SearchIn5Lib | کتابخانه مجازی الفبا

: ده ها سال سعی و تلاش ایرانیان برای پشت سرگذاشتن یک دوره ی طولانی از افول و فروپاشی و نفوذ فزاینده ی قدرت های خارجی به نهضت مشروطیت منجر شد؛ نهضتی که اگرچه با توفیق ملت در تصویب یک قانون اساسی و تشکیل یک مجلس شورای ملی به یک پیروزی اساسی انجامید اما این پیروزی در زمانی حاصل شد که به دلیل کاهش بیش از پیش توان و اقتدار دولت از یک سو و فرادستی فزاینده ی قدرت های خارجی از سوی دیگر، تحقق بسیاری از خواسته های نهضت دشوارتر از پیش شده بود. تلاش ایرانیان در جهت پیشبرد مجموعه ای از اصلاحات مالی تحت هدایت مستشاران مالی آمریکایی (هیئت شوستر)، که با مخالفت روسیه ی تزاری و در نهایت اشغال بخش های وسیعی از صفحات شمالی کشورتوسط نظامیان روس توأم شد، یکی از نمونه های معروفی این گونه دشواری ها بود. اگرچه پیشامد دست اندازهایی از این دست به معنای پایان کارنبود و اصلاحات مورد بحث از طریق مجاری دیگر ادامه یافت اما با تداوم آشوب های داخلی و بالا گرفتن مداخلات خارجی، مخصوصا پس از تقسیم ایران به دو حوزه ی نفوذ شمالی و جنوبی در قرارداد 1907 روسیه و بریتانیا، نه فقط از موانع پیش برد امر اصلاحات و تحقق خواسته های نهضت مشروطیت کاسته نشد، بلکه این دشواری ها بیشتر هم شد. در این میان، پیشامد جنگ اول جهانی و توسعه ی دامنه ی آن به خاک ایران عرصه را چنان تنگ کرد که برای مدتی، تا پایان گرفتن جنگ، دغدغه ی خاطر اصلی ایرانیان بیشتر به اعاده ی استقلال و حفظ تمامیت کشور معطوف شد تا مسائلی ثانوی چون اصلاحات، تنها در پی خاتمه ی جنگ و از میان رفتن امپراتوری روسیه، اول بدخواه ایران، و از رمق افتادن دیگر قدرت های مداخله گر بود که با اعاده ی استقلال کشور بار دیگر امکان رسیدگی مجدد به خواسته های اصلی و اولیه ی مشروطیت  میسر شد. اما در چارچوب کلی نیازهای مبرم کشور اختلاف نظری وجود نداشت. اختلاف نظر از جایی آغاز شد که با خاتمه ی جنگ جهانی و طولانی شدن فرایند تحقق این خواسته، در میان بخش های فزاینده ای از نیروهای سیاسی این تصور شکل گرفت که یک جای کار لنگ است. تا مدت زمانی چنین به نظر می رسید و در واقع تا حدود زیادی نیز چنین بود که مهم ترین مانع در برابر سعی و تلاش ایرانیان برای پیشبرد اصلاحات و اعاده ی جایگاه ایران در مقام یک کشور مستقل و توانا، مداخلات خارجی بوده است. حوادث ده – دوازده سال اخیر نیز مؤید یک چنین برداشتی بود اما با خاتمه یافتن جنگ اول جهانی و در نهایت خروج قوای خارجی از کشور، که به هر حال امکان مداخلات آن ها را در امور جاری کم می کرد، به تدریج این پرسش درذهن جمعی از اهل نظر و سیاست ایران در ایران شکل گرفت که احتمالا اشکال اصلی درحوزه ای دیگر است و بیشتر به حال و روز خود ایرانیان مربوط می شود تا صرف مداخلات این و آن.   

 در چنین فضایی، روزنامه ی شفق سرخ که تحت مدیریت علی دشتی منتشر می شد در فاصله ی تیرماه 1302 شمسی تا آبان ماه همان سال وارد بحث شد و پرسش هایی را مطرح کرد و از صاحب نظران و خوانندگان نظر خواست. پرسش هایی که آن ها را می شد به دو بخش کلی تقسیم کرد. یکی کم و کیف ایده آل یا کمال مطلوب ایرانیان و دیگری نحوه ی تحقق این آمال و خواسته ها. بخش مهمی از مباحث مطرح شده در این نظرخواهی از جمله مضامینی هستند که مانند بسیاری دیگر از دغدغه های ایرانیان عصر مشروطه، متاسفانه هنوز هم موضوعیت خود را از دست نداده اند؛ از یک حس نگرانی و اضطراب نسبت به وضعیت کشور گرفته تا ضرورت پشت سرگذاشتن این وضعیت از طریق رسیدگی به موارد ی چون «چه می خواهیم و چه باید بخواهیم» و از آن مهم تر «به چه طریق و از چه راه و از کی باید بخواهیم». با آن که در نوشته هایی از این دست با توجه به ضرب الاجل های زمانی مقالات روزنامه ای، از نوعی تعجیل و شتاب زدگی می توان سراغ گرفت که شاید از ارزش کار کم کند اما در عین حال با ابراز نظر افرادی روبه رو هستیم که با تاریخ و فرهنگ پر پیچ و خم این سرزمین آشنایی دارند و هر یک سعی می کنند با توجه بدان پیشینه و تاریخچه، دلایل شکل گیری وضعیت موجود و علل درنگ و تعلل ایرانیان را در انطباق با مقتضیات جهان امروز بررسی کنند. 

این کتاب مهم ترین نوشته ای است که در یک دوره ی بحرانی از تاریخ معاصر درباره ی قفقاز و تأثیر تحولات آن بر ایران منتشر شده است؛  در مناسبات خارجی ایران منتشر شده است؛ سلسله مقالاتی به قلم شیخ یحیی کاشانی که در فاصله ی 18 رجب تا 16 رمضان 1336 در روزنامه ی ایران منتشر شد و اینک به صورت یک رساله ی مستقل تجدید چاپ می شود. این نوشته در مراحل پایانی جنگ اول، در دوره ای منتشر شد که با انقلاب 1917 روسیه و فروپاشی امپراتوری تزاری، قفقاز پس از حدود نود سال که تحت استیلای روسیه قرار داشت بار دیگر به صورت موجودیتی مستقل پا به عرصه ی وجود گذاشت، خود به یکی از کانون های اصلی رقابت و رویارویی مجموعه ای از قدرت های مختلف تبدیل شد و در این تغییر و تبدیل، تحولات جاری در حوزه های همسایه، از جمله ایران را برای مدتی تحت الشعاع خود قرار داده بود. نویسنده به عنوان روزنامه نگار برجسته، این سلسله مقالات را در زمانی نوشت که با فروپاشی امپراتوری روسیه، از یک سو قفقاز در مقابل پیشروی قوای عثمانی وادار به اعلان استقلال و جدایی از ترکیب سیاسی پیشین شده بود و از سوی دیگر متفقین و در درجه ی اول بریتانیا نیز برای پر کردن جای خالی نظامیان روسیه و جلوگیری از پیشروی عثمانی ها در صدد استقرار نیرو در قفقاز و بخش های شمالی ایران برآمده بودند. ایران هم که هم اینک در چند مرحله بی طرفی اش نقض و قلمرواش عرصه ی یک رویارویی خانمان برانداز میان متفقین – روس و انگلیس- و دولت های مرکز – عثمانی و آلمان – شده بود بار دیگر در معرض رویارویی دیگری قرار گرفت که این بار مرکز ثقل آن از صفحات غربی و شمال غربی ایران به سمت شمال تغییر کرده بود. نویسنده با در نظر داشتن یک چنین تحولی، لازم دانست که اوضاع جغرافیایی طبیعی و سیاسی و تاریخ قدیم و جدید آن را تا حدی که ممکن است تحت دقت قرارداده و عللی را که موجب این انقلاب بی نظیر در قفقاز گردیده، استکشاف کند. به عبارت دیگر هدف نویسنده مطلع ساختن ایرانیان از وضعیت قفقاز به طور کلی و مخصوصا تحولات سیاسی آن از لحاظ تأثیری که می توانست بر کشور بر جای بگذارد، می باشد.

نظر به قفقازیه دراین کتاب به دو بخش اصلی تقسیم شده است:

 بخش اول: جغرافیا و مردمان قفقاز- این بخش مقدمه ای است بر تاریخ و جغرافیای قفقاز از دیرباز تا ادوار متأخر و آنگاه پاره ای از مشخصات نظام سیاسی و اداری آن در دوره ی استیلای روس ها، و نوشته ای است مطالق با آن بخش از علم و دانش آن روزگار که می توانست در دسترس یک روزنامه نگار علاقمند به این گونه مباحث قرار داشته باشد. دانشی که اگرچه از جهاتی چند می تواند با نوع نگاه ما به این گونه مقولات یا با دانش امروزی ما از آن سامان، تنافر داشته باشد، اما به عنوان نمونه ای از نوع نگاه نخبگان وقت به تحولات قفقاز، نکات مهمی درخود دارد.  

بخش دوم: احزاب و فرق مختلفه ی قفقاز- که از بخش اول نیز مهم تر است، تحولات سیاسی قفقاز از اوایل قرن بیستم، از دوران انقلاب 1905 روسیه و برآمدن مجموعه ای از احزاب ملی ومذهبی در میان مردمان آن حدود مورد توجه است. احزاب و گرایش هایی که با پیشامد فروپاشی امپراتوری روسیه از وضعیت ابتدایی و اولیه ای که در سال های نخست قرن بیستم در میان مردمان مسیحی و مسلمان این سامان داشتند فاصله گرفته هریک به صورت مشخصی با ترکیبی از گرایش های جدید سیاسی و هویتی وارد کار شدند.

بررسی تاریخچه ی دیوان سالاری این واقعیت را آشکار می کند که شبه قاره آخرین توقفگاه و ایستگاه تشکیلات دیوانی و دیوان سالاری در خارج از مرزهای ایران بوده است. زبان فارسی در عصر اکبر شاه گورکانی، سومین پادشاه (گورکانی) تیموری هند، پس از گذراندن فراز و نشیب هایی، خود به گونه ای بدل گردید که بذر آن در دوران سلاطین هند، به ویژه لودیان، کاشته شد و در عصر فرمانروایی مغولان هند به بار نشست. بنیاد حکومت گورکانیان (تیموریان هند) بر مبنای میراث تیموریان ایران و ماوراء النهر و اقتباسی از حکومت دار سلاطین هند، یعنی جریانی منتج از پیوند جامعه و فرهنگ هند و مغول بود. دو سلسله ی حکومتی به موازات یکدیگر وارثان مشترک میراث فرهنگی مغولان بودند: مغولان هند از طریق تیموریان و صفویه از طریق ترکمانان پیش از خود. مقایسه ی ساختار تشکیلات حکومتی و سازمان های اداری صفویان و مغولان هند شباهت های این دوره را نشان می دهد. ایجاد اصطلاحات رسمی از دوره ی بابر و همایون آغاز شد. اصطلاحات دیوانی رایج در نهادهای اداری عصر اکبر شاه، سومین پادشاه بابری، که از دوران مهم در تاریخ شبه قاره به لحاظ سیاست گذاری در امور کشورداری، اداری، نظامی، آزاد اندیشی و تحولات دینی و اجتماعی محسوب می شود، موضوع فرهنگ حاضر است. می دانیم که درباره ی اصطلاحات دیوانی و دیوان سالاری در شبه قاره، فرهنگ ویژه و اثر خاصی تهیه نشده است که از نظر ساختار به کتاب های اصطلاحات دیوانی دوره ی غزنوی و سلجوقی یا فرهنگ اصطلاحات دیوانی دوره ی مغول مانند باشد؛ فرهنگ یا اصطلاحنامه ای که علاوه بر محققان در عرصه ی ایران و شبه قار، مخاطبانی از میان فرهنگ نگاران، واژه شناسان، فعالان واژه گزینی، مصححان نسخه های خطی و مؤلفان مقاله های دانشنامه ای و مترجمان داشته باشد. هر چند در زمینه ی فرهنگ نویسی در شبه قاره پژوهش هایی ارزنده و ماندگار انجام شده است و می توان برخی از این واژه ها و اصطلاحات را در آن یافت، تا امروز اثری مجزا به صورت واژه نامه ی توصیفی درباره ی اصطلاحات دیوانی تألیف نشده است. فرهنگ های موجود در شبه قاره غالبا عمومی اند و روش های فرهنگ نویسان در زمینه ی آوانویسی به سبک های سنتی یعنی قیاسی یا توصیفی، بوده و شیوه های مؤلفان آن ها در بخش تعریف و ریشه شناسی نیز تابع نظامی مشخص نبوده است. البته از فرهنگ های امروزی نباید فرهنگ لغت چند زبانه ی آریان را از نظر دور داشت. این واژه نامه ی عمومی از پشتکار ایران دوستان و فارسی پژوهان هندی، خبر می دهد که تاکنون شش جلد آن بر اساس فرهنگ فارسی معین و با رعایت معیارهای فرهنگ نویسی امروزی در دهلی به چاپ رسیده است. جای بسی شکرگزاری است که در ایران شمار فرهنگ های تخصصی در زمینه های متعدد رو به افزایش است و این خود نمایانگر تحول در بینش فرهنگ نویسی و پاسخ متخصصان به نیازهای جامعه ی علمی است. فرهنگ ها و واژه نامه ها با توجه به رویکرد مؤلفان آن ها به دو گروه تاریخی و هم زمانی تقسیم می شوند. در اثر حاضر رویکردی تاریخی اختیار شده که می توان آن را اولین دفتر از فرهنگ جامع اصطلاحات دیوانی دوران «مغولان هند» (گورکانیان یا تیموریان یا بابریان) به شمار آورد. تدوین این کتاب می تواند پیش درآمدی برای تهیه ی «فرهنگ جامع اصطلاحات دیوانی دوره ی تیموریان هند» باشد که به تدریج با تخصیص دفترهایی متعدد فراهم گردیده است. نگارنده در تهیه ی این فرهنگ به اصول و معیارهای فرهنگی اصطلاحات دوره ی قاجار توجه داشته است.

مطالعه ی تاریخ ایران و خاورمیانه، کاری سهل وممتنع است. می توان سیرخطی رویدادهای تاریخی را در چند روز یا چند هفته خواند. اما وقتی با جزئیات تاریخی و دستگاه های نظری و مفهومی در دوره های مختلف روبه رو می شویم، مشکل آغاز می شود. چون ما فاقد ابزار طبقه بندی مفهومی و دورانی هستیم. برای بررسی تاریخ شرق، ما چارچوبی نظری جهت مفصل بندی دورانی نداریم . روش شناسی خاصی هم نداریم. برخی محققان با استفاده از روش های فیلسوفان غربی، سعی کرده اند یک چارچوب نظری مناسب برای تحلیل و مفصل بندی تاریخ شرق بیابند، اما نتایج مطلوب نیست. این روش ها و قالب های نظری به تاریخی متفاوت تعلق دارند و با راحتی ظرفیت تطبیق با تاریخ ایران را ندارند. همی امر باعث می شود تاریخ ما در اطلاق این چارچوب های نظری مثله شده و به نتایجی نامنطبق برسیم. به همین خاطر در طول بررسی مسئله اصلی مان بارها با معضل چارچوب نظری و روش در خور بررسی موضوع برخوردیم و در نهایت سعی کردیم با ارائه ی پیشنهادی در این زمینه بپردازیم. مسئله زمانی پیچیده تر می شود که در جست و جوی یک روش شناسی مناسب، متوجه می شویم که به سمت یک چارچوب نظری - یا بهتر بگوییم یک منطق تاریخی- رهنمون هستیم و این دو مفهوم بسیار به هم نزدیک می شوند. چیزی که آن را از هم جدا می کند نه معنای مفهومی، بلکه مراحل پژوهش است. هر روش شناسی سرانجام به یک چارچوب نظری ختم می شود. برای انجام هر تحقیقی ناچاریم یک متدولوژی را در ابتدای کار اتخاذ کنیم. اما وقتی با آن به سراغ موارد جزئی می رویم، روش پیوسته ارتقا یافته و مفاهیم آن کلی تر و جامع تر می شوند. در پایان کار به یک چارچوب نظری رسیده ایم. این چارچوب دیگر آن متدولوژی اولیه نیست بلکه یک منطق و در اینجا یک منطق تاریخی عام در مورد موضوع است. می توان گفت که بین روش شناسی و چارچوب نظری عام یک دور هرمنوتیکی برقرار است. روش بر روی مواد جزئی تاریخی پیاده می شود، اما در پایان یک چارچوب نظری عام خود را نشان می دهد و این چارچوب عام به نوبه خود روش شناسی را اصلاح می کند. 

ایران هزاران سال تاریخ مکتوب دارد و این در صورتی است که تاریخ شفاهی و اسطوره ای مان را نادیده بگیریم. تاریخ ما در سر چهار راه تاریخ جهانی شکل گرفته؛ بنابراین نمی توانیم وجوه مشترکمان با دیگر تمدن ها را نادیده بگیریم. این کار، البته شدنی نیست. بابل، سومر، آشور، مصر، یونان، مسیحیت و اسلام در تمدن ما تنیده و برای همیشه همراه ما شده اند. دوره های مختلف سیاسی مذاهب مختلف، مکاتب ایدئولوژیک مختلف و...، وجود متنوع تاریخ ما را تشکیل داده اند. آن ها همراه ما خواند بود، حتی اگر مکتوب نباشند. تاریخ و فرهنگ ایران در واقع تاریخ و فرهنگ خاورمیانه است. طبیعی است که تاریخ پربار مشکلات پیچیده نیز به همراه دارد. مللی که تاریخ ندارند، به راحتی با تغییرات کنار می آیند، ولی در عین حال تنها آن ملتی می تواند مصدر تغییرات بزرگ در تاریخ جهانی باشد که تاریخ داشته باشد.

به دلیل فقدان منطق تاریخی و عقلی که مجری این منطق باشد، چند هزار سال تاریخ در پشت سر ما به مانند یک توده ی بی شکل بر روی هم ریخته است. لفظ کشکول برای توصیف این وضعیت مناسب است. تاریخ ما بدون هیچ استخوان بندی عقلانی، چونان یک کشکول بزرگ است. زیرا هیچ مفصل بندی و چارچوب نظری ای در این تاریخ وجود ندارد. این تاریخ گویی بختکی ازلی ست از بازی های مقدر و بازیگرانی رنجور. اندک نظریه پردازانی هم که در دوران معاصر تلاش هایی در باب فهم منطق آن کرده اند، به دلیل اینکه نظریاتشان ترجمه ی الگوهای غربیانی بوده که اصولا دغدغه ی این تاریخ را نداشته اند، به بیراهه رفته اند. برخی دیگر از نظریات، مشکل فرمی و روش شناسی دارند. با توجه به این پیشینه، نویسنده قصد داشته است نوعی دیالکتیک شرقی برای گشودن بختک تاریخ شرق فراهم کند؛ تا ببینیم نرد الهه ی حقیقت چه اندازه با آن می خواند.

عناوین فصل های این کتاب:

فصل اول: از صورت بندی های اسطوره ای تا زیرساخت های تمدن اسلامی

فصل دوم: از ظهور تمدن اسلامی در حجاز تا پیدایش علوم و فلسفه ی اسلامی

فصل سوم: نهضت ترجمه ی اسلامی

فصل چهارم: از نهضت ترجمه تا صورت بندی های فلسفی

فصل پنجم: به سوی فلسفه ای ایرانی

فصل ششم: ایران جدید

فصل هفتم: افق های فکر آینده: جست و جوی یک منطق تاریخی ویژه ی تمدن ایرانی

کتاب حاضر که شامل ده فصل است به بررسی هنر چاپ دستی (گراورسازی در غرب) و همچنین هنر باتیک در غرب و شرق می پردازد. دراین مجمومه، ابتدا به نگارش تاریخچه ی حکاکی و کنده کاری و سپس به تکنیک های گوناگون چاپ دستی و از این رهگذر، آشنایی با هنرمندان و آثارشان، همچنین به ابزار و مصالح کار اشاره می شود و سرانجام نویسنده به منابع و مآخذ مورد استفاده ی فارسی، لاتین و اینترنتی و هم زمان به منابع تصویری ارائه شده توجهی خاص می ورزد که در اینجا به اختصار به فصول آن ها اشاره شده است:

فصل اول: بررسی آثار کهن تا اواسط قرون وسطا- این فصل حاوی جنبه های تاریخی حکاکی غرب، از دیرباز تا اواخر سده ی چهاردهم، با توجه به آثار حکاکی پیش از تاریخ و دوران تاریخی است و در ادامه به سیر تحول آن در آثار اژه ای و یونانی و قرون وسطا پرداخته است.

فصل دوم: سیر تحول چاپ دستی در اروپا- این فصل به تاریخچه ی چاپ دستی، از اواخر سده ی چهاردهم تا امروز، اختصاص یافته که به سیر تحول و تطور آن از آغاز قرن هفدهم تا نیمه ی دوم سده ی نوزدهم پرداخته، که این خود سبب شکل گیری تکنیک و شیوه های تازه تری به خصوص از نیمه ی دوم قرن نوزدهم تا امروز شده است.

فصل سوم: آشنایی با اسلوب چاپ برجسته، گودف مسطح و نیم برجسته - در این فصل به بررسی تکنیک های مختلف و مواد و مصالح کار پرداخته شده که اهمیت بسیاری در شناخت شیوه ها دارد. در فصلو یاد شده، با نگاهی تحلیلی، به فضای تصویری شکل گرفته در چاپ های دستی آن سامان، به نقد و بررسی نظام تصویری آثار ارائه شده توجه شده و سرانجام اقدام به معرفی نمونه هایی چاپی در گستره ی چاپ برجسته، نیم برجسته، گود، خیلی گود، صاف و مجوف، با توجه به چگونگی شکل گیری ابزار، مواد و مصالح کار پرداخته شده است. در این پیوند به معرفی پرس های گوناگون به منظور نمونه گیری از قالب های چوبی، فلزی و سنگی پرداخته شده است.

فصل چهارم: آشنایی با حامل (چوب، لینولئوم، فلاکسی گلاس، فلز، سنگ و شیشه)- در این فصل سعی شده علاقمندان به این هنر با تجربه های بیشتر در روند شکل گیری آثار و جریان های تاریخی و تکنیک های نوین گوناگون آشنا شوند. در این خصوص به تاریخچه ی حکاکی و کنده کاری در ممالک غیر اروپایی توجه شده و از فصل هشتم تا دهم نیز به تاریخ، تکنیک و شیوه های جدیدتری در چاپ دستی، به ویژه به شکل گیری هنر باتیک و انشعابات آن، اشاره می گردد.

فصل پنجم: آشنایی با مواد و مصالح کار (کاغذها، مرکب ها، ورنی ها، حلال ها و واسطه ها)

فصل ششم: آشنایی با فروتاژ و پرس های چاپ دستی

فصل هفتم: آشنایی با روش مستقیم

فصل هشتم: آشنایی با روش غیر مستقیم

فصل نهم: آشنایی با سری گرافی

فصل دهم: آشنایی با واژه، تاریخ، تکنیک و شیوه  های باتیک

بشریت تاریخ خود را با جنگ بین هابیل و قابیل آغاز کرد و با جنگ های هولناک آخرالزمان به پایان خواهد رساند. بشریت در تاریخ همواره گرفتار جنگ و کشمکش و خونریزی بوده است. متون مقدس و تاریخ ادیان نیز روایتگر جنگ ها و خونریزی های فراوان هستند. گاهی پیروان ادیان به فرمان خداوند شیپور جنگ را می نواختند و گاهی نیز به فرمان خدا در مقابل دشمنان دفاع می کردند و اجازه نمی دادند مهاجمان امنیت آن ها را تهدید کنند، گاهی این جنگ ها به فرمان مستقیم خداوند یا پیامبران خدا آغاز می شد و گاهی نیز بزرگان دینی با سوء استفاده از اعتماد پیروان، آنان را برای جنگ تشویق و ترغیب می کردند.

هنگامی که مناظرات و گفت و گوهای بین مدافعان اسلام و مسیحیت را مرور می کنیم متوجه می شویم که سؤالات زیادی درباره ی جنگ های صدر اسلام و همچنین جنگ های تاریخ مسلمانان در ذهن شبانان مسیحی و همچنین سؤالات زیادی از جنگ های کتاب مقدس و جنگ های تاریخ مسیحیت در ذهن مدافعان مسلمان وجود دارد. آنچه موجب رنجش می شود این است که شناخت کافی ای از تاریخ جنگ ها، میزان تلفات و خسارات، علل وقوع جنگ های تاریخی و میزان اخلاق مدارانه بودن یا نبودن جنگ های اسلام و مسیحیت وجود ندارد. نبود چنین اطلاعاتی منجر به اتهام زنی های بی اساس به یکدیگر می شود. بسیاری از افراد بدون بررسی دقیق تاریخی به برخی از ادیان اتهام خشونت طلبی می زنند و یا آماری بدون سند از جنگ های منتسب به ادیان ارائه می کنند. رسانه ها نیز با ایجاد جو روانی، سعی در سیاه نمایی چهره ی برخی از ادیان کرده اند. این در حالی است که اگر آمار دقیق از نقش تاریخی ادیان در ایجاد خشونت یا رفع آن به دست می آمد، فرصت برای کسانی که می خواهند با ارائه ی آمارهای غلط درباره ی برخی از ادیان سیاه نمایی کنند، به وجود نمی آمد.

تاکنون تلاش مورخان بیشتر در جهت ثبت و تحلیل جزئیات جنگ ها بوده و الاهیدانان نیز اخلاقیات و مسائل حقوقی و فقهی جنگ ها را بررسی می کرده اند و کمتر کسی از بین محققان با ارائه ی آمار کلی از جنگ های مقدس در متون مقدس ادیان و جنگ های ذکر شده در تاریخ مکتوب بشر پرداخته است. به سبب وجود همین خلأ تصمیم به نگارش متنی مستند، تحقیقی و بی طرفانه از جنگ های تاریخ اسلام و مسیحیت گرفته شد تا ضمن ارائه ی گزارش مختصری از تمامی جنگ های مکتوب در متون مقدس اسلام و مسیحیت، نسبت به ارائه ی شناخت کافی به محققان مسلمان و مسیحی گامی بلند برداشته شود. 

مطالب در پنج فصل تهیه و تنظیم شده است:

فصل اول: جنگ های کتاب مقدس

فصل دوم: دیدگاه الاهیدانان درباره جنگ های کتاب مقدس

فصل سوم: جنگ و صلح در قرآن و سنت پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)

فصل چهارم: دیدگاه منتقدان نسبت به جنگ های صدر اسلام

فصل پنجم: مقایسه تحلیلی جنگ های اسلام ومسیحیت

یادگیری علم و مطالعه ی تاریخ گذشتگان، در واقع استفاده از تجربیات همه ی کسانی است که پیش از ما زندگی کرده و رنج و زحمتی را برای کسب تجربه، متحمل شده اند. ما با مطالعه ی صحیح تاریخ و با استفاده ی درست از علم در واقع با بهره گیری از تجربیات گذشتگان توانایی های خودمان را افزایش داده و دنیایی زیبا؛ آرام و دلنشین را برای خود و دیگران مهیا خواهیم ساخت. از قرن چهاردهم به این سو صاحبان و علاقمندان به نگهداری اشیاء عتیقه در جستجوی آثار کهن و باستانی هستند. این افراد امیدوارند که با این اقدام، دانش خود را از گذشته که تنها بر پایه ی متون باستانی استوار بود افزایش دهند. تا اوایل قرن نوزدهم؛ جستجوی گنج منجر به کشف تمدن های بزرگ گمشده می گردید. پیشرفت های صورت گرفته در مطالعات و بررسی های زمین شناسی، این فرضیه را مطرح می کند که این فرهنگ ها بسیار کهن و قدیمی بوده اند اما تعیین قدمت آثارشان بسیار دشوار است. هدف از جعل آثار باستانی فریب اذهان عمومی است. در این عمل که به منظور کسب ثروت صورت می گیرد از روی آثار باستانی ارزشمند، گرانبها و نادر، شی بدلی ساخته می شود و به جای اثر اصلی به فروش می رسد. همچنین هدف از جعل اسناد؛ ادعای تملک زمین، دارایی و یا کسب اصالت، هویت و قدرت است. برخی مواقع نیز این عمل به منظور فریب کارشناسان آثار هنری و تاریخی صورت می گیرد. برخی از آثار بدلی، نمونه های ساده و برخی دیگر، نمونه های پیچیده هستند که با استفاده از تکنیک های ساخت اشیا در اعصار کهن ساخته می شوند. نکته ی دیگر آنکه برخی مواقع، جاعلان از مهارت های کاربردی باستان شناسان که در حفظ آثار تاریخی به کار می برند، سوء استفاده کرده و به ترمیم اشیاء آسیب دیده دست می زنند و یا قطعات نامربوط اشیای شکسته را در کنار هم قرار می دهند.

هدف اصلی نویسنده از نگارش این کتاب، شرح شیوه های کشف جعل آثار تاریخی بوده تا خدای ناخواسته افراد در دام شیادان و جاعلان تاریخی گرفتار نشوند چرا که با توجه به سیل عظیمی از اشیاء تقلبی و جعلی که روانه ی بازار شده و افراد ناگاه را متحمل خسارت های سنگین نموده، این امر ضروری به نظر می رسید. این کتاب حاصل مطالعات، تحقیقات میدانی و تجارب ده ساله ی نگارنده و همکاران وی در بین علوم نمادها، علایم و ادیان شناسی، انواع شاخه های باستان شناسی و آئین های تدفین، حروف و خط باستان، کشف جعل در اشیاء عتیقه و تاریخی می باشد که در اختیار علاقمندان علوم تاریخی قرار می گیرد. این کتاب شامل هشت بخش است:

مهرهای باستانی

تندیس ها، مجسمه ها و پیکرک های باستانی

سکه های باستانی

فلز و مجموعه های فلزی

کوزه و سفالینه های تاریخی

کتب خطی، پوست نبشته ها، الواح و کتیبه های تاریخی

ریتون و تکوک های باستانی

مومیایی های تاریخی

یکی از رسالته های مهم مراکز و بخش های زبان فارسی، پژوهش در زمینه های مشترک میان کشورهای آسیای مرکزی و تلاش برای پیدا کردن مشترکاتی است که در روزگاران گذشته تمام منطقه را از طریق زبان فارسی به گونه ای یکپارچه در بر می گرفته و به ساکنان این سرزمین پهناور امکان می داده است که تمدن مشترک و ستگری را که بر بنیاد اصول هم زیستی و تعامل انسانی استوار بوده پی ریزی کند. تمدن بزرگ آسیای مرکزی که بنیادهای آن از عصر آمدن آریایی ها و ظهور زردشت پایه ریزی شده بود، در دوران اسلامی با استقبال از آیین جدید و برخورداری از ظرفیت های نوین اعتقادی و فرهنگی در پناه زبان فارسی به بارآوری دیرین خود ادامه داد و جنبه ها و جوانب تازه ای پیدا کرد و با رشد و گسترش زبان فارسی دری و باز شدن افق های نوین از قابلیت بیشتری برای باروری و شکوفایی برخوردار شد. پدید آمدن شخصیت های نام آور در عرصه های گوناگون و خلق آثار فراوان علمی و ادبی در طول قرون طلایی اسلام (سده های 4 تا 6 هجری) و پس از آن، منطقه ی آسیای مرکزی را به قلب جهان اسلام بدل کرد و سبب شد که شراره های دانش و معرفت بر دوش زبان فارسی از این منطقه به داخل فلات ایران زبانه کشید. متأسفانه این یکپارچگی و بارآوری در دوره های بعد پایدار نماند و از سده های نهم و دهم هجری به ویژه پس از جانشینان تیمور، رو به گسست و ناپایداری نهاد. با همه ی این احوال، درهمین دوره هم کسانی بودند که با نفوذ علمی و معنوی خود توانستند سخنگوی کل منطقه باشند و قلمرو زبان و فرهنگ آریایی را گسترش دهند. شخصیت هایی همچون عبدالرحمن جامی و امیرعلی شیرنوایی از این زمره  اند. تا آن جا که امروز هم که این سرزمین فرهنگی از نظرگاه جغرافیای سیاسی میان کشورهای گوناگون تقسیم شده، این افراد به عنوان نقطه ی اتصال فرهنگی کشورهای منطقه مطمح نظرند، به طوری که هر یک از این کشورها این افراد را با افتخار به خود منتسب می دارند. حال آن که در واقع جامی و نوایی که از جام و هرات برخاسته و در سمرقند بالیده اند و آثاری به زبان فارسی پدید آورده و بعد هم بساط علم و دانش را در هرات گسترده و هر دو همان جا هم سر بر خاک نهاده اند، همان قدر می توانند به افغانستان تعلق داشته باشند که به ازبکستان یا ایران و تاجیکستان. به طور مشخص نوایی علاوه بر نقش بینا فرهنگی مهمی که دارد به دلیل خدمات ویژه اش به زبان و فرهنگ ترکی برای کشور ازبکستان به طور خاص و برای همه ی ملت های ترک زبان منطقه و جز آن به طور عام، از احترام فائق و قدرتمندی خاصی برخوردار است. نوایی برای اولین بار با طرح نظریه ی استقلال زبان ترکی جغتایی و خلق آثار مهم و سزاوار توجهی به این زبان، توانست در عمل اهمیت زبان ترکی را که تا آن زمان نتوانسته بود به عنوان یک زبان مستقل عرض اندام کند، نشان دهد و خود با این زبان آثار قابل توجهی پدید آورد که بعدها توانست حتی در کنار زبان فارسی که قرن ها در آسیای مرکزی تنها زبان ادب و فرهنگ بود، مطرح شود. مجالس النفایس (تألیف 896ق) سومین تذکره ی شاعران فارسی سرا و بعضا ترکی گوست که امیرعلی شیرنوایی آن را به زبان ترکی جغتایی تألیف کرده است و باید آن را اولین تذکره ی عصر نیز به شمار آورد. این اثر یکی از معتبرترین و تأثیرگذارترین تذکره هاست که فخری هروی برای نخستین بار آن را به سبب اهمیت فراوانش با عنوان لطایف نامه (ترجمه 929-928ق) به فارسی برگردانده و مطالبی نیز خود بر آن افزوده است. عمده مطالب این تذکره حاصل دیدارها و آگاهی های شخصی مؤلف و مترجم آن است و باید آن را یک از منابع دست اول تاریخ ادبیات سده ی نهم و نیمه ی اول قرن دهم، خصوصا درباره ی شاعران کانون هرات دانست. مطالب کتاب با این عناوین دسته بندی شده است:

1) احوال و آثار امیرعلی شیرنوائی

2) مجالس النفایس

3) احوال و آثار مترجم مجالس النفایس، فخری هروی

4) لطایف نامه

5) ضرورت تصحیح

6) شیوه ی تصحیح

شهنامه چنگیزی یا تاریخ منظوم مغول، یکی از مثنوی‌های تاریخی فارسی است که شمس‌الدین کاشانی آن را در بحر متقارب و به تقلید از شاهنامه فردوسی در ابتدای قرن هشتم سروده است. این اثر صورت منظوم بخشی از جامع‌التواریخ رشیدالدین فضل‌الله همدانی است.شهنامه چنگیزی از منابع مهم تاریخ و به ویژه ادبیات عصر ایلخانان محسوب می‌شود.موضوع این منظومه تاریخ چنگیز و نیاکان و فرزندان وی است.

این منظومه در اصل شکل منظوم بخشی از کتاب جامع التواریخ رشیدالدین فضل‌اللّه همدانی است. شاعر داستان را از حکایت قوم اُغُوز آغاز می‌کند. پس از آن اجداد چنگیزخان را تا یسوکی بهادر، پدر چنگیز بر‌می‌شمرد و به تولد چنگیز می‌پردازد. از بیت 900 به بعد داستان چنگیزخان و جنگ‌های او و رزم او با سلطان محمّد خوارزمشاه و سلطان جلال‌الدّین آغاز می‌شود و تا بیت 3450 که مرگ چنگیزخان است ادامه دارد. پس از آن شاعر از بیلک‌ها و پندهای چنگیزخان سخن می‌گوید و سپس داستان پادشاهی اکتای آغاز می‌شود. در همین بخش است که شاعر مفصّل به داستان جلال‌الدّین خوارزمشاه می‌پردازد و از دلاوری‌ها و رشادت‌های او می‌گوید. پس از آن اشاره‌ای کوتاه به مرگ جوچی و جغاتا، پسران چنگیز، دارد و سپس داستان تولوی، گُیوک‌خان، باتو، منگوقاآن، قبلای‌قاین و تمورقاین بیان می‌شود.

در ادامه داستان حرکت هلاکو به سمت ایران آغاز می‌شود. شاعر در این بخش مفصل به ذکر جنگ‌های هلاکو به‌ویژه فتح قلاع اسماعیلیه و حملۀ او به بغداد پرداخته است. داستان اباقا فرزند هلاکو، شرح اختلاف سلطان احمد با ارغون بر سر جانشینی پدر و در نهایت پادشاهی ارغون، کشته شدن شمس‌الدین صاحب‌دیوان، پادشاهی گیخاتو و داستان غازان‌خان از دیگر بخش‌های این منظومه هستند.

ایل افشار خمسه یکی از ایلات مهم ایران است که گرچه در بسیاری از منابع و مراجع تاریخ معاصر ایران به نقش آن در تحولات محلی و مملکتی، اشاره های فراوان شده است، ولی تا جایی که اطلاع داریم، به صورت مستقل موضوع تحقیق، پژوهش و بررسی نبوده است. آنچه اینک در این مجموعه تحت عنوان «تاریخ افشاریه» ارائه می شود تاریخچه ی نسبتا مفصلی است از ایل افشار خسمه که اینک زنجان خوانده می شود. شرحی به قلم قاسم خان جهانشاهلو، که خود از بزرگان این ایل است و در کنار این جایگاه، ادیب، سخنور و دانشمند نیز هست. حاصل کار او در مقام نوعی گزارش داخلی از ایل افشار، تقسیمات طایفه ای، معرفی سران و بزرگان ایل است که زمینه را برای پژوهش های بعدی در این موضوع فراهم کند.

جهت انتشار، تصویری از این نسخه توصیه شده است چون اصل نسخه در دسترس نیست و تصویر موجود از آن نیز در جایی دو صفحه ندارد و در دو جای دیگر نیز فاقد دو سطر آخر است. علاوه بر این بخش هایی از آن نیز به دلیل رطوبت، آسیب هایی دیده و ناخوانا است که در حواشی آن بخش ها بدان اشاره شده است. اصل نسخه در دو بخش است: بخش اول صفحات 8 تا 82 که نوعی مناجات است و اهمیت تاریخی ندارد و از این رو در انتشار این مجموعه از آن صرف نظر شده است. بخش دوم یا اصلی کتاب از صفحه ی 83 تا صفحه ی 274 متن دستنویس به همراه عناوین فرعی متن از نویسنده، در این مجموعه آمده است. در آماده سازی این متن برای انتشار طبیعتا بر اساس اصل وفاداری به متن اصلی عمل شده اما آشکار است که تدقیق و تصحیح چنین متونی هم از لحاظ محتوایی و هم از نظر صوری در نهایت مستلزم همراهی پژوهشگران و صاحب نظران آشنا به تاریخ و جغرافیای خمسه است.

این کتاب ترجمه ی ۵ مقاله درباره ی نگارش آغاز ایلامی در ایران است:

مقاله با عنوان "سیستم نگارش آغاز ایلامی" مروری است بر آنچه امروزه از سیستم نگارش آغاز ایلامی شناسایی و آنچه از متن آن ها شناخته شده است. همه ی متون ثبت و ضبط فعالیت های اقتصادی خانوارهایی در مقیاس کوچک هستند؛ و نکته جالب توجه آن است که موضوعات این متون بسیار محدود است، فقط شامل محصولات کشاورزی، حیوانات دامپروری، و مدیریت موضوعات مرتبط به آن ها است. 

در مقاله ی "دامپروری حیوانات در شوش در دوره ی آغاز ایلامی" علائم مربوط به گوسفند و بز را با کمک مقایسه با آغاز میخی، اولین متن های به دست آمده از عراق و اطلاعات موجود در متن ها در مورد محصولات لبنی حاصل از حیوانات، رمزگشایی شده است. 

در مقاله ی " مولفه های تاریخ گذاری اولین سیستم نگارشی در ایران"، از اطلاعاتی شامل لایه نگاری، تاریخ گذاری پرتو کربن و گل نوشته های آغاز ایلامی استفاده شده است و تلاش شده تا کمی به تاریخ دقیق ابداع نگارش در ایران نزدیک تر باشد و در ادامه ی آن همچنین به تاریخ ابداع نگارش در میان رودان می پردازد.

در مقاله ی " نشانه های پیچیده در آغاز ایلامی" به توصیف و توضیح چگونگی شکل گیری نشانه های پیچیده در آغاز ایلامی پرداخته شده است و در نهایت به این نتیجه ی جالب توجه می رسیم که استانداردسازی محدودی در سیستم نگارش آغاز ایلامی دیده می شود. همچنین سیستم قابل انعطافی برای ایجاد علائم جدید با نوشتن یک نشانه در نشانه های دیگر، یا قاب کردن یک نشانه با نشانه ای دیگر، و یا با اضافه کردن علائم به شکل آزادانه با یکدیگر در این سیستم نگارشی وجود دارد.

سرانجام در مقاله ی آخر که یک مقاله ی بسیار ابتدایی با عنوان" فراوانی علائم آغاز ایلامی" است، نویسنده ادامه ی دهنده ی طرح پیتر دمرو، تاریخ شناس علمی برجسته، و همکار در انتشار متون تپه یحیی بوده است. با این هدف که فراوانی علائم در سیستم های نگارشی اولیه، نکاتی درباره ی ماهیت آن ها را آشکار می کند. بر اساس نتایج فراوانی علائم به نظر می رسد که نوشتار آغاز ایلامی شبیه به آغاز میخی دارای یک مجموعه ی  اصلی است از علائم تکرار شونده و تعداد بسیار زیادی از علائمی که بسیار کم تکرار شده اند.

در بحث از کردهای قفقاز آنچه مسلم است و همگان بر آن اتفاق نظر دارند این است که سلسله کرد شدادیاان در نیمه ی قرن چهارم هجری تا اواخر سده ی بعد بر بخش هایی از قفقاز حکومت کرده اند. اینکه حضور اولیه ی کردها در قفقاز از چه زمانی بوده و یا اینکه بعد از انقراض حکومت شدادیان سرنوشت آنان تحت چه شرایطی قرار گرفته از جمله مسائلی هستند که نمی توان به آن ها پاسخ قطعی داد و صرفا می توان این احتمال را مطرح کرد که سرنوشت آنان نیز همچون سرنوشت اقوام متعدد شمال و شمال غرب ایران تحت تاثیر ورود ترکان سلجوقی به آن محدوده قرار گرفت و هویت آنان نیز همچون دیگر ساکنان اران و آذربایجان تحت تاثیر زبان زبان و فرهنگ تازه واردین قرار گرفت. آنچنانکه بیان شده با ورود سلحوقیان به آذربایجان در نیمه ی قرن پنجم هجری تنوع زبانی آذربایجان و ترکیب جمعیتی آن دگرگون شد و هیچ دلیلی برای رد این فرضیه وجود ندار که همین دگرگونی در قفقاز نیز روی داده باشد و هویت کردهای آنجا نیز همچون دیگر اقلیت های آن سامان به نفع ساکنان جدید منطقه نسبتا یا کاملا از بین رفته باشد. به همین ترتیب، ظاهرا بعد از انقراض شدادیان نام و نشانی از بقایای کردها در این ناحیه مشاهده نمی شود. البته پرداختن دقیق تر به این امر موضوع پژوهشی مستقل است و جایی ببشتر در نوشتار حاضر ندارد. اما انعکاس اخبار و اطلاعات مربوط به کردهای قفقاز در منابع و اسناد چند سده ی اخیر به ویژه در منابع روسی یک بار دیگر مسئله ی کردهای قفقاز را در کانون توجه قرار داده است. اثر حاضر  بر تاریخ کردهای قفقاز در قرن بیستم و به ویژه در جمهوری آذربایجان تمرکز دارد که علاوه بر اینکه بخش اعظم جمعیت کرد را در خود داشت، فراز و فرود مستعجل و پرابهام "کردستان سرخ" در سال های بین دو جنگ جهانی نیز در چهارچوب این جمهوری بروز کرد. زمینه ها و چگونگی ظهور کردستان سرخ بسیار مهم و قابل بحث است ؛ درست به همان میزان که چگونگی انحلال آن واجد اهمیت است و بررسی این مسئله در گرو توجه به تحولات قفقاز به ویژه بعد از سرنگونی تزاریسم می باشد. مجموعه حاضر با اشتمال بر چهار مقاله از چند صاحب نظر، تلاشی است برای ارائه ی اطلاعاتی چند درباره کردهای قفقاز در قیاس با دیگر حوزه های کردنشین شرق نزدیک و خاورمیانه. در این کتاب پیرامون حیات سیاسی- اجتماعی کردهای قفقاز در دوران شوروی (۱۹۹۱-۱۹۲۰) مطالبی ارائه می گردد. هر مقاله در فصلی مجزا قرار گرفته است:

فصل اول: ظهور کردستان سرخ/هارون ییلماز

فصل دوم: کردها در اتحاد شوروی/ عصمت شریف وانلی

فصل سوم: کردهای آذربایجان شوروی ۱۹۹۱-۱۹۲۰/دانیل مولر

فصل چهارم: کردها و زبان کردی در آذربایجان شوروی بر اساس سرشماری ۱۷دسامبر ۱۹۲۶ اتحادیه شوروی(نوشتاری پیرامون تاریخ به اصطلاح "کردستان سرخ")/ دانیل مولر

مسئله ی جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، یکی از مهم ترین مسائل اسلامی است که در طول تاریخ اسلام همواره مورد توجه نویسندگان و محققان قرار داشته و آثار زیادی با دیدگاه های متفاوت درباره ی آن نوشته شده است. نویسندگان و محققان غربی نیز با دیدگاه های خاص خود، آثاری را در این باره آفریده اند. از جمله آن ها کتاب «جانشینی حضرت محمد صلی الله علیه و آله» تألیف استاد ویلفرد مادلونگ است که در مواردی تحلیل های ارزشمندی را درباره ی حوادث پس از رحلت پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله ارائه داده و نسبت به دیگر آثار خاورپژوهان، منصفانه تر و عالمانه تر تدوین شده؛ اما نویسنده ی این کتاب نیز به خاطر محدودیت های فرهنگی و سیاسی که داشته، از درک بسیاری از حقایق عاجز مانده است. او به خاطر عدم آگاهی کافی از تفسیر قرآن کریم، علوم حدیث و کلام اسلامی به ویژه کلام شیعه، و دعم توان لازم برای نقد و ارزیابی روایات و راویان احادیث و گزارش های تاریخی، تحلیل ها و مطالب نادرستی در کتاب خود آورده است. از این رو ضرورت داشت کتاب، مورد ارزیابی قرار گیرد و نقد مترجمان ارجمند کتاب تکمیل گردد. در یک نگاه کلی، کتاب مذکور از آن جهت که تلاش کرده دیدگاه شیعه را نیز مورد توجه قرار دهد ودر مواردی تحلیل های خوبی درباره ی حوادث صدر اسلام ارائه کند، اثری قابل ستایش است. اما از آنجا که در موارد زیادی بدون ارائه ی مستندات تاریخی یا فقط با استفاده از منابع اهل سنت، حوادث تاریخی را تحلیل کرده، اشکال هایی بر او وارد است. همچنین عدم تسلط وی بر تفسیر قرآن کریم و بر مبانی کلامی شیعه و علم رجال و درایه، از ارزش کار او کاسته و اثر او را نیازمند نقد و ارزیابی جدی کرده است. البته برخی صاحب نظران بر آن اند که نباید از خاور پژوهی مانند آقای مادلونگ انتظار داشت همانند یک محقق شیعه باورمند به امامت، مسائل جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را بنویسد. خوانندگان او نیز به این امر توجه دارند و نقد آن ضرورتی ندارد؛ اما در مقابل، عده ای معتقدند کتاب جانشینی حضرت محمد (ص) از طرفی موضوع بسیار مهمی را مورد بحث قرار داده و از طرف دیگر، اشتباهات بزرگی مرتکب شده و ممکن است عده ای از خوانندگان بدون توجه به مبانی کلامی و  تاریخی وی و روشی که در پژوهش برگزیده، زیر تأثیر حرف های او قرار گیرند. از این جهت، مطالب نادرست ایشان باید نقد شود. درباره ی شیوه ی نقد، این نکته قابل یادآوری است که نقد و ارزیابی نویسندگان این کتاب بر اساس جدال احسن است؛ یعنی در تمام موارد کوشیده اند از مقدمات و دلایلی استفاده کنند که مادلونگ قبول دارد و از آن ها برای اثبات ادعای خود، بهره گرفته است.

با نگارش نقدهای متعدد بر این اثر در نشریات مختلف، تجمیع این نقدها در یک مجموعه مطابق سیر مطالب کتاب ضرورت یافت، که در قالب نوشتار حاضر به علاقمندان ارائه می شود. مطالب در شش فصل تهیه و تنظیم شده است:

بخش اول - مقدمه ی کتاب جانشینی حضرت محمد صلی الله علیه و آله

بخش دوم - ابوبکر: جانشینی رسول خدا و خلافت قریش

بخش سوم - عمر: شایسته سالاری اسلامی، شورا و امپراتوری عربی

بخش چهارم - عثمان : آغاز فرمانروایی بنی عبد شمس

بخش پنجم - امام علی علیه السلام و واکنش بنی هاشم نسبت به خلافت قریش

بخش ششم - خاتمه؛ بازگشت نظم به جامعه و تشکیل حکومت خودکامه

سال 2020 مصادف با صد و سومین سالگرد نسل کشی ارامنه به دست حکومت عثمانی است. نسل کشی با طرحی سیستماتیک به منظور نابودی کامل ارامنه در سرزمینه تاریخی شان به اجرا درآمد. این کتاب مجموعه ی جمع آوری شده از اسناد، مدارک و بیانیه هایی است که نشان دهنده ی به رسمیت شناختن نسل کشی در صدو سه سال گذشته است که جهان به طور فزاینده ای وسعت و نتایج نسل کشی ارامنه را به منظور درک واقعی آن ارزیابی کرده است. به هر حال، به رغم افزایش به رسمیت شناختن و محکوم کردن این نمونه ی شنیع «رفتار غیرانسانی انسان نسبت به انسان»، دولت وقت ترکیه هنوز مجرمیت پیشینیان خود را به رسمیت نشناخته و مسئولیتش را در قبال جبران خسارت آن نپذیرفته است. هدف نویسنده در این جا اثبات نسل کشی علیه ارامنه نیست. اسناد و مدارک بی شماری در آرشیو کشورهای بسیاری وجود دارد که اقدامات جنایت آمیز علیه انسانیت را تأیید می کند و مرتکبین آن را بدون هیچ شک و تردیدی شناسایی کرده است. جمع آوری اسناد و مدارک و بیانیه ها به سادگی دال بر واقعیت نسل کشی ارامنه است. طی صدو سه سال گذشته، بسیای از دولت ها، رهبران جهان، افراد برجسته و صاحب نام و سازمانه های بین المللی آن را به رسمیت شناخته و یادآور آن بوده اند. صد و سه سال بعد، نسل کشی ارامنه دیگر یک «نسل کشی فراموش شده نیست»، این جنایت هولناک در سطح گسترده ای در خودآگاهی جامعه ی جهانی ماندگار شده است؛ و مهم تر این که، به رغم اصرار و تلاش ترکیه در انکار آن، در خودآگاهی و ذهن مقامات ترکیه رخنه کرده است؛ جانشینان مرتکبین نسل کشی ارامنه. همان طور که ارامنه سالگرد نسل کشی را به یاد می آورند، از تأکید همدلی و حمایت از جامعه ی جهانی و این که تراژدی آن ها از طرف حافظه ی جمعی انسان ها همراهی می شود دلگرمند. این ماندگارترین خاطره و بهترین تضمین برای عدم تکرار آن است.

هاروت ساسونیان، ناشر، مقاله نویس، مفسر تلویزیون، تحلیل گر سیاسی، نویسنده، برنده ی جوایز مستندسازی، سخنران و فعال حقوق بشر. او ناشر و سردبیر روزنامه ی کالیفرنیا کوریر است.تفسیر های هفتگی او به چندین زبان زنده ی دنیا ترجمه و در بیش از دویست نشریه و وب سایت های گوناگون از جمله هافینگتن پست منتشر می شود. او در کشورهای گوناگون درباره ی نسل کشی ارامنه سخنرانی کرده است. او مؤسس و رئیس بنیاد ارمنیان متحد است، که ائتلافی از پنج سازمان خیریه ی آمریکایی - ارمنی است. ساسونیان به عنوان یکی از اعضای حقوق بشر در سازمان ملل متحد در ژنو سوییس به مدت ده سال از 1978 تا 1988 فعالیت کرد. او در به رسمیت شناختن نسل کشی ارامنه توسط کمیته ی فرعی سازمان ملل در پیشگیری از تبعیض و حمایت از اقلیت ها در 1985 نقش رهبری را داشت. مجموعه ی ای که او گردآوری کرده است در پنج بخش تهیه و تنظیم شده است:

بخش اول: بیانیه های رؤسای جمهور، مقامات دولتی، اشخاص برجسته

بخش دوم: قانونگذاری ملی: قوانین، قطعنامه ها، اعلامیه ها

بخش سوم: بیانیه های سازمان های بین المللی و پژوهشگران

بخش چهارم: معاهده ها، دادگاه ها و رأی ها

هنر قاجار برخلاف اوضاع سیاسی و اجتماعی این دوره، بسیار متنوع، پرکار و دارای اصالت و هویتی مستقل است، خصوصا هنرهای مردمی یا هنرهای غیررسمی این دوره که هنوز به خوی شناسانده نشده اند. کاشی کاری این دوره سهم عمده یا بهتر بگوییم بیشترین سهم تصویری و عمومی را به عهده داشته است. متاسفانه کاشی کاران نه در دوره ی معاصر که در هیچ دوره ای، در ساحت هنر رسمی ایران جایگاه ویژه ای نداشته اند. تاکنون سندی در حمایت از این صنف و یا بخشیدن صله یا واگذاری لقب و منصبی به این طیف از هنرمندان در تاریخ ایران سراغ نداریم. اصولا صاحبان صنایع و حرف در رشته های مختلف دیگر نیز وضعی مشابه داشته اند. اما آثار این هنرمندان، زینت بخش کاخ ها، کوشک ها و خانه های اعیان و اشراف و اماکن عمومی مذهبی بوده است. این هنر به اصطلاح غیر رسمی یا غیر درباری و مردمی، از جهاتی خلوص بیش تر و ناب تری نسبت به هنر رسمی و حکومتی داشته است. زیرا زمانی که نقاش باشی های همایونی در زیر سایه و لوای پادشاه جم جاه، و سفارش های آنان، مشق پرتره های سلطنتی و تمثال های آن چنانی یا لباس های مرصع را بر بوم می کشیدند، هنرمندان گمنام و کاشی نگاران رنجکش در کارگاه های کوچک و دور از مرکز شهر، در زیر خاک و گرمای طاقت فرسای کوره ها، و با سختی های فراوان، بر بوم کاشی نقش عشق می زدند و روایت های جذاب را ترسیم می کردند. این هنرمندان به دور از هیاهوی دربار، کمترین تاثیرات را از هنر اروپا و غرب گرفته و همچنان دل در گرو خواست و تمنای مردم و بر اساس پیشینه و ذهنیت گذشته، هنر اصیل ایرانی را رقم می زدند. از این بابت کارهایشان اصالت بیشتری دارد و این مسأله هنوز مورد بررسی دقیق قرار نگرفته است. در خصوص آثار، زندگی، کار و کسب کاشی کاران ادوار گذشته، خصوصا دوره ی قاجار، مستندات متقن و مدونی وجود ندارد. در کتاب های تاریخی، در اسناد و رسایل گذشته هیچ نام و نشانی از آن ها یافت نمی شود، اما در عین حال، با انبوهی از آثار فاخر و کاشی های هزار رنگ بر پهنه ی دیوارها و موزه ها روبرو هستیم که مهم ترین منابع قابل اتکا برای انجام تحقیقات در زمینه های مختلف هنر ،تاریخ، فرهنگ و جامعه هستند. به خصوص اینکه درج رقم ها و گاهی نوشته هایی در حاشیه که یک سنت پایدار در این هنر است و از قضا هنرمندان دوره ی قاجار، بیش از همه به این سنت حسنه وفادار بوده اند، به درک و فهم و شناخت ظرایف و تاریخ کاشی کاری ایران کمک شایانی می کند. دوره ی قاجار اوج حاشیه نگاری و رقم زدن هنرمندان در ذیل آثارشان به شمار می آید و در هیچ دوره ای این همه اسم و رسم در ذیل آثار کاشی کاری سراغ نداریم. 

موضوع کاشی و کاشی کاران ایرانی بیش از اینکه برای ما جذاب باشد برای اروپاییان جذابیت داشته است. این را می توان از صدها سفرنامه ای که در زمان های گذشته، به خصوص دوره ی قاجار نوشته اند دریافت کرد. جنیفر اسکرس از جمله پژوهشگرانی است که در دو حوزه ی ایران و عثمانی کار و مطالعه کرده است. مجموعه ی حاضر شامل نه مقاله با موضوع هنر و فرهنگ قاجار و با محوریت کاشی های مصور این دوره است و مضامین و حوزه های دیگری از جمله باستان گرایی، هنرهای سنتی، معماری و کاخ سازی را هم شامل می شود. ترجمه ی این مقالات و جمع آوری آن ها در قالب یک کتاب، کار ارزشمندی است که اکنون پیش روی علاقمندان قرار گرفته است.

در میان رجال سیاسی ایران در زمان معاصر، سیدحسن تقی زاده (1348-1257) از موقعیت ویژه ای برخوردار است. نقش او در برپایی قیام مشروطه؛ هواداری از از مردم سالاری و مخالفت با سلطنت رضاخان پهلوی؛ پیوستن او به نظام حکومتی، رضاشاه و ماجرای تجدید قرارداد نفت ایران و انگلیس در سال 1933 (1312ش) و ادامه فعالیت های دیپلماتیک و سیاسی او در دوره ی سلطنت محمدرضا شاه پهلوی. نگاهی گذرا به سیر تحول زندگانی و افکار تقی زاده، نشان می دهد که وی یک شخصیت «خاکستری» است. به زبان ساده، دارای جنبه های مثبت و منفی و ضد و نقیض است. او مردی ادیب و سخنور بود و اطلاعات وسیعی درباره ی تاریخ اسلام، و سایر ادیان، داشت؛ مقالات متعدد او گواهی است بر این مدعا. ضمنا چون سالیان درازی را در اروپا به سر برده بود، با فرهنگ و تمدن غرب کاملا آشنا و شیفته ی آن بود، به طوری که یکی از هواداران سرسخت تجدد (مدرنیته) در ایران به شمار می رفت. الگوی فکری او در این زمینه، نظام حکومتی بریتانیا بود. این کتاب محدود به سه سخنرانی تقی زاده است، لذا فقط به جهات معینی از شخصیت او پرداخته است. این سخنرانی ها در باشگاه مهرگان پیرامون مشاهدات وی از مشروطیت (تا پایان استبداد صغیر) است. ماجرای سخنرانی تقی زاده در باشگاه مهرگان، ملاقات و گفت و گوی کوتاه او با تقی زاده، نگاهی کوتاه به زندگانی سیاسی تقی زاده؛ تقی زاده از نگاه دیگران؛ پاسخ تقی زاده به اتهامات. چون این سخنرانی های در واقع مشاهدات شخصی تقی زاده از جریان انقلاب مشروطه است؛ از این رو درخور توجه و تأمل است خاصه آنکه مشروطیت بخش مهمی از تاریخ ایران است و نیز تقی زاده هیچ اثر مکتوبی درباره انقلاب مشروطه ی ایران ننگاشته است. شایان ذکر است مجموعه ی سخنرانی های تقی زاده به وسیله ی جامعه ی لیسانسیه های دانشسرای عالی - باشگاه مهرگان - به سرپرستی محمد درخشش که بعدها به وزارت فرهنگ دست یافت با استفاده از یادداشت ها و گزارشات سخنرانی ها که به طور کامل از سوی مؤلف در روزنامه اطلاعات به چاپ رسیده بود، جداگانه در سال 1338 منتشر شده است و اینک پس از سپری شدن نزدیک به شصت سال جهت آگاه شدن مورخان تاریخ معاصر خطابه های مزبور با ویرایش جدید نشر پیدا می کند. انتشار این خطابه ها دلالت بر آن ندارد که همه ی مطالب مورد توافق نویسنده ی این کتاب است. عناوین اصلی:  

1. مقدمه

2. دیباچه به قلم تقی زاده

3. خطابه اول

4. خطابه دوم: میزبان بی ادب

5. خطابه سوم: یادداشت های متفرقه

6. یادداشت های تقی زاده درباره ی خطابه ها

نویسنده به شرحی که در متن کتاب آمده، بنا به تصمیم مقامات مسئول جمهوری اسلامی ایران، به عنوان سفیر در کشور اتحاد جماهیر شوروی منصوب شد. در آن دوران با اینکه شرایط برای بروز تحولاتی مهم در این کشور فراهم شده بود اما پیش بینی فروپاشی نظامی با قدمت چند ده ساله امری بسیار دشوار بود. شاید هم همین شرایط باعث شده بود که مقامات عالی رتبه ی دولتی و حزبی این کشور برای خروج از اوضاع به شدت آشفته ی آن دوران و نجات کشور از بحرانی که در آن گرفتار شده بود تمام تلاش خود را به کار بگیرند تا از سقوط نظام سیاسی اتحاد جماهیر شوروی جلوگیری کنند. امری که در آن موفق نشدند و سرانجام این رژیم قدرتمند که در طی چندین سال حیات خود بسیاری از رژیم های سیاسی دنیا و در رأس آن ها ایالات متحده ی آمریکا را به چالش کشانده بود فروپاشید و فصل نوینی را در حیات سیاسی این نقطه از جغرافیای جهان رقم زد.

با این که نگارش خاطرات سیاسی در اشتغالاتی از این دست هم در ایران و هم در سایر نقاط جهان سابقه ای طولانی دارد، اما به اعتراف نویسنده برای یک دیپلمات جوان مأمور در یک کشور مهم، هم در جهان و هم در ساختار سیاست خارجی ایران، در اولویت نبود. علت هم این بوده که اولا تجربه ای کافی نداشته و ثانیا تراکم کارها و به ویژه سرعت تحولات در آن کشور اجازه ی پرداختن به این مسئله را به وی نمی داده است. با این حال وی از زمان اشتغال به کار دولتی، و به خصوص دیپلماتیک، همواره عادت داشته که گزارش های مختصری از فعالیت های روزانه را به صورت یادداشت های شخصی بنویسد، بنابراین رئوس مطالب و سرفصل های موضوعات مهم آن مأموریت را به صورت مکتوب در اختیار داشته است. از سوی دیگر، جذابیت برخی مسائل آن دوران دو نتیجه ی مثبت به دنبال داشت؛ اول این که به واسطه ی تکرار آن ها برای وی به صورت ملکه ی ذهنی درآمده بود، به طوری که حتی بدون مراجعه به یادداشت های می توانست موضوعات مختلف را از حافظه نقل کند. دوم آن که بیان این مطالب باعث می شد شنوندگان مکرر توصیه کنند که بهتر است آن ها در قالب خاطراتی از آن مأموریت به رشته ی تحریر درآورده شود. همه ی این عوامل سبب شد تا نگارش خاطرات مأموریت در اتحاد جماهیر شوروی و سپس فدراسیون روسیه سرانجام به مرحله ی عمل درآید. مطالب در 19 فصل تهیه و تنظیم شده است:

فصل اول: از اصفهان تا مسکو

فصل دوم: چائوشسکو، رئیس جمهور رومانی

فصل سوم: فقط مسکو!

فصل چهارم: فضای باز سیاسی!

فصل پنجم: ساختمان سفارت

فصل ششم: شواردنادزه، از وزارت خارجه تا ریاست جمهوری

فصل هفتم: کودتای 1991

فصل هشتم: فروپاشی

فصل نهم: جمهوری های تازه استقلال یافته

فصل دهم: رژیم حقوقی دریای خزر

فصل یازدهم: افغانستان و اسرای روس

فصل دوازدهم: سیاست خارجی روسیه در بالکان

فصل سیزدهم: اختلافات پارلمان و دولت روسیه

فصل جهاردهم: پس از فروپاشی

فصل پانزدهم: شیوه ی کار در سفارت خانه

فصل شانزدهم: مسلمانان شوروی

فصل هفدهم: ایرانیان مقیم روسیه

فصل هجدهم: پرواز 330

فصل نوزدهم: پایان مأموریت

چیستی مفهوم ایران و مظهر ایرانیت و ایران گرایی در طول تاریخ معاصر ایران همواره محل بحث های فراوان بوده است و در دو قرن گذشته، روشنفکران، سیاست پیشگان و پژوهشگران بسیاری با پیش فرض ها و نظریه های تاریخی و جامعه شناسانه به سراغ آن رفته اند و بسته به خاستگان فکری و ایدئولوژیک خود به نتایجی متفاوت و در مواردی متناقض در این باب نائل گشته اند. از طرفی دیگر، درهم تنیدگی مفاهیم این حوزه همچون ایرانیت، ایران گرایی، هویت ایرانی، هویت ملی، ملیت، ملی گرایی، وطن پرستی و ... باعث گردیده تا به امروز پاسخ مورد اتفاقی در باب منشا تاریخی شکل گیری مفهوم ایران و ویژگی ها و مصادیق بیرونی آن در هر دوره مطرح نشده باشد و این مقوله همچنان مورد مناقشه باقی بماند. لذا به منظور نزدیک شدن به پاسخی مناسب در این حوزه، رهیافت تاریخی، یکی از روش های پیشرو است. از این رو در این کتاب ضمن پرداختن به مفهوم ایران در آثار اندیشه ورزان عصر ناصری و بررسی زمینه ها و عوامل مؤثر بر شکل گیری ایران گرایی نوین و مصادیق آن، گامی کوچک در جهت پر کردن خلاهای موجود در این حوزه و روشن شدن زوایای تاریک آن برداشته شده است.

دوران نیم قرن حکومت ناصرالدین شاه قاجار (1313-1264ق/1896-1848م) یکی از مقاطع مهم تاریخ به شمار می رود که در آن توجه به مفهوم ایران و ایران گرایی در آرا و آثار نخبگان جامعه انعکاس یافته است. بررسی و کنکاش در این آثار و آرا نشان می دهد که این گرایشات فکری تحت تاثیر دو دسته از عوامل اصلی تکوین یافته اند. اول عوامل درونی که در بردارنده ی تصور، تلقی و برداشتی بود که این نخبگان از سرزمین ایران و هویت فرهنگی - تاریخی مستمر آن داشتند. بدین معنا که ایران در قرن 19 م با برخورداری از میراث تاریخی دیرپا و آگاهی فرهنگی نسبت به هویت خود،به عصر ملت - سازی پای گذاشته بود. دوم عوامل بیرونی بود که ایران از آغازین سال های حاکمیت قاجاریه در قرن نوزدهم میلادی / سیزدهم قمری با آن مواجه گردید.

وقوع انقلاب صنعتی و پیروزی ایدئولوِژی سرمایه داری لیبرالیسم در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم میلادی و تشدید رقابت های استعماری بین کشورهایی چون انگلیس، فرانسه و روسیه از جمله تحولات اقتصادی و سیاسی بود که در آستانه شکل گیری حاکمیت قاجارها رخ داده بود و سبب شد ایران از اوایل عهد قاجار درگیر مناسبات نظام بین الملل گردد. از حیث اوضاع داخلی ایران، گزارش های غالب سیاحانی که در آغاز سده نوزدهم میلادی از ایران دیدن کرده اند؛ بیانگر بدبختی های مملکت در زمینه ی کاهش جمعیت، فقر و انحطاط اقنصادی و جدایی آن از جریان اصلی سیاست، تجارت، علم و فرهنگ جهانی بود که خود پیامد قریب به هشتاد سال بی ثباتی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ناشی از سقوط صفویه به شمار می آید.

از طرفی عوامل همچون برقراری روابط دیپلماتیک با کشورهای خارجی و آمد و رشد نمایندگان سیاسی این کشورها، فرایند اعزام دانشجو به غرب و آثار سیاحان و سفرنامه نویسان، از اسباب آشنایی دولتمردان و نخبگان جامعه با مظاهر تجدد و مفاهیم جدید سیاسی و اجتماعی بود. به هر روی رویارویی با قدرت های غربی، تلاش نخبگان جامعه در جهت فهم دلایل ضعف ایران در برابر سایر کشورها و چاره جویی به منظور برون رفت از آن شرایط حقارت بار و ورود اندیشه ها و مفاهیم جدید غربی از یک سو و استمرار هویت تاریخی ایران و آگاهی نخبگان جامعه از مفهوم ایران و عناصر سازنده ی آن را می توان از عوامل اصلی شکل گیری مفهوم نوین ایران و ایران گرایی در قرن نوزدهم میلادی تلقی نمود. تأثیرات ناشی از آشنایی با این مفاهیم خاصه در عصر ناصری باعث گردید مفهوم ایران و تلقی و برداشت از مرزهای تاریخی آن، اساطیر ایرانی، تاریخ ایران و زبان فارسی با مفاهیم جدید ملت و ناسیونالیسم که رهاورد تجدد بود گره بخورد و پایه های ملیت جدید ایرانی بنیان گذاشته شود. هدف از این پژوهش نشان دادن نوع استنباط و تلقی اندیشه ورزان عصر ناصری از مفهم نوین ایران از یک سو و نیز زمینه های مؤثر در شکل گیری مفهوم نوین ایران و ایران گرایی در آثار و آراء ایشان است.

این کتاب تحقیقی درباره ی جایگاه آذربایجان، ترکان و زبان ترکی در شاهنامه و پایگاه هزار ساله ی شاهنامه در آذربایجان است که در هفت فصل تنظیم شده است:

فصل اول: آذربایجان در شاهنامه - در این فصل جایگاه و نقش آذربایجان و آذربایجانیان در داستان های شاهنامه در هر دو بخش روایی (حماسی - اساطیری) و به اصطلاح تاریخی بررسی شده است. نخستین حضور داستانی این منطقه در شاهنامه در دوره ی پادشاهی کاووس و با ذکر نام اردویل (اردبیل) است که آزمون تعیین جانشین شهریار ایران (کی کاووس) در آنجا برگزار می شود و کیخسرو پس از کامیابی در این کار، آتشکده ی مهم و معروف آذرگشسپ را در اردبیل می سازد. بعد از آن نام آذربایجان به صورت «آذرآبادگان» - که ظاهرا تغییر فردوسی در وجه «آذربادگان» به ضروت وزنی است - چندین بار در شاهنامه آمده است. غیر از این ها نام دریاچه ی چیچست و دشت دوک هم از این اقلیم در شاهنامه ذکر شده است. آذربایجان در شاهنامه همواره بخش مهمی از ایران زمین است و هم بعضی رویدادهای داستانی و تاریخی در آنجا اتفاق می افتد، هم به سبب بنای آتشکده در آنجا تقدس و احترام شایانی دارد و به نوعی پایتخت دینی - معنوی و دوم ایران پیش از اسلام محسوب می شود و هم سرزمینی امن برای پناه گرفتن برخی مهتران است. آذربایجانی های نیز در شاهنامه در بیتی درخشان با صفت «بزرگان و آزادگان» معرفی و ستوده شده اند.

فصل دوم: ترک / ترکان در شاهنامه - در این فصل توضیح داده شده که تورانیان در شاهنامه با ایرانیان هم تبار و ساکن شرق و شمال شرق ایران هستند ولی چون در تاریخ واقعی ایران، همسایگان شرقی و شامل شرقی ایرانیان ترک بودند به تدریج دو واژه / مفهوم تورانی و ترک با هم درآمیخته و در معنا / معادل یکدیگر به کار گرفته و توران نیز با ترکستان یکی پنداشته شده است.

فصل سوم: زبان ترکی در شاهنامه - از زمان ظهور اقوام و قبایل ترک در سده ی ششم میلادی و جهان گشایی های آن ها از آسیای میانه تا شرق اروپا، زبان ترکی در این مناطق شناخته شده بوده و با زبان های رایج در این نواحی روابط مختلفی داشته است. ایرانیان نیز از دوره ی پیش از اسلام زبان ترکی را می شناختند و با آن داد و ستد زبانی داشتند. به همین مناسبت در داستان های شاهنامه، هم از زبان و خط ترکی نام رفته و هم از سخن گفتن و نوشتن به این زبان و خط.

فصل چهارم: آذربایجان در روایت های ملی - پهلوانی ایران (خارج از شاهنامه) - این فصل با تحقیق در بعضی منابع اوستایی، پهلوی، فارسی و عربی روایت های ملی - پهلوانی غیر از شاهنامه، حضور آذربایجان در داستان های اساطیری، حماسی، پهلوانی و آیینی ایران و روابط شخصیت های حماسی - اساطیری با آذربایجان ذیل چهل و شش عنوان/ موضوع بررسی و این نتیجه حاصل شده است که آذربایجان در سنت داستانی و آیینی ایران بیرون از متن شاهنامه نیز جایگاه مهمی دارد، چنان که خاستگاه و سرزمین اساطیری و نخستین ایرانیان است، بزرگ ترین و مشهورترین جشن ملی ایرانیان یعنی نوروز بنابر روایتی در آنجا پایه گذاری شده است.

همان طور که ملاحظه شد در چهار فصل آغازین کتاب تحقیق در جایگاه آذربایجان، ترکان و زبان ترکی در شاهنامه و دیگر اخبار ملی - پهلوانی ایران است اما از فصل پنجم، موضوع بخش دوم کتاب یعنی موقعیت شاهنامه در آذربایجان و نحوه و انواع توجهات آذربایجانیان به این اثر از سده ی پنجم تا دوره ی معاصر مورد بررسی قرار گرفته است. 

فصل پنجم: شاهنامه در آذربایجان - این فصل مفصل ترین گفتار کتاب است که در آن سیزده موضوع با شواهد متعدد و مستند نشان داده شده است.

فصل ششم: شاهنامه شناسان و شاهنامه پژوهان آذربایجانی - در این فصل با معرفی کوتاه سیزده نفر از شاهنامه نویسان و شاهنامه پژوهان آذربایجان و مرور موجز کتاب ها و مقالات ایشان و هجده نفر از استادان و پژوهندگانی که زمینه ی تحقیق و تخصص آن ها غیز از شاهنامه پژوهی است اما درباره ی فردوسی و شاهنامه نیز قلم زده اند، این نتیجه به دست آمده که افزون بر فضل تقدم آذربایجان در شاهنامه شناسی علمی و جدید به اعتبار مقالات مرحوم استاد تقی زاده، شماری از بهترین، عالمانه ترین و جریان سازترین کتاب ها و مقالات این حوزه ی تخصصی نیز به قلم شاهنامه شناسان و شاهنامه پژوهان آذربایجانی نوشته شده است و آذربایجان در کارنامه ی فردوسی شناسی، سهم بسیار بزرگ و تاثیر نمایانی دارد.

فصل هفتم: بررسی نظریات منتقدان آذربایجانی فردوسی و شاهنامه - در این فصل نگارنده با احترام کامل به شخصیت فرهنگی و اعتماد به نفس منتقدان محترمی که در نقد فردوسی و شاهنامه مطالبی نوشته اند، مهم ترین و اصلی ترین دیدگاه ها، پرسش ها، و انتقادهای آن ها را - تا جایی که دسترس داشته و دیده و خوانده است - استخراج و در هفتاد و شش بند بررسی کرده است.

پیشا سقراطیان، اندیشمندان یونانی بودند که پیشگام شیوه ای نوین در اندیشه بودند که در آن رخدادهای طبیعی، حتی آن هایی که به نظر معجزه آسا می رسیدند، به عنوان پیامد فرایندهای طبیعی تبیین می شد. آن ها ملحد نبودند اما این عادت را پایه گذاشتند که به جای تبیین دینی پدیده ها، به دنبال تبیین های علمی آن باشند. فیلسوفان نخستین، اغلب نظریه های کیهان شناسانه ای می پروراندند که پیدایش جهان و موجودات درون آن را توصیف می کرد. نظریه هایی جسورانه و تخیلی اما در عین حال بسیار هوشمندانه. این فیلسوفان هیچ روش دقیقی برای آزمودن نداشتند که نظریه های آن ها را اثبات یا رد کند. با این وجود بیش تر دانشمندان به این نتیجه رسیده اند که پیشاسقراطیان با این حرکت خود مفهوم علم طبیعی را به ما شناساندند آن هم بدون اینک واقعا در علوم تجربی مشارکت کنند.

هرکسی که در مورد پیشاسقراطیان کار جدی ای انجام داده باشد می داند که این عرصه دچار کمبود یک کتاب مرجع شایسته است.این کتاب ثمره ی سال های بسیار پژوهش و کشمکش نویسنده با متونی است که در این نوشتار آمده اند. زمانی این کتاب نگاشته شد که پیشاسقراطیان نسبتا در میان عالمان دنیای انگلیسی زبان نادیده گرفته می شدند. این اثر در صدد است که با آسان کردن دسترسی به این متون برای مخاطبان گسترده تر، نقش کوچکی در یاری رساندن به توجه دوباره به فلسفه ی نخستین یونان ایفا نماید. ترجمه ی پیش رو کمک خواهد کرد که شناخت نقطه ی آغاز فلسفه ی غرب بیش تر گسترش یابد، در میان مردمی که فرهنگ شان پیوندهای ژرفی با حکمت باستان دارد. آنچه در این پژوهش مد نظر بوده نه مجموعه ای جامع، که بیش تر همچون پلی بین کتاب درسی مقدماتی و مجموعه ای جامع است، نوعی مجموعه ی قابل حمل و روزآمد از متون شخصیت هایی که هرکس درباره آن ها مطالعه می کند و باید به همراه داشته باشد. این کتاب شامل نوزده فصل است که به هجده شخصیت و دو رساله ی ناشناس، به همراه یک شخصیت در پیوست پرداخته است. در هر مورد برای هر شخصیت یک درآمد کوتاه، چند متن به یونانی و لاتین، برگردان، پی نوشتی کوتاه و کتاب شناسی گزیده ای وجود دارد. مطالب در دو بخش طبقه بندی شده است:

بخش اول: کیهان شناسان و هستی شناسان

بخش دوم: سوفسطاییان