در شرایطی که مناسب و مطلوب نبود. او آثار گوناگون و مهمی که بیشتر در پیرامون تاریخ است از خود به یادگار گذاشته است. خواندمیر در طول حیات خود هرگاه فراغت یا فرصتی می یافت در آثار قبلی خود تجدید نظر می کرد. سام میرزای صفوی، در تذکره ی خود از خواندمیر به عنوان شاعر نیز یاد کرده است چون خواندمیر در کتاب های تالیفی خود گاهی اشعاری در قالب مثنوی، قطعه و رباعی نیز سروده و از خود با تخلص مورخ یاد کرده است. بیش ترین اشعار بر جای مانده از وی شامل ماده تاریخ و مراثی است. آثار دیگر خواندمیر در مورد رویدادهای تاریخی بوده است و آن ها عبارتند از: مأثر الملوک، خلاصة الاخبار فی بیان احوال الاخیار، منتخب التواریخ، ... .

کتاب پیش رو یکی دیگر از آثار خواندمیر است که درباره ی زندگانی و آثار مادی و معنوی امیرعلی نوایی نوشته است؛ زیرا وی در سایه ی حمایت آن وزیر دانش پرور مراحل ترقی و کمال را پیموده بود. بنابراین جهت جبران محبت های پشتیبان خود، در واپسین سال های زندگانی امیر، این کتاب را تالیف کرد. بیشترین هدف نویسنده در این کتاب، قدردانی و سپاس گزاری از امیرعلی شیرنوایی و نیز ماندگار ساختن نام نیک و بیان خدمات ارزشمند وی بوده است. کتاب مکارم الاخلاق مشتمل بر دو مقدمه، ده مقصد و خاتمه است.

در تاریخ ایران زمین، خانداهایی که توانسته باشند طی قرون و اعصار متمادی نسل پیوسته ای از علما، فضلا و رجال سیاسی را در دامان خود بپرورانند انگشت شمار بوده اند. سلسله های حکومتی و پادشاهی را که قدرت به طور موروثی میان آنان دست به دست می گشته مستثنا می کنیم؛ چرا که آموزش نسل به نسل در میان ارباب قدرت و حکومت، حتی اگر در حوزه هایی غیر از رزم و سیاست هم وجود داشت عمدتا ذیل شأن سیاسی و با هدف ماندگاری قدرت در همان خاندان بود که غالبا بیش از یکی دو قرن نیز با طول نمی انجامید. اما اگر از این استثنا بگذریم، زیاد نیستند خاندان هایی که توانسته باشند به شکل دهی یک سنت فکری و نظام آموزشی خانوادگی، طی چندین قرن به تربیت رجال بزرگی در حوزه های متنوع دینی و ادبی و سیاسی و علمی بپردازند، بدون آن که لزوما در تمام این قرون با نهادهای قدرت، ملوک و امرا رابطه ی مستقیمی داشته باشند. اینجاست که به روشنی، اهمیت حمّوئیان درک می شود. خاندانی که طی چندین قرن با پرورش رجال بزرگی در حوزه های تصوف، عرفان، فقه، حدیث، سیاست، ادبیات، طب و نجوم جایگاهی ممتاز را در تاریخ ایران و اسلام به خود اختصاص داده اند. جایگاهی که از قرن سوم (یا بنا به روایتی از دوران ساسانیان) در صفحات تاریخ آشکار می شود و تا حدود قرن دوازدهم هجری ادامه می یابد. کمتر قرنی را در این بازه می توان یافت که فرد برجسته ای ازین خاندان در عرصه ای ندرخشیده باشد. اثربخشی سنت فکری و ایفای نقش سیاسی حمّوئیان علاوه بر کمیت طویل زمانی، از حیث جغرافیایی نیز بسیار قابل توجه است. چنانکه در دوره ای طولانی، بحرآباد جوین، خاستگاه آل حمّویه، به قطبی علمی و عرفانی مبدل می گردد، نفوذ معنوی آنان خراسان را درمی نوردد و با هجرت بعضی از رجال خاندان ،شام، مصر، یزد و اردکان نیز در حوزه های فکری و سیاسی تحت تأثیر آرا و عملکرد حمّوئیان قرار می گیرند. اولین گزارش هایی که از آل حمّویه در منابع تاریخی از جمله تاریخ طبری، تاریخ ثعالبی و تاریخ نیشابور به چشم می خورد راجع به فردی ملقب به دهقان خراسان است؛ که قباد، نوه ی یزدگرد ساسانی - هنگامی که به سودای تاج و تخت از تیسفون به سمت ترکستان (یا هیاطله) می رود - با دختر وی ازدواج می کند و حاصل این ازدواج، انوشیروان پادشاه مشهور ساسانی است. ابوعبدالله حاکم نیشابوری - مؤلف تاریخ نیشابور- این دهقان صاحب نام و جاه خراسانی را جد اعلای آل حمّویه می داند. اگر این قول، صواب باشد انوشیروان ساسانی از سمت نیای مادری به حمّوئیان منتسب است. همچنین در نیمه ی دوم قرن دو هجری و در منابعی چون تاریخ بیهق از شخصی با نام عبدالرحمن حمّویه یاد می شود که از اعضای خاندان حمّویه برشمرده اند. ازین تاریخ به بعد کمتر قرنی وجود دارد که نام فردی برجسته از رجال حمّویی در آن موجود نباشد. اما چنان که گفته شد، وسعت اثرگذاری حمّوئیان نه تنها از لحاظ بازه ی زمانی ،که از حیث گستره ی جغرافیایی هم کم نظیر است. این خاندان علاوه بر خراسان - که خاستگاه اصلی آنان بوده است - در شام، مصر، یزد و اردکان نیز، هم از حیث نفوذ فکری و هم از لحاظ ایفای نقش سیاسی، تأثیری پررنگ داشته اند. کتاب حاضر سعی دارد معرفی جامع تری از آل حمّویه ارائه کند و مسیر را برای پژوهش های بعدی در این باب هموارتر سازد. این اثر مشتمل بر 9 فصل می باشد:

فصل اول: آشنایی اجمالی با حمّوئیان

فصل دوم: تراجم رجال خاندان (مدخل اسامی و شرح احوال)

فصل سوم: کارنامه ی حمّوئیان در عرفان و تصوف

فصل چهارم: کارنامه ی حمّوئیان در حوزه ی فقه و حدیث

فصل پنجم: کارنامه ی سیاسی حمّوئیان

فصل ششم: کارنامه ی ادبی حمّوئیان

فصل هفتم: کارنامه ی حمّوئیان در طب و نجوم

فصل هشتم: کتاب شناسی خاندان

فصل نهم: شجره نامه ی آل حمویه

نقش بازتابنده­ گزارش­ های تاریخی در صورت­ بندی فضایِ گفتمانیِ جوامعِ انسانی، ارزیابیِ معرفتیِ دانشِ تاریخی را واجد اهمیتی سرنوشت ­ساز ساخته است. با عنایت به این اهمیت، کتاب حاضر درصدد پاسخ به پرسش از امکان و مبانی اعتبار دانش تاریخی است. رهیافت کتاب در پاسخ بدین پرسش؛ تحلیل فلسفی مسئله­ ی شناخت تاریخی و پرده برگرفتن از تاریخ مندی پاسخ ­ها به پرسش از امکان شناخت تاریخی است. این رهیافت ما را بدین نکته رهنمون می­ کند که تردیدها پیرامون امکان شناخت تاریخی، برآیند تحمیل معیارهای سایر زمینه­ های معرفتی به زمینه­ ی معرفتی دانش تاریخی است. با عطف نظر بدین مهم، طرح­ واره ه­ای فرامعرفت­ شناسانه در اعتبارسنجی دانش تاریخی صورت­ بندی شده است. طرح ­واره ­ای که پاسخ جز­ءگرایانه به مسئله­ ی معیار و بافت­ گرایی، مفروضاتِ بنیادین آن را تشکیل می­ دهد.

فلسفه ی تحلیلی یا نقدی تاریخ شاخه ای از فلسفه ی علم است که مبانی، مفاهیم بنیادی و گزاره های موجود در علم تاریخ، ذیل عنوان های معرفت شناسی، روش شناسی، ارزش شناسی «علم تاریخ» بحث می کند. فلسفه تحلیلی یا نقدی تاریخ در واقع تحلیل فلسفی معرفت های تاریخی است که به توصیف، تبیین و بیان ساز و کار منطقی و عقلانی آنچه مورخان انجام داده اند، می پردازد. منظور از فلسفه تحلیلی یا نقدی تاریخ در این کتاب عبارت است از:1. بررسی صورت بندی ها و پارادایم های حاکم بر معرفت ها و مطالعات تاریخی گذشته و معاصر؛ 2. تأثیر پیش فرض ها و مفروضات مورخان بر معرفت تاریخی؛ 3. معرفت شناسی و روش شناسی علم تاریخ؛ 4.فهم و بیان همگرایی ها و واگرایی های علم تاریخ و سایر علوم هم مرز و نزدیک که ناشی از همگرایی و واگرایی ها در مبانی فلسفی آن ها است؛ البته معنای پنجمی نیز فلسفه ی علم دارد، یعنی تحلیل و تشریح مفاهیم مورد استفاده در نظریه های علمی که چون علم تاریخ فاقد نظریه است، در این اثر نمی تواند مورد نظر قرار گیرد. کتاب پیش رو مشتمل بر سیزده فصل است:

فصل اول: کلیات

فصل دوم: اصول علم تاریخ

فصل سوم: انواع فلسفه ی تاریخ

فصل چهارم: علمیت تاریخ

فصل پنجم: مطالعات تاریخی

فصل ششم: مطالعات تاریخی و پارادایم های علمی

فصل هفتم: معرفت شناسی و روش شناسی معرفت های تاریخی

فصل هشتم: حقیقت تاریخی و سنجش آن

فصل نهم: توصیف و تبیین

فصل دهم: عینیت

فصل یازدهم: علم تاریخ در دوران جدید

فصل دوازدهم: علم تاریخ فمینیستی

فصل سیزدهم: رویکرد انتقادی راهی برای رهایی از اختلاف های مورخان

استخراج و تحلیل آراء و نظریه های ادبی - تحقیقی استاد زرّین کوب در وهله ی نخست سبب تنویر افکار و روشن شدن اذهان علاقمندان، دانشجویان و استادان ادب است. در ثانی نقد و بررسی این آراء از خلال آثار استاد، علاوه بر داشتن ارزش های تحقیقی و علمی، البته به خودی خود نوعی نقد ادبی محسوب می شود، جز این یک فایده ی دیگر استخراج این عقاید، پدید آمدن شناخت بهتر نظرات ایشان است و خوانندگان نسل جدید به نظریات تحقیقی و ادبی استاد، آشنایی بیشتری یافته و این موضوع سرانجام منجر به فهم بهتر یکی از صاحب نظران دانشگاهی کشور از قضایای ادبی خواهد بود. اثر پیشر روی خوانندگان در حقیقت خود نوع نقد ادبی عملی از آثار استاد محسوب می شود. نقدی که تا حد امکان به دور از هرگونه هیاهو و سطحی نگری به پژوهش درآمده است و تا حد امکان سعی شده تا شأن علمی - ادبی آثار استاد به درستی دانسته و شناخته شود و این امکان نداشت، مگر همدلی صمیمانه با این سلسله آثار ماندگار استاد. بی شک اغلب نظرات استاد بدیع و تازه گونه است و مخصوص تحقیقات خود ایشان است. در باب برخی آثار استاد، جسته و گریخته مقالات و کتاب هایی با عنوان یادبود و بزرگداشت، چاپ و نگارش یافته است، اما یک تحقیق یکدست خاصه از طریق همدلی با آثار و عقاید وی همرا با روش علمی و سنجیده و دور از حب و بغض هنوز جایش خالی می نمود. در این رساله ی پژوهشی تنها با رویکرد بررسی نظریه های ادبی استاد دکتر عبدالحسین زرّین کوب، آثار ایشان به تحلیل و نقد کشیده شده است و مجموعا قریب به 90 نظریه ی ادبی مستقل او، تبیین و تحلیل ادبی شده است. تازگی موضوع این اثر، حاکی از این ادعاست که آثار سترگ و ارزشمند استاد می بایست یک جا و یا با نگاه ها و رویکرد های مختلف از منظر بررسی و تحلیل ادبی منتقدانه نگریسته شود. از این جهت پژوهش ای رساله بر همین مبنا، روش خود را پایه گذاری و بنیاد نهاده است. با این همه پیش از انجام چنین پژوهشی، یادبودها، بزرگداشت ها و گرامیداشت هایی چند در زمان حیات استاد و چه بعد از وی انتشار یافت که در خلال این قبیل کتاب ها، به برخی از نظرگاه های ادبی وی توجهی شده است. این انتقاد ها و بررسی ها از جهاتی ارزشمند است. خاصه آنکه برخی صاحبنظران و استادان به مواضع چندی از زرین کوب شناسی پرداخته، که هر یک ممکن است حاوی فوایدی چند باشد که در نگارش این اثر از آن ها کمک مطلوبی گرفته شد. با اینهمه نویسنده آن انتخاب را از طریق همدلی با آثار استاد نگریسته و هرجا که الزام یک نگاه نقادانه حتی به نظریات استاد چه در مقام تأیید و چه احیانا غیر آن بوده باشد از هیچ نقد و نظر سنجیده و منصفانه ای دریغ ننموده است و آنجا که نظرات صاحبنظران درست و منطبق با تحقیقات ادبی دهه های اخیرست؛ البته از مواضع ایشان دفاع نموده است، اما کیست که توانسته باشد، با وجود این همه گسترش علوم ادبی و نقد ادبی در عرصه ی جهانی ادعای آن داشته باشد، که تمامی عقاید او یکسره درست و منطبق با جریان ها صحیح روز باشد؟ بویژه آن که دیدگاه های ادبی، هر روز ممکن است تغییر پذیر و یا محتاج به بازکاوری مجدد باشد. آثار استاد البته خالی و خاریج از این مقوله نیست و ایشان هم هرگز مدعی درستی و کمال تمامی نظریات خویش، در هیچ آثاری از خود نبوده است. مطالب طی 7 قسمت بررسی شده است:

1: زرین کوب اودیسه ی ادبیات نوین ایران

2: مبانی مقدماتی و نظری نقد ادبی

3: آثار مرتبط با نقد ادبی

4: آثار مرتبط با تاریخ ادبی یا تاریخ ادبیات زرین کوب

5: آثار مربوط به تحقیقات عرفان و تصوف

6: آثار زندگی نامه ای و تک نگارانه

7: آثار مربوط به مولاناشناسی استاد زرین کوب

عصر قاجار برای گیلانیان، دورانی پرتلاطم و همراه با تغییراتی بنیادین در ساختارهای کهن این سرزمین است. وقوع سه رخداد مهم در گیلان این دوره یعنی «نبرد پیله داربن»، «انقلاب مشروطیت»، «جنبش جنگل» که سراسر تاریخ فکری - فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی این سرزمین را به خود معطوف داشته و به طور کلی، تاریخ گیلان عصر مدرن را شکل داده است، سه حادثه ای هستند که بعدها علاوه بر تأثیرگذاری بر پیکره ی پهنه ی گیلان، بر حیات اجتماعی و فکر ایران نیز تأثیر بسزایی نهاد. شروع این دوره ی تاریخی، گویا پایان خواب طولانی ایرانیان بود. این بیداری، جوششی از درون جامعه ایرانی نبود؛ زیرا از دوره ی صفویان، اروپاییان که ایران را به عنوان یکی از مناطق استراتژیک خاورمیانه و شرق دور مورد شناسایی قرار داده بودند، از اوایل سده ی نوزدهم میلادی توانستند با توجه به پیشرفت هایی که در زمینه ی صنعت و تکنولوژی به دست می آوردند، بخش های شمالی و جنوبی این سرزمین کهن را در اختیار خود قرار دهند. از طرفی روس ها، مرزهای شمالی قفقاز و دریای کاسپین را هدف قرار داده بودند و از سوی دیگر، انگلیسی ها بر جنوب ایران تمرکز کرده و عثمانی ها نیز از سوی باختر ایران قاجارها و حاکمیت شان را تهدید می کردند. در این میان، روس ها از ابتدای تأسیس حکومت قاجار به طور پیوسته با گیلان در ارتباط بودند هرچند ارتباط گیلانیان با روس ها ناخواسته و بیشتر از دریچه ی سلطه ی سیاسی همسایه ی شمالی صورت می گرفت، اما در زیر پوسته ی فشارهای اقتصادی، سیاسی و نظامی روس ها، این ارتباط موجب تغییرات جدی در جامعه ی گیلان عصر قاجار شد. پس از مرگ آغامحمدخان، روس ها اندک اندک به مرزهای ایران در دربند نزدیک شدند و در پی گسترش قلمرو خود، به قفقاز جنوبی یورش آوردند. روس ها در این جنگ که در سال 1220 ق در «پیله داربن» در اطراف پیربازار روی داد، شکست خورده و عقب نشینی کردند. این نبرد یکی از افتخارات نظامی گیلانیان در تاریخ معاصر این سرزمین است؛ اما بعدها با وقوع انقلاب مشروطیت و جنبش جنگل یاد و خاطره ی این نبرد تاریخی و حماسی کم رنگ شد و از اهمیت آن کاسته شد.

از نظر اقتصادی نیز، گیلان عصر قاجار شاهد تحولات زیادی بود. در این زمان، به جهت روابط گسترده ی ایرانیان با اروپا و همین طور اروپاییان با ایران از مسیر گیلان، سیاحان اروپایی گزارش های ارزنده ای از مناسبات اقتصادی ارائه داده اند. این گزارش ها نشان می دهد که از نظر اقتصادی، گیلان علاوه بر اینکه از موقعیت ارزشمندی در زمینه ی تولید و تجارت ابریشم برخودار بود، به جهت ارتباط گسترده با روسیه، مازاد محصولات کشاورزی و دامی خود نظیر انواع دام ها و ماکیان، برنج، کنف، نیشکر، مرکبات، خاویار، ماهی و سایر محصولات را به این کشور صادر و در نتیجه ی داد و ستد با روسیه موجب رونق اقتصاد این پهنه می گردید.

همایش «گیلان در گستره ی عصر قاجار»، گامی نخست برای معرفی توانایی های فکری، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی گیلان در عصر قاجار است؛ زیرا این دوره، گیلان جایگاه مهمی در جغرافیای جهان ایرانی یافت. هدف از برگزاری این رویداد علمی، بررسی و پژوهش در زمینه ی کارکرد فکری، اجتماعی و اقتصادی گیلان در دوره ی قاجار است. نکته ی مهم و تأکیدی در بررسی های این دوره، نمایاندن دلایل شکل گیری جنبش های متعدد اجتماعی گیلانیان و ارتباط این جنبش ها با نظام زمین داری و معیشت مردم گیلان است.

همایش "گیلان در گستره ی عصر قاجار "، گامی نخست برای معرفی توانایی های فکری، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی گیلان در عصر قاجار است؛ زیرا این دوره گیلان جایگاه مهمی در جغرافیای جهان ایرانی یافت. هدف از برگزاری این رویداد علمی، بررسی و پژوهش در زمینه ی کارکرد فکری، اجتماعی و اقتصادی گیلان در دوره ی قاجار است. مجموعه ی حاضر، حاصل و نتیجه ی همایش مذکور است. در این کتاب، گزیده ای از مقالات پذیرش شده، گردآوری شده است.

نویسنده در مقدمه ی کتاب خود می نویسد: مسأله ی ایران، یا به عبارتی دقیق تر، انسان ایرانی، چونان مشکله یا دشواری ای که بنا بر ضرورت، و نه به دلخواه و اراده، خود را پدیدار کرده است، چندیست که تا حدی، میانه ی بحث و فحص آکادمیک را گرفته است. بنابر این نگرش، «هیئت کلی» این انسان ایرانی را، چه در جغرافیای ارض مسکون و چه در ساحت اندیشه، ویژگی «در میان بودگی» شکل می دهد. همان ویژگی ای که «منزلگه معنوی» فیلسوف فرانسوی، هانری کربن، شد. این «در میان بودگی» را نه چراغ، که خود آن دشواری می توان دانست. برای شکستن این ساخت ذاتی فرا داده شده، باید اقلیم های تفکر ایرانی را «تک تک گشود و در صورت لزوم شکست، اگر شکستن است که راه به درون و بیرون باز می شود» و باید با خود آن ها از نزدیک مواجه شد. برخلاف جابری که در شاهکار چهارجلدی اش، نقد عقل عربی، در پی «مضمون اندیشه ی عربی» نیست و بیشتر در صدد تحلیل و واکاوی اندیشه ی عربی به مثابه ی «ابزار تولید نظری» است، قصد در اینجا مضمون اندیشه و کنکاش در خود تولید نظری است. بار این فراداده های اندیشگی، که به تأسی از فارابی هرکدام شکلی از «اصناف انقیادات ذهن » ایرانی است، « با تمامی وزن خود بر مغز زندگانی» ایرانی سنگینی می کند، اما هرگز تسویه حساب فلسفی با آن ها صورت نگرفته است. اشکال انقیادات ذهب ایرانی، همچون فلسفه، شعر، فقه، عرفان و ... که گاه درهم پیچیده می شوند، حل ناشده، رها شده و آزاد از سنتی انتقادی سرخوشانه هرکدام بر گوشه ای از سریر اندیشه ی دیگران تکیه زدند؛ انسان ایرانی نه تنها در میان این انقیادات ذهنی مانده، که همواره تلاش می کند میان آن ها آشتی برقرار کند؛ اما تصمیم بر این است تا هرکدام از این ها در جایگاه انسان ایرانی امروز، از اعماق آب گل آلود تاریخ ایران به سطح آب آورده شود. ولی در جایگاه انسان امروزی، مشکله این است که چگونه می توان مدرن بود. این پرسش شاید حساسیت زیادی برانگیزد. اما هر برانگیختگی ای باید تا تنقیح مفهوم مدرن کمی صبر کند. مدرن بود در حضور زنده و پاینده ی سنت بسیار مشکل است. پس باید تا آنجا که ممکن است جایی برای نشیمن گاه مدرن باز شود. مدرن بود به معنای هر لحظه نو به نو شدن یا آن گونه که در عرفان گویند، «خلق مدام» یا «تجدد امثال» گذشته، درخود زمان حال است. «ناآرامی و شوریدگی» به عنوان ویژگی آگاهی مدرن که میان دوگانه ای دیگر یعنی سنت و مدرنیته قرار گرفته، تجلی ظاهری، «جدیت، رنج، بردباری و کار عاملی سلبی» است. حرکت تاریخی ایران هرچند رنج این «در میان بودگی» را می کشد، اما نه از نوع «لبس بعد از خلع»، بلکه از نوع «لبس بعد از لبس» بوده است. همه چیز بر هم بار شده، بی آنکه چیزی، به  معنای هگلی، حل و رفع گردد. مدرنیته در این وهل، خودآگاهی به امر فراداده شده است. این عمل مدرن بودن، عملی لاینقطع است. مدرنیته یک هیئت خاص در تاریخ خاصی از - فی المثل غرب- نیست؛ بلکه به معنای پیش گفته هر نوع خودآگاهی یک ملت از خویشتن است...

او سپس ادامه می دهد: تمام آنچه در این مقدمه گفته آمد، اگر به محک جزئیات تاریخ ایران نخورد، هیچ ارزش فلسفی ای ندارد. اینجا سعی شده تاریخ عقل گرایی در فلسفه ی اسلامی مورد بررسی انتقادی قرار گیرد...

اثر پیش رو که بخشی از مقدمه ی آن بیان گردید، دومین ترجمه از سلسله آثار سده های میانه است. نویسنده ی آن استاد سابق اندیشه ی سیاسی در مدرسه ی اقتصاد و علوم سیاسی لندن است. او در تلاش است تا تصویری کلی از بنیادهای اندیشه ی سیاسی سده های میانه را ارائه دهد. هرچند ممکن است این اثر برای خواننده ی غربی، بسیار مقدماتی باشد، اما برای خواننده ی فارسی زبان بسیار مفید به نظر می رسد چون به موضوعاتی پرداخته که پیش از این به ندرت بدان توجه شده است. مطالب در هشت فصل ارائه گردیده است:

فصل اول: اندیشه های سیاسی «میان سده ای» چیست؟

فصل دوم : کلیسا، امپراطوری و بربرها

فصل سوم: مسأله ی اقتدار در امت عیسوی

فصل چهارم: اکتشافات سده ی دوازدهمی

فصل پنجم : زایش دولت

فصل ششم: طرح هایی برای پادشاهی جهانی

فصل هفتم: صیرورت دولت

فصل هشتم: عصر ابهام

انگیزه ی نگارش این اثر بیش تر از آنکه بازخوانی و مرور وقایع نهضت جنگل باشد، ادای وظیفه و تکلیف میهنی هر ایرانی وطن پرست است. از ظهور تا افول نهضت جنگل، اسناد و مدارک بی شماری منتشر شده است. به یقین هر وقایع نگار میهن پرستی، به بضاعت دانش و آگاهی تاریخی و ملی خود، گام ارزشمندی در جهت معرفی میرزا و جنبش آزادی خواه جنگل برداشته است. دریغا که گرایش ها و نگرش های سیاسی برخی صاحبان قلمدر خصوص وقایع تاریخی، سبب گردیده است حوادث و واقعیت های موجود با استفاده ی ابزاری از اسناد و منابع مربوط، قربانی برداشت های شخصی و تعصبات فردی گردد. زندگی پر رمز و راز میرزا پر از حوادث ناشناخته و تئوری های پیچیده است، اما یک واقعیت مسلم همیشه پیش روی ماست و آن اینکه او هرگز تسلیم نشد، وطن را به بیگانه نفروخت و تسلیم ظلم حکومت هم نگشت و تا آخرین نفس پای آرمان خود ایستاد. توجه به شرایط بحرانی و چند دستگی آن دوره ی کشور و قدرت گیری رضاخان، ملی گرایی و میهن دوستی میرزا کوچک خان را ستودنی و قابل احترام می کند. این مطلب، جدای از درستی و نادرستی نهضت جنگل علیه دولت مرکزی است. 

"جنبش جنگل" در دوره و زمانی آغاز شد و ادامه یافت که ایران یکی از حساس ترین مقاطع تاریخ معاصر خویش را طی می کرد. میرزا یونس معروف به میرزا کوچک خان در سال ۱۲۹۴ حرکت انقلابی و ضداشغالگری بیگانه را آغاز کرد و سرانجام در آذرماه ۱۳۰۰ در این راه جان سپرد. حرکتی که در تاریخ معاصر با عنوان جنبش جنگل از آن یاد می شودقریب ۷ سال استمرار داشت. در طول این دوره ایران تحولات بسیاری را پشت سر گذاشت و در اثنای آن، با شکست این جنبش و دیگر حرکت های مذهبی و استقلال طلبانه، زمینه هایی برای تحقق برنامه های انگلیس در ایران فراهم آمد.

گردآوری این مجموعه حاصل برداشت های مولف از وقایع و حوادث قیام جنگل از دیدگاه و روایات صاحب نظران و در واقع روایتی از روایت است. بی شک خوانندگان محترم و باریک بین با مطالعه ی آن درمی یابند که اغلب منابع این مجموعه برگرفته از کتاب ‌میلاد زخم نوشته ی زنده یاد دکتر خسرو شاکری است. 

یکی از مهم ترین خصائص دستگاه اداری - سیاسی حکومت های قلمرو اسلام، مخصوصا خلافت عباسی و فرمانروایان و سلسله های بزرگ در شرق اسلامی، وسعت و قوت و شوکت نظام دیوانسالاری ک نهادهای آن است که با اقتدار و شکوه حکومت ها نسبت مستقیم داشته است. اطلاق دستگاه اداری - سیاسی بر نظام دیوان سالاری از آن جهت است که کارگزاران بلندپایه ی دیوانی، مخصوصا وزیران بزرگ ، عملا زمام امور حکومت و قلمرو آن را در سیاست داخلی و گاه روابط خارجی به دست داشتند و حتی بعضی از آن ها فرماندهی عالی قوای نظامی در جنگ را نیز بر عهده گرفتند. درباره ی اساس این نظام دیوان سالاری و دسته ای از وزیران نامدار در مقالات مجموعه ی حاضر سخن به میان آمده است. نظامی که اصول و بنیادهای آن مبتنی بر دستگاه اداری و اجرایی ایرانیان پیش از اسلام بوده است و بعضی از نهادهای آن عینا به عصر اسلامی منتقل شده است. ماجرای این نهادها - دیوان ها - که تا نیمه ی دوم قرن اول هجری، در عصر اموی، هنوز به دست ایرانیان بود و دفاتر و اسناد آن نیز به فارسی نوشته می شد، نشان می دهد که ایرانیان پر سابقه در حکومت و سیاست و دیوانسالاری، از آغاز اسلام نقش و اهمیتی بی همتا در شکل گیری نظام اداری و مالی آن قلمرو بزرگ، مخصوصا در سرزمین های شرقی خلافت داشته اند. این نقش وقتی اهمیت بیشتری می یابد که دانسته شود بر اساس قرائن و شواهدی نخستین دیوانیان ایرانی از عصر اموی به بعد، از خاندان های حکومت و دیوان سالار عصر ساسانی برخاسته بودند. در واقع سنت اداری و مالی عصر ساسانی به دست خاندان های دیوانی ایران به دوره ی اسلامی راه یافت، چنانکه آداب ملک داری و سیاست و برخی دانش های محض چون نجوم و پزشکی نیز عینا همین حکم را داشت.

کتاب حاضر مجموعه ای از مقالاتی است که طی سال های دراز - از بیش از سی سال پیش - درباره ی دیوان سالاری ایرانی - برخی اصطلاحات و مناصب مهم دیوانی و بعضی از مهم ترین وزیران دستگاه خلافت و بعضی فرمانروایان دیگر - نوشته شده است. 

عناوین اصلی این کتاب:

- دیوان ها، مناصب، اصطلاحات

- وزیران

از بامدادان تشکیل جوامع بشری، سفر برای انسان جذابیت بسیاری داشته است. گو این فقدان امکانات حمل و نقل ایمن و راحت و وجود حیوانات وحشی و راهزنان و سرما و گرمای طاقت فرسا از موانع مهم سفر محسوب می شد. شمار سیاحان و جهانگردان در قرون و اعصار اولیه از این جهت، بسیار اندک است، اما با گذشت زمان و تسلط انسان بر مصائب سفر، شاهد افزایش اندک اندک شمار جهانگردان در بستر تاریخ هستیم. چون سفر، مادر تجربه و سفرنامه مادر تاریخ است و عمارت شکوهمند تاریخ با مصالحی که سیاحان فراهم آرند، ساخته می شود. سفرنامه ها از منابع مهم جغرافیایی و تاریخی و کلید شناخت ویژگی های فرهنگی و اجتماعی جوامع انسانی، یعنی پایه ی علم تاریخ و مردم شناسی هستند. سفرنامه مطالب ارزنده ای از تشکیلات اداری، فرهنگ، آداب و سنن و شرایط اقتصادی و اجتماعی آن زمان کشورها را در بردارد. سفرنامه نویسی یکی از انواع ادبی دلپذیر در نگارش مشاهدات و توصیف آثار و وقایع و ضبط خاطرات و اطلاعات است. سفرنامه، نوعی گزارش است که نویسنده در قالب آن مشاهدات خود را از اوضاع سرزمینی که بدان سفر کرده است، شرح می دهد. سفرنامه، توصیف دیده ها و شنیده ها، همچنین برداشت فکری و شخصی سیاحان، سفرا و میسیونرهای مذهبی از یک سرزمین و آداب و رسوم مردم آن، خلق و خو، پوشاک، صنعت و اطلاعاتی از بناهای تاریخی، مسجد، کتاب خانه، بازار، بزرگان، مردم، جمعیت، آب و هوا، زبان اهالی مناطق مورد بازدید است. سفرنامه گنجینه و موزه ای از اطلاعات هستند. یکی از مهم ترین منابع در شناخت اعصار مختلف تاریخ، سفرنامه ها، خاطرات و مشاهدات سیاحان، سفرا، مبلغان مذهبی و غیره است. سرزمین ایران، به لحاظ داشتن آثار تاریخی کم نظیر و فرهنگ غنی از بامدادان تمدن بشری از مقاصد اصلی سیاحان دیگر اقوام و ملل گیتی بوده است. از بررسی سفرنامه ها و تحلیل آنچه سیاحان به قلم آورده اند می توان به بسیاری از نقاط سایه روشن و ابهام آمیز تاریخ کشورمان پی برد. سفرنامه ها آیینه ی تمام نمای گذشته ی ماست. بی آنکه تعصب نشان دهیم و از رک گویی سیاحان بهراسیم و موضع دفاعی بگیریم، باید واقع بینانه و منطقی بدان ها نظر افکنیم و گذشته ی اجدادمان را جستجو کنیم. بدیهی است در این بستر، ملت ایران مانند تمامی اقوام و ملل جهان با فراز و فرودهایی رو به رو بوده اند؛ گاهی بر فراز شکوه و جلال و گاه در لبه ی پرتگاه و سقوط.

برای تحقیق در زمینه های مختلف اجتماعی و شناخت بهتر زوایای تاریخی جوامع، بررسی سفرنامه ها می تواند منبعی ارزنده باشد. به ویژه آن که نویسندگان سفرنامه هر یک از دیدگاه های خاص خود اوضاع طبیعی، اجتماعی و یا سیاسی منطقه را مورد بازدید قرار داده اند. در سه برش زمانی ایران بیش از دیگر ازمنه ی تاریخ، مورد توجه علاقه مندان سفر قرار گرفته است:

الف) دوران باستان                  ب) دوران صفوی                  ج) دوران قاجاریه

کتاب پیش رو سعی دارد در دو جلد به معرفی سیاحانی که به ایران مسافرت نموده و گزارش وضعیت ایران را در این سه دوره بیان کرده اند بپردازد.

ترجمه ی فارسی پیش رو، برگردانی است از کتاب «العربیة دراسات فی اللغة و اللهجات والأسالیب» نوشته ی خاورشناس آلمانی، یوهان فوک. عنوان اصلی این کتاب به آلمانی:

Arabia: Untersuchungenzurarabischensprach-undStilgeschichte است. ویلهلم یوهان فوک، زاده ی سال 1894 م در شهر فرانکفورت آلمان است و در سال 1974 در هاله از دنیا رفته است. وی از سال 1930 تا 1935 م استاد دانشگاه داکا بوده و از 1938 تا 1966م در دانشگاه هاله تدریس کرده است. فوک در سال 1948 م به عنوان عضو آکادمی علوم ساکسن در لایپزیک و در سال 1961م به عنوان عضو همکار با آکادمی زبان عربی در جیزه ی مصر برگزیده شده است. او همچنین جایزه ی ملی جمهوری دموکراتیک آلمان را به سال 1956 م دریافت کرده است. وی افزون بر کتاب حاضر، پژوهش هایی در زمینه ی تاریخ معاصر اسلام، تاریخ زبان و ادبیات عربی و ترجمه های قرآن به زبان های اروپایی نیز دارد. از مهم ترین تلاش های او می توان به تصحیح کتاب الفهرست ابن ندیم و تألیف کتاب باارزش تاریخ حرکة الاستشراق، در سرگذشت خاورشناسان اروپا اشاره کرد. کتاب پیش رو که با عنوان تازی در تکاپوی تطور، ترجمه شده است، به تاریخ زبان عربی فصیح و مولد، از آغاز پیدایی اسلام تا دوره ی معاصر می پردازد و از پیوندهای این زبان با دیگر زبان های رایج در جهان اسلام به ویژه در سده های میانه ی اسلامی از یک سو و ارتباط آن با گویش های عربی مناطق عرب زبان در سوی دیگر، سخن می گوید؛ افزون بر این، چالش میان هواداران اصل «پاکسازی زبان عربی» و طرفداران کاربرد زبان مولد را در حوزه ی شعر و ادبیات از آغاز دوره ی پسااسلامی تا دوره ی یورش مغول، آینگی می کند و مختصری از وضعیت زبان عربی از آن پس تا روزگار ما می آورد و نشان می دهد که چگونه در یک دوره به سلامت زبانی و رعایت قواعد آن مطابق شکل عربی فصیح یا بدوی کهن، اهمیت داده می شده و در دوره ای دیگر، لهجه های مولد محلی، نزد نویسندگان و سرایندگانش ارزش می یافته است.

به گفته ی ابراهیم عبدالرحمن محمد در مقدمه ی خود بر ترجمه ی عبدالحلیم نجار از این کتاب، نوشته ی پیش رو نخستین پژوهش علمی است که پیشرفت زبان عربی مولد را از آغاز پیدایی اسلام تا پایان سده ی سیزدهم هجری، زیر ذره بین قرار داده و تلاش کرده است همه ی دگرگونی هایی را که در اثر ارتباط زبان عربی با ملت های آمیخته با عرب به وجود آمده است، مانند سبک ها، قواعد، واژگان و دلالت آن ها، ثبت کند. به گفته ی احمدامین، اگرچه یوهان فوک در این کتاب، آخرین سخن را در موضوع پژوهش خود نگفته است، اما به یقین، نوشته ی او نخستین سخن جدی در این زمینه است و نیاز است که سخنانی دیگر، آن را گسترش داده و ابهاماتش را روشن سازد.

آری به راستی می توان این کتاب یوهان فوک را شاهکاری در زمینه ی پژوهش های زبانی عربی به شمار آورد و همین امر، کار را برای مترجم سخت و دشوار می کند. یوهان فوک به شمار زیادی از منابع کهن عربی اسلامی و پژوهش های خاورشناسان، به ویژه خاورشناسان آلمانی نگاه کرده و کمابیش در سرتاسر کتاب، با استناد به این منابع سخن گفته است؛ بنابراین مسئله ی درستی یا نادرستی بیشتر مطالب کتاب را باید بر دوش صاحبان منابعی که به آن ها ارجاع داده است، گذاشت. وی با ریزبینی و وسواس علمی زیاد، خیلی از نکته هایی را که بسیاری از خوانندگان، بی توجه از کنار آن می گذرند، از دل کتاب ها بیرون کشیده و با اشاره به برخی نکته هایی که پیش از این در کتابی دیگر نخوانده ایم، افق ها و دریچه هایی تازه برابر دیدگان شیفتگان حوزه های زبان عربی و پیوندهای لغوی در چند سده ی نخست اسلامی گشوده است.

مطالب در سیزده قسمت ارائه گردیده است:

پاره ی نخست: پیوندهای زبانی در دوره ی حکومت عربی (دوره ی اموی)

پاره ی دوم: زبان عربی حکومت و زبان مردم در آغاز دوره ی عباسی

پاره ی سوم: زبان عربی در عصر هارون الرشید

پاره ی چهارم: زبان عربی مولد

پاره ی پنجم: پیوندهای زبانی در دوره ی مأمون و باور رسمی اعتزال

پاره ی ششم: زبان عربی به عنوان زبان فصیح ادبی در نیمه ی دوم سده ی سوم هجری / نهم میلادی

پاره ی هفتم: زبان عربی ادب در سده ی چهارم هجری / دهم میلادی

پاره ی هشتم: زبان عربی و لهجه های بادیه نشینان در سده ی چهارم هجری / دهم میلادی

پاره ی نهم: زبان عربی فصیح و زبان مولّد در سده ی چهارم هجری / دهم میلادی

پاره ی  دهم: کاربرد زبان عامیانه در سروده های سده ی چهارم هجری/ دهم میلادی

پاره ی یازدهم: توصیف مقدسی از پیوندهای زبانی در سرزمین های اسلامی آستانه ی سده ی چهارم هجری/ دهم میلادی

پاره ی دوازدهم: زبان عربی فصیح در دوره ی سلجوقی

پاره ی سیزدهم: نگاهی کوتاه به وضعیت زبان عربی از دوره ی مغول تاکنون

این کتاب نگاهی گذشته نگر به رویدادی دارد که دارای اهمیت و تاثیر تاریخی نادری است. انقلاب اسلامی سال 1357، جدای از اینکه جامعه ی ایرانی را به گونه ای ماندگار دگرگون کرد، سیمای سیاسی خاورمیانه را با پیامدهایی چنان دامن گستر تغییر داد که در گستره ی سیاست جهانی همچنان به شدت طنین انداز است. گذشت چهار دهه، روشن اندیشی کافی را برای بررسی دوباره ی همه ی عوامل، با وجود تنوع پیچیده ی آن ها فراهم می کند؛ همه ی عواملی که به شکل گیری آن رویداد بنیادین منجر شدند. این روایت در حال و هوایی از دگرسازی های اجتماعی - اقتصادی قرار داده می شود که نظامی خودکامه و نوگرا با وجود واکنش های شدید فرهنگی سعی در اعمال آن ها داشت. این روایت ترسیم گر محیط پیش از انقلاب ایران در دهه ی 1350 است و شرح می دهد چگونه به سبب مجموعه ای از خطایای بنیادین، دوگانگی فرهنگی و تحولات بیرونی همه گستر، یعنی حال و هوای دوران پس از جنگ ویتنام و تصوراتی درباره ی ظهور دولت کارتر در آمریکا، این کشور سر به طغیان برداشت و حاکم رنجور آن زمام قدرت را از دست داد. نظام پادشاهی با افت و خیزهایی یک هزار ساله بر ایران حاکم بود،با این حال، سقوط آن در بهمن 1357 ممکن بود یکی از ویژگی های غیر برجسته ی خاورمیانه ی پس از جنگ باشد، اما به سبب دو ویژگی با ارتباط متقابل چنین نشد. نخست اینکه انقلاب اسلامی ایران همانند انقلاب های روسیه و فرانسه در گذشته، بر اساس آرمان و اصول روی داد. پیامدهای آن مرزهای ملی را درنوردید و این منطقه را در درگیری ها و کشمکش های پیاپی غوطه ور ساخت. دوم اینکه برخلاف تصور عموم، انقلابی که رهبری آن را آیت الله خمینی در دست داشت، کشمکشی علیه رژیمی منفرد یا خاندان حاکم نبود، هرچند دشمنی آیت الله خمینی با دو شاه دودمان پهلوی بسیار ریشه دار بود. سمت و سوی اصول مورد نظر وی این بود که به حکومت غیردینی بر ملتی مسلمان پایان بدهد و دودمان پیامبر را به قدرت برساند؛ دودمانی که کوتاه زمانی در صدر اسلام حکومت کرده و در نبرد کربلا در سال 61 هجری سرکوب شده بود. این کتاب همچنین پی جوی عوامل خارجی است، گرچه ترکیب انقلاب به گونه ای بی همتا داخلی بوده است. تاریخ این رویداد تحول ساز را نمی توان به طور کامل و جدای از تاثیراتی درک کرد که از سوی کانون های اصلی قدرت در خارج یا به سبب دسیسه های سنجیده و جناحی در حکومت کارتر، به درون کشور رخنه کردند. بخش های متعددی از این کتاب به بررسی این جنبه ی اخیر  اختصاص یافته و بر اساس یافته های تازه در برخی منابع آمریکایی است که تاکنون استفاده نشده بوده اند. امیدوارم این اقدام کمکی باشد در یافتن پاسخ برای پرسشی دیرپای که در میان ناظران امور ایران مورد بحث بوده است، البته با توجه به نظریه های ماندگار توطئه و حدس و گمان های همچنان رایج در مورد دخالت های بیگانگان. سرانجام اینکه مسئله ی گریز ناپذیری انقلاب، موضوعی است که این کتاب در نظر دارد بدان بپردازد. مطالب در سه بخش تهیه و تنظیم شده است:

بخش اول: محیط پیش از انقلاب

بخش دوم: در آستانه ی انقلاب

بخش سوم: انقلاب

رویدادهای سترگ تاریخی، بررسی های کلان سیاسی - اقتصادی - اجتماعی - فرهنگی و بازجست تاثیر شخصیت های مهم و نام آور ایرانی تا پیش از دو دهه ی پیش، غالب پژوهش های تاریخی در ایران را شامل می شد و حوزه هایی نظیر زنان و بردگان و کودکان و طبقات فرودست جامعه، با عنوان «گروه های حاشیه»، اگر نه بی اهمیت، کم اهمیت دانسته می شدند. عرصه ی پژوهش زنان تا سال ها در شمار «از یاد رفته های تاریخی» بود تا اینکه به تدریج به مدد ظهور برخی آثار، اهمیت پژوهشی این حوزه به دید آمد. بردگان نیز از این حکایت مستثنی نبودند، جز اینکه غلامان بیش از هم نوعان مؤنث خود یعنی کنیزان، در معرض توجه قرار گرفتند. چون با ورود به ساختار قدرت با عرصه های سترگ پیوند یافتند. کم نیستند غلامانی که به سپهسالاری رسیدند. بردگان از ادوار باستان تا اواخر دوره ی قاجار، در جامعه ی ایران حضور داشتند و در پی تصویب قانون «منع خرید و فروش برده در خاک ایران و آزادی بردگان هنگام ورود به ایران» در اسفند 1307 شمسی مبادله و معامله ی غلام و کنیز منسوخ شد. این تحقیق با این هدف آغاز شد که قابلیت های پژوهشی گروه های در حاشیه فرادید آید؛ بررسی وضعیت کنیزان در ایران، که فرودست ترین قشر زنان بودند، موضوع این کتاب است. این تحقیق برای پاسخ به این مسئله شکل گرفت که خرید و فروش زنان و دختران در چه جامعه ای - با چه ساختارهای اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی ای - رخ می داد و عوامل استمرار این پدیده با درازای چندین قرن چه بود؟ برای پاسخ به این پرسش گستره ی متنوعی از منابع تاریخی (عمومی، محلی، خاندانی)، جغرافیایی و سفرنامه ها، تراجم و رجال، اخلاقی و تعلیمی، حکایات و داستان ها، و منابع فقهی (حنفی، شافعی، حنبلی) بررسی شده اند. حکایات و داستان ها بحث برانگیزترین بخش از منابع این پژوهش است؛ از آنجا که داستان ها بیش تر برای سرگرمی، پندآموزی، و یا بازسازی افسانه ها و داستان های گذشته نگاشته یا روایت شده اند، در ابتدا به نظر می رسد فاقد هرگونه داده ی تاریخی باشند، ولی از آنجا که موضوعات داستان ها زندگی مردم، عادات و رفتار، کسب و پیشه، غم و شادی، و تمامی جزئیات زندگی اجتماعی آن هاست، خواه ناخواه شرایط فرهنگی - اجتماعی زمانه ی تألیف داستان در آن ها انعکاس می یابد؛ از این رو، برخلاف انتظار، با تأمل و دقت در متن داستان و عناصر سازنده ی آن می توان داده های مهمی از شرایط زمانه ی تألیف داستان به دست آورد. استفاده از داده های مأخوذ از این منابع بر این اصل استوار است که نویسنده نمی تواند داستانی بنگارد که عاری از عناصر فرهنگی - اجتماعی زمانه ی خویش باشد. از این رو با زدودن لایه های زائد داستان ها می توان داده هایی یافت که شاید منابع تاریخی خالی از آن ها باشند. منابع فقهی در شمار ارزنده ترین منابع این پژوهش است و افزون بر احکام و فتاوی مربوط به بردگان و کنیزان، در بازنمایی شرایط اجتماعی کنیزان نیز بسیار راه گشا هستنند؛ حدود اختیارات، شخصیت حقوقی، میزان آزادی و اختیار و شرایط منجر به آزادی، احکام و شرایط خرید و فروش، حدود و تعزیرات؛ دارایی و میراث، و بسیاری داده های دیگر از منابع فقهی به دست آمده است. در پیشبرد این تحقیق، از دو نظریه ی «نهادگرایی در اقتصاد» و «کنش اجتماعی» پارسونز برای تحلیل عوامل موثر در خرید و فروش کنیزان و توضیح عملکرد و کنش گروه های اجتماعی در بهره گیری از خدمات کنیزان، بهره برداری شده است. مطالب در چهار فصل سامان یافته است:

فصل یکم: پیشینه ی تاریخی

فصل دوم: کنیزان به مثابه ی کالا

فصل سوم: کنیزان و گروه های اجتماعی

فصل چهارم: کنیزان: نگاهی از درون