SearchIn5Lib | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب دستاورد نزدیک به پنجاه سال کار و کوشش و پژوهش متناوب است که در آن هر واژه ای که به دلایلی آذری یا فارسی دری شناخته شده، به ترتیب الفبایی گردآمده و نخست معنا و سپس مثالی آن چنان که بر زبان هاست نه آن چنان که نوشته می شود برای آن آورده شده است. نویسنده کوشیده تا اگر مثل، اصطلاح، عبارت یا جمله ای در زبان مردم هست که واژه ی مورد نظر در آن به کار رفته، نقل کند تا بدین سان مثل ها و اصطلاح های مردم شهر تبریز نیز گرد آید و سودش دو چندان گردد. پس از آن نمونه ای از واژه ها و معناهای آن در فرهنگ های گوناگون به عنوان گواه یاد شده است. سرانجام از ریشه ی واژه و پیشینه ی آن در زبان های اوستایی و پارسی باستان و پهلوی سخن رفته است. این واژگان شامل 3200 واژه ی آذری یا فارسی دری است که همگی، هم اکنون در زبان مردم اصیل تبریز به کار می رود ولی نمی توانیم بگوییم که همه ی لغات این زبان را گردآوری کرده ایم، چه بسا هزاران واژه ی دیگر از این گونه در میان اهل حرفه و پیشه وران و صنعتگران و کشاورزان هست که نویسنده از آن ها ناگاه است و چون کوشش مستقیم و پرس و جوهای میدانی با برنامه ی منظم برای گردآوری آن ها انجام نگرفته است، واژه های مذکور در این کتاب نیامده است. امروزه بیشتر ساکنان شهر، از مردم اصیل و کهن این شهر نیستند و از دیگر جاهای آذربایجان و حتی آران (جمهوری آذربایجان) و روستاها با فرهنگ و رفتار و کردار و تربیت ها و گویش ها و حتی اندیشه های گوناگون در این شهر گردآمده و نشیمن گرفته اند، از این رو آنان را تبریزی خالص نمی توان شمرد. پس اگر برخی واژه ها هست که اکنون در زبان مردم روان است ولی در این کتاب نیامده است، بر نویسنده خرده نباید گرفت. فراهم آورنده ی کتاب، چون خود زاده ی تبریز است، بهتر آن دیده و کوشیده است که تنها واژه های همگانی آذری و فارسی دو نسل پیشین این شهر را تا آن جا که دانسته و توانسته، گردآوری کند. باید افزود که این واژگان را همه ی واژه های آذری یا فارسی که در سرتاسر آذربایگان و آران به کار می رود، نتوان دانست زیرا صدها، بلکه هزاران واژه ی ناب آذری یا آرانی در گویش های دیگر شهر و شهرک ها و روستاهای آذربایگان و آران هست که در این فرهنگ نیامده است و این بر عهده ی مردم فهیم مکان های مذکور است که هوش بگمارند و این گونه واژه ها را از زبان خود و دیگران شناسایی کرده و یادداشت و جمع آوری کرده و به چاپ برسانند. از آن جا که متأسفانه، برخی از دانشمندان و زبان شناسان به اشتباه زبان مردم آذربایگان آران را در طول تاریخ این سرزمین ها همواره ترکی پنداشته اند، از این رو توجه شایسته به واژگان مردم آن نکرده اند و به ناچار از این گنجینه ی پربار زبان شناختی، بی بهره و غافل مانده اند؛ به ویژه که غرض ورزان و دشمنان فرهنگ و تاریخ ایران نیز از راه های گوناگون، خاک در چشم ها پاشیده، کوشیده اند و می کوشند که همه ی حقایق را وارونه جلوه دهند. پس وظیفه ی هر ایرانی شرافتمند و میهن دوست و خردمند است که در این زمینه بکوشد و حقایق تاریخی را روشن سازد و مشت های دانشی استوار بر دهان یاوه سرایان ترفند باز و کج اندیشان بکوبد. نیز بر عهده ی زبان شناسان جوان و دل بسته به حقیقت و ایران است که با بهره گیری از دانش و اندوخته های خود، در این زمینه گام پیش گذارند و بررسی ها و مطالعات سودمند انجام دهند و علت های تاریخی و فرهنگی و اجتماعی فراموش شدن زبان های آذری و آرانی و ویژگی های آوایی و دستوری و لغوی و دگرگونی های معنایی واژه های بازمانده را پژوهش کرده، گفتارها و کتاب ها پردازند و از دانش خویش سودی به تاریخ و فرهنگ و استقلال میهن شان برسانند.

پژوهش حاضر در صدد بررسی مبانی مشروعیت در رابطه ی فرمانروایان ساسانی با فرمان بران ایشان است و می کوشد تا از این طریق به دوره بندی نوینی از تاریخ این سلسله دست یابد. ساسانیان که از سده ی سوم میلادی به فرمانروایی ایرانشهر رسیدند، از بدو پیدایش، با بحران مشروعیت روبرو بودند و می کوشیدند تا مشروعیت خود را در نزد فرمان بران تثبیت کنند. در این پژوهش سعی شده است تا بر اساس تحلیل تاریخی منابع نوشتاری و مادی به این پرسش پاسخ داده شود که مشروعیت دولت ساسانی در بین اتباع ایشان بر چه مبنایی استوار بود و چه رابطه ای بین تغییرات مبانی مشروعیت با دوره بندی تاریخ ساسانی وجود داشت؟ نگارنده بر این باور است که در ابتدای به قدرت رسیدن، شاهنشاهان ساسانی سعی کردند تا با استمرار سنت های فرمانروایی پیشین به فرمانروایی خود مشروعیت بخشند. آنگاه که تغییرات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و دینی موجب دگرگونی بافت فکری جامعه ی ایران شد، دربار ساسانی نیز خود را نیازمند آن دید تا در مبانی مشروعیت مبتنی بر پادشاهی الهی تغییراتی اساسی ایجاد کند و به مشروعیت مبتنی بر پادشاهی مقدس روی آورد. این تغییری در راستای سنت سیاسی خاور نزدیک باستان بود؛ اما موجب تغییراتی اساسی در جهان بینی جامعه ی ایرانی شد و بر شیوه ی سیاست ورزی سده های پس از خود نیز تأثیراتی ماندگار بر جای نهاد. شناخت مبانی مشروعیت دولت ساسانی در دوره های مختلف، به ارائه ی دوره بندی نوینی از تاریخ این سلسله ی باستانی ایران کمک می کند که در آن ها تنها به تحولات سیاسی توجه نشده است؛ بلکه مجموعه ای از تغییرات ساختاری داخلی و خارجی به عنوان عوامل تغییر مبانی مشروعیت حکومت ساسانیان معرفی شده است.  

مطالب این کتاب در 9 فصل تنظیم شده است: 

فصل اول: روش شناسی

فصل دوم: منابع

فصل سوم: دولت و مشروعیت در خاور نزدیک باستان

فصل چهارم: مبانی مشروعیت در دولت های پیشاساسانی

فصل پنجم: جامعه و دربار ساسانی

فصل ششم: مبانی مشروعیت دولت ساسانی در سده های سوم و چهارم میلادی

فصل هفتم: رسمیت یافتن دین زردشتی و پیدایش جهان بینی کیانی

فصل هشتم: پادشاهی مقدس در دوره ی ساسانی

فصل نهم: پادشاهی مقدس در سده ی های هشتم وهفتم میلادی

تاریخ بنگاه داری در این کتاب - که می توان آن را دائرة المعارفی در این حوزه به شمار آورد - از چهار وجه مورد توجه قرار گرفته است و بخشی مشتمل بر شش یا هفت فصل به هر یک از این وجوه اختصاص یافته است:

بخش اول: رویکردها و مباحث - در این بخش جایگاه تاریخ بنگاه داری را به عنوان یک رشته ی مجزا در علوم انسانی با تاریخجه ی تعداد دیگری از رشته های این علوم بررسی می کند. رشته هایی که همگی ارتباط مستقیمی با تاریخ بنگاه داری و شرکت های اقتصادی دارند. به این معنا، در این بخش، نسبت تاریخ بنگاه داری با رشته ی تاریخ - خواه در معنای مصطلح آن و خواه در معنای رویکرد های بدیل در تاریخ نگاری - با تاریخ مطالعات مدیریت و با تاریخ مباحث ناظر بر نظریه ها و توسعه ی اقتصادی سنجیده شده تا روشن شود که تاریخ نگاری بنگاه داری با تاریخ هر یک از این رشته ها چه پیونده هایی برقرار کرده و می تواند برقرار کند و همچنین چگونه تاریخ بنگاه داری می تواند به مدد هر یک از این رشته ها آمده و خود از دستاوردهای آن ها منتفع گردد.

بخش دوم: اشکال سازمانی بنگاه ها - در این بخش به تاریخ شکل های سازمانی ای می پردازد که بنگاه ها طی بیش از دو قرن موجودیت جدیدشان اتخاذ کرده اند. به عبارت دقیق تر، این بخش، هم بر جغرافیای متغیر درونی بنگاه ها یعنی به شیوه ی شکل گیری و شکل دهی سلسله مراتب تصمیم گیری و تصمیم سازی در درون آن ها تمرکز می کند و هم بر جغرافیای بیرونی آن ها یعنی به مکان یابی و ارتباطات عمودی و افقی شان در نسبت با سایر بنگاه های خرد و کلان، به شبکه های بین بنگاهی و بر ارتباطی می پردازد که این بنگاه ها در طول تاریخ از طریق نهادهای کارفرمایی با بنگاه های همسان خود، سایر بنگاه ها و دولت ها برقرار کرده اند.

بخش سوم: کارکردهای بنگاه - در این بخش که شاید تخصصی ترین بخش کتاب باشد به تاریخ کارکردهای درونی شرکت ها اختصاص دارد: اینکه چگونه در طی زمان بر منابع مالی متفاوتی برای تأمین فعالیت های شان تکیه کرده اند، بازاریابی و توزیع را به چه شیوه هایی سامان دادند، چه راهکارهایی را - خواه به تنهایی و خواه به مدد دولت های ملی و نهادهای محلی - برای مدیریت نیروی کار و منابع انسانی اتخاذ کردند، چگونه بخش های طراحی و مهندسی را در درون خود ادغام یا برون سپاری می کنند و طی تاریخ از چه اهرم هایی برای نوآوری در حوزه ی فناوری سود جسته اند؛ و نهایتا آنکه چگونه با گذرزمان، نقش حسابداری، گردش اطلاعات و نظام های ارتباطی در درون شرکت ها به نقشی حیاتی تبدیل شده است. این ها همه معرف نوعی از حکمرانی هستند که از آن به عنوان حکمرانی شرکتی یاد می شود و تاریخ تکاملش در پایان این بخش سوم بررسی شده است.

بخش چهارم: نهاد و جامعه - این بخش به تاریخ ارتباط بنگاه داری همچون یک نهاد با جامعه می پردازد. نهادی که مهم ترین ویژگی اش یعنی کارآفرینی در صدر توجه نویسندگان کتاب قرار دارد. در این بخش، تاریخ انواع روابط این نهاد با سایر نهادهای اجتماعی و در راس همه ی آن ها دولت بررسی می شود. همچنین نقش تاریخی این نهاد در تأثیر گذاری بر حوزه های مرتبط با بنگاه داری، همچون آموزش و مهارت اندوزی مورد توجه قرار گرفته است و در خاتمه، راهکارهای مختلفی که طی تاریخ پرفراز و نشیب بنگاه داری، کشورهای مختلف برای آموزش بنگاه داری و بسط فرهنگ آن اتخاذ کرده اند موضوع نقد و بررسی قرار می گیرد.

رویکرد اصلی نویسندگان این کتاب در تمامی این جهار بخش، رویکرد تطبیقی است و تلاش شده است که راهکارها، گزینه ها و وجوه غالب بنگاه داری ای که در هر یک از اقتصادهای ملی به عنوان الگوهای فرداست عملی می کنند، در چارچوب تاریخ و فرهنگ آن ها مورد توجه قرار گیرد. با این همه نویسندگان بر این نظر هستند که این وابستگی به مسیر ملی، باید در کنار و همراه با نتایج حاصل از تجارب تعاملات خواسته و ناخواسته ای که هر بنگاهی را، هم در ارتباط با همتایان ملی اش قرار می دهد و هم با بنگاه های سایر کشورها، بررسی شود. زیرا تنها از این طریق است که می توان به این واقعیت مهم دست یافت که هرچند امروز همچنان بررسی بنگاه داری در بافت های مختلف ملی و بخشی و تاریخی امری الزامی به شمار می آید؛ اما درک عملکرد بنگاه ها در تمامی حوزه های متنوع مورد بررسی، بدون توجه به میزان بالای تأثیرپذیری آن ها از تجارب جهانی غیر ممکن خواهد بود. علی رغم تمامی تفاوت های تاریخی و فرهنگی، واقعیت آن است که در طول تاریخ عصر جدید، مرزهای نهاد بنگاه داری گشوده تر از مرزهای سایر نهادهای اجتماعی نسبت به تغییرات بوده اند.

شیخ آقابزرگ تهرانی (۱۸ فروردین ۱۲۵۵ در تهران – ۱۲ اسفند ۱۳۴۸ در نجف)، معروف به صاحب الذریعة که نام اصلی او محمدمحسن بود و بعدها منزوی لقب گرفت، از دانشمندان کتاب‌شناس قرن چهاردهم هجری است و با تألیف دائرة المعارف بزرگ الذریعة و کتاب طبقات اعلام الشیعه گام بزرگی در شناسایی آثار و نسخ خطی اسلامی در حوزه‌ های مختلف علوم برداشت. طبقات أعلام الشیعه، دایره المعارفى است در شرح رجال شیعه از قرن چهارم تا قرن چهاردهم هجرى که به زبان عربى و در قرن چهاردهم هجرى نوشته شده است. بنابراین در سنت تراجم نگاری متاخر شیعه، آقابزرگ طهرانی (متوفی1348ش/1389ق) شخصیت بی نظیری است که در کنار نگارش کتاب ارزشمند الذریعة الی تصانیف الشیعة، کتاب طبقات اعلام الشیعة ی او خلاء مهمی را در دو بخش کتابشناسی و تراجم نگاری پر کرده و دو اثر اخیر به نوعی تکمیل کننده ی یکدیگر هستند. کتاب احیاء الداثر بخشی از طرح بلند شیخ آقابزرگ طهرانی در نگارش طبقات اعلام الشیعة است که در دو جلد به شرح زندگانی عالمان امامی قرن دهم می پردازد.

در ابتداى مجلدات مجموعه، مقدمه‌اى از مصحح در بيان زندگى‌نامه مؤلف و اشاره به ويژگى‌هاى مجموعه و خصوصيات مجلدات آورده شده و اسامى افراد، به ترتيب حروف الفبا، در يازده بخش، در هفده جلد تنظيم شده است. نويسنده مطالب را برحسب تعداد قرون غيبت امام(ع)، به يازده بخش تقسيم كرده و هر بخش را به قرنى از سده چهارم هجرى تا سده چهاردهم اختصاص داده است. مطالب مربوط به هرقرن نيز به ترتيب حروف الفبايى آغاز نام بزرگان شيعى آن، مرتب و تنظيم گشته و نامى ويژه بدان داده شده است. وى در نگارش اين مجموعه، نه‌ تنها به گردآورى شرح حال علماى شيعه به شكلى خشك و بى‌روح نپرداخته، بلكه كوشيده است در لابه‌لاى شرح حوادث زندگانى بزرگان شيعى، پاسخى مناسب به جرجی زیدان و پيروان سنّى‌اش بدهد. بدينسان، در اين مجموعه، علاوه بر شرح احوال بزرگان شيعى، از فضاى حاكم بر زندگانى سياسى، اجتماعى و فرهنگى شيعيان نيز سخن به ميان آمده است. در مقدمه جلد نخست، زندگى‌نامه مفصلى از نويسنده ارائه گرديده است. بايد دانست كه مجموعه كامل «طبقات أعلام الشيعة» در سه مرحله منتشر شده است و چون اين مراحل، خود بازتاب برگى ديگر از تاريخ شيعه‌اند، برحسب مراحل يادشده؛ يعنى بر اساس تاريخ انتشار هريك از مجلدات طبقات، به معرفى آن مى‌پردازيم:

مرحله اول: مؤلف كه اطلاعات خود را درباره قرن‌هاى اخير كامل‌تر از قرن‌هاى كهن مى‌ديد، تصميم گرفت برخلاف ترتيب تاريخى، كتاب را از عصر حاضر شروع نمايد؛ ازاين‌روى، او بخشى از مطالب مربوط به سده‌هاى چهاردهم و سيزدهم را در زمان حيات خويش، در نجف اشرف به ترتيب زير چاپ و منتشر كرد:

سده چهاردهم: از بخش مربوط به قرن چهاردهم هجرى از اين مجمومه كه خود «نقباء البشر في القرن الرابع عشر» نام دارد، چهار مجلد از چاپ بيرون آمد و از حرف الف تا آخر حرف عين را در بر دارد و در آن 2228 نفر از دانشمندان معاصر معرفى شده‌اند.

سده سيزدهم: اين بخش كه دانشمندان قرن سيزدهم هجرى را در بر دارد، به نام «الكرام البررة في القرن الثالث بعد العشرة» ناميده مى‌شود. اين كتاب در دو جلد چاپ شده و تا كلمه «على» 1567 تن را معرفى كرده است.

مرحله دوم: پس از مرگ شیخ آقابزرگ طهرانی، پسر بزرگ‌تر وى مسوّده‌هاى كتاب را در اختيار گرفته و به چاپ آنها كه همگى زير نظر و به تصحيح او انجام گرفته بود، بدين شرح پرداخت:

سده چهارم: وى چنان‌كه در پيشگفتار «نوابغ الرواة في رابعة المآت» كه نام ويژه اين كتاب است آمده، مى‌گويد: «چون نشر احوال دانشمندان معاصر (سده چهاردهم) مرا در برابر اعتراض‌هاى احتمالى زندگان و بازماندگان درگذشتگان قرار مى‌داد، ترجيح دادم برعكس مرحله اول، كتاب را به ترتيب تاريخى، از سده چهارم آغاز كنم.»

سده پنجم: اين كتاب، به نام «النابس في القرن الخامس» شامل احوال دانشمندان سده پنجم است.

سده ششم: اين كتاب، به نام «الثقات العيون في سادس القرون»، شامل احوال دانشمندان آن قرن است.

سده هفتم: اين كتاب، به نام «الأنوار الساطعة في المائة السابعة»، مشتمل بر احوال سيصد تن از دانشمندان شيعه در آن قرن است.

سده هشتم: اين كتاب، با نام «الحقائق الراهنة في المائة الثامنة»، شامل دانشمندان شيعه در سده هشتم است.

مرحله سوم: اين مرحله‌اى است كه آقاى دكتر علی نقی منزوی در سال 1354ش، از بيروت به تهران بازمى‌گردد و در سمت استادى دانشكده ادبيات دانشگاه تهران، مشغول به كار شده و چاپ و نشر بقيه مجلّدات طبقات را در تهران به ترتيب زير آغاز مى‌ كند:

سده نهم: اين بخش، با نام «الضياء اللامع في القرن التاسع»، شامل احوال برخى از دانشمندان شيعى در قرن نهم هجرى است.

سده دهم: اين مجلد، با نام «إحياء الداثر في القرن العاشر»، مشتمل بر شرح حال برخى از دانشمندان شيعه در قرن دهم هجرى است.

سده يازدهم: اين بخش، با نام «الروضة النفرة في القرن الثاني بعد العشرة»، شامل احوال علماى قرن يازدهم هجرى است.

سده دوازدهم: اين بخش، با عنوان «الكواكب المنتشرة في القرن الثاني و العشرة» منتشر شده است.

از جمله ويژگى‌ها و خصوصيات اين اثر گران‌بها، شيوه‌هاى مختلفى است كه نويسنده براى رعايت دقت و امانت در ثبت اطلاعات به كار برده است.

از آن زمان که خداوند روح در تن انسان دمید، دیالکتیک دین و قدرت در زندگی بشر برجا و اثر گذار بوده است؛ دیالکتیکی در میانه ی جدل های فریبکارانه که در آن، گاهی دین غالب می شد و گاهی قدرت؛ بی آن که این میدان، فاتح یا مغلوب همیشگی داشته باشد. نه دین می خواهد در برابر قدرت سر فرود آورد و نه می تواند از آن رهایی یابد و نه قدرت از چرخیدن بر گرد رقیب دست می کشد تا مگر به رؤیای چنگ آویختن در دین جامه ی عمل پوشاند. این واقعیت تاریخی بر هیچ کس پوشیده نیست که دیالکتیک میان دین و قدرت در تمام مراحل تاریخ بشر، مصیبت های فراوان و جنگ های ویرانگر از خود بر جای گذاشته است و این روند همچنان ادامه دارد. هر بار که سنگ آسیاب این دیالکتیک می چرخد، هر که و هرچه را که در مسیرش است، می کوبد و هر بار حاصل این کوفتن و خرد کردن جانکاه، دستاوردهایی زود گذر است که برای نبرد پیش رو حکم آتش بس را دارد. گاه این دستاورد، حکومتی است که رخت دین بر قامت می افکند و گاه دینی است که لباس حکومت بر تن می کند. در هر دو حال هدف یک چیز است و آن سیطره بر سرنوشت و زندگی مردم، که از رهگذر واداشتن آنان به تسلیم در برابر قدرت دین و یا دین مسلط حاصل می شود.

نوشتار حاضر کتابی است که دیالکتیک دین و قدرت را در متن مفهوم حاکمیت برمی رسد و می کوشد از این مفهوم ریشه دار در میراث دینی مسلمانان خوانشی نو عرضه کند. نویسنده برای برآوردن این مهم مراحل تحول و تکامل مفهوم حاکمیت را از عصر خوارج تا به امروز عصر اسلام سیاسی و جریان های سلفی بررسی می کند و نشان می دهد که خوانش ایدئولوژیک از حاکمیت چگونه بر دیدگاه اسلام گرایان تندرو، همانند أبو الأعلی مودودی و سید قطب تأثیر گذاشته است؛ کسانی که حاکمیت قراردادی را در تقابل با حاکمیت الهی می پندارند و از این رو نه تنها تکفیر دولت های غربی و کشتار شهروندان آن ها را جایز می شمرند بلکه دولت های حاکم بر کشورهای مسلمان را هم به علت وضع قانون تکفیر کرده و مسلمانان را به سبب پیروی از قوانین موضوعه می کشند. زیرا باور دارند حق قانونگذاری تنها از آن خداست. در خوانش شحرور با سه نوع حاکمیت روبه رو می شویم: حاکمیت الهی، حاکمیت بشری، حاکمیت الهی بشری. او در بررسی پیوند میان دین و قدرت نخست بر این نکته تأکید می کند که دین اسلام جهان شمول است زیرا بنیاد آن بر مجموعه ارزش های اخلاقی است که با فطرت انسان همسو است و بدین علت از سوی انسان ها در هر زمان و مکان پذیرفته می شود. او سپس اظهار می دارد که اجبار و اعمال قدرت در پذیرش دین بی معنااست. نویسنده می گوید باید میان سلطه ی دین و سلطه ی حکومت فرق نهاد. سلطه ی دین، با وجدان انسان سرو کار دارد و امری است درونی نه بیرونی. در مقابل سلطه ی حکومت است که در سه سطح قانونگذاری، اجرایی و قضایی تعریف می شود. مؤلف از نواندیشان دینی اهل سوریه و از اعضای نو معتزلی اتحادیه ی عقل گرایان عرب است. کتاب پیش رو یکی از مجموعه آثار او در این اتحادیه است. مطالب کتاب در دو بخش (هریک حاوی سه فصل) ارائه گردیده است:

بخش اول: حاکمیت

بخش دوم: دین و قدرت

کتاب پیش رو را باید تلاش چشمگیری در معرفی ملت هایی دانست که چندان که باید از طریق زبان های بومی و اصلی خویش از یکدیگر اطلاع ندارند و پیوسته به وسیله ی منابع فرنگی به دنبال شناسایی و تحقیق درباره ی یکدیگر هستند. در اثر حاضر ارائه ی حدود دویست دائرة المعارف جامع و گاه مختص به یک زمینه ی معین علمی در شناسایی و معرفی فعالیت های علمی کشورهای شرقی به یکدیگر بسیار اهمیت دارد، به ویژه آنکه کتاب به سه زبان انگلیسی، عربی و ترکی عرضه شده و اکنون این ترجمه ی فارسی برای بسیاری از گویشوران کشورهای شرقی، از شمال آفریقا تا ایران، شبه قاره ی هند و شرق آسیا مفید و کاربردی است. با این هم کتاب از نقص ها و ایرادهای روشی و رویکردی خالی نیست و لازم است خواننده ی آگاه در مراجعه و استفاده از کتاب، حتما آن ها را در نظر آورد. بدین منظور مهم ترین ملاحظات و نقدهای وارد بر کتاب در قالب محورهایی کلی معرفی و بررسی شده و نقدهای موردی در جای جای ترجمه نشان داده شده است. بدیهی است که خوانندگان نمونه های روشن ودقیق نقدها و ملاحظات محوری را در کتاب مشاهده خواهند کرد:

1- محور اول: به نحوه ی مواجهه ی کتاب با گزاره های عقیدتی و اندیشه ی اسلامی اختصاص دارد.

2- محور دوم: کتاب حاوی دویست مدخل دائرة المعارفی است؛ اما واقعیت آن است که چنان که خواننده ی آگاه در عمق مطالب کتاب مشاهده خواهد کرد، در مواردی محدود دربردارنده ی هر کتابی است که نام دائرة المعارف را بر خود نهاده است،  بی آنکه به معنای دقیق و درست کلمه، آن اثر دائرة المعارف باشد.

3- محور سوم: متاسفانه کتاب از منظر ملاحظات روشی و اصول علمی حاکم بر دائرة المعارف ها کاستی هایی دارد؛ بدین معنا که اول، در ارائه ی نام هر اثر وحدت رویه وجود ندارد و در برخی موارد عنوان کتاب به انگلیسی یا زبان های دیگر آمده و گاه نیامده که استفاده از کتاب را با دشواری هایی مواجه می کند؛ البته مترجمان این گونه ایرادها را برطرف کرده اند. دوم، شناسه ی هر مدخل گاه با استانداردهای دائرة المعارف ها فاصله دارد. نکته ی سوم آنکه هر دائرة المعارفی ضرورتا استنادهای خود را در پایان هر مدخل می آورد؛ متأسفانه کتاب حاضر در درون یا در پایان هر مدخل هیچ گونه ارجاعی ندارد.

بنابراین در این نکته ها از اصول دائرة المعارف نویسی فاصله می گیرد و هر مدخل نوشته شده عملا مدخل نیست. با این حال مترجمانی که خود تجاربی در دایرة المعارف نویسی دارند، تشخیص دادند که خود معرفی هر مدخل، حتی بدون ارجاع و استناد، آن قدر برای خواننده فارسی زبان اهمیت و ضرورت دارد که سال ها وقت و زمان در امر ترجمه ی دشوار متنی با اعلام و اصطلاحات به زبان های گوناگون صرف کنند. ایراد چهارم آنکه برخلاف دایرة المعارف های حرفه ای و تخصصی، فراوانی و بسامدهای منطقی در توزیع نویسندگان متخصص هر مدخل  وجود ندارد و ناگزیر ویراستار اصلی کتاب، بنا به ضرورت های تولید یا یافت نشدن نویسندگان متخصص، در برخی موارد مدخل های بسیاری از کتاب های تاریخی، تمدنی، جغرافیایی، هنری، ادبی و ... را به چند نویسنده ی خاص سفارش داده اند. ایراد پنجم هم بدان بر می گردد که برخی مدخل های نوشته شده؛ اصیل نیست و به زبانی چون فارسی نوشته شده و چنان که در انتهای برخی مدخل ها آمده، مترجمانی به انگلیسی ترجمه کرده اند. این ایرادها موجب می شود که از اصالت مطلب کاسته شود.

4- محور چهارم: کتاب، تمام دائرة المعارف های مهم تمدن اسلامی را به طور کامل در بر ندارد؛ البته این نکته درک شدنی است که هیچ کتابی نمی تواند ادعا کند که جامع تمام اجزا و مباحث ضروری است و در عین حال نمی توان این نکته را از نظر دور داشت که در برخی موارد در برنداشتن برخی مدخل ها ناصواب و دفاع ناپذیر است.

شکست و فروپاشی شاهنشاهی ساسانی با آن تشکیلات عریض و طویل تمدنی، اعم از دیوانی، نظامی، اقتصادی، صنعتی و ایدئولوژیک به دست عرب های بیابان گرد، یکی از بخش های تاریخ کهن این سرزمین است که از همان زمان تا به امروز همواره پرسش برانگیز بوده و هست. این اولین بار یا آخرین باری نبود که قلمرو شاهنشاهی ایران به دست مهاجمانی با درجه نازل تمدنی اشغال و حکومتی بیگانه تبار بر ایران حاکم می شد اما اولین و آخرین باری بود که ایرانیان نه تنها در مواجهه سیاسی و نظامی بلکه در مواجهه دینی هم از مهاجمان شکست خوردند و به تدریج دین نیاکان خود را رها کردند و دین اشغالگران را پذیرفتند. علاوه بر این، این تنها باری بود که ایرانیان هیچ گاه نتوانستند اشغال گران را به معنای واقعی کلمه اخراج یا سرنگون و دودمانی کاملا بومی را جایگزین دودمان حاکم بیگانه تبار کنند؛ حتی دودمان های ایرانی طاهری و صفاری و سامانی هم که موضوع این کتاب هستند و قلمروهای خود را با استقلال کامل اداره می کردند هیچگاه برتری اسمی خاندان عباسی را انکار نکردند و خود را مطیع امیرالمؤمنین معرفی می کردند. اما نباید فرض کنیم که همیشه و در همه ی عرصه ها این اعراب بودند که پیروز بودند و ایرانیان بودند که به یکباره دار و ندار خود را باختند. عرب های حاکم بر ایران به جز دین جدیدی که از هر حیث بر ادیان بومی ایران برتر بود هیچ چیزی نداشتند که سلطه ی آنان را بر سرزمین های پهناور و مردم متمدن ایران شهر تثبیت کند. دستگاه خلافت اسلامی حاکم بر مجاهدین عرب مسلمان خیلی زود فهمید که اشغال سرزمین های ایران و سوریه ومصر و سایر سرزمین ها یک بحث است و نگهداری و اداره آن ها یک بحث دیگر. به همین دلیل تمم تلاش خود را کرد تا در سرزمین های اشغال شده نخبگان و دیوان سالاران محلی را حفظ و به سوی خود جذب کند. به این ترتیب سازمان حکومتی جدیدی شکل گرفت که در آن نیروی نظامی از صدر تا ذیل از مجاهدین عرب تشکیل می شد ولی نیروی دیوانی به دو طبقه تقسیم می شد، طبقه ی بالای دستگاه دیوانی حکومت اسلامی در اختیار یک نفر عرب مسلمان بود و بدنه ی آن از دیوان سالاران غیر عرب بومی هر بخش از قلمرو اسلامی تشکیل می شد و طبیعی بود که در بزرگ ترین بخش قلمرو دارالاسلام یعنی ایران شهر ساسانی دیوان سالاران بومی ایرانی تنها اشخاص آشنا با نظام اداری و دیوانی ساسانیان باشند. حکومت خلافت اسلامی به خصوص در روزگار بنی امیه خیلی زود دچار تعارضات شدید درونی شد. امویان تعصب نژادی بسیار شدیدی داشتند و می خواستند همواره قوم عرب آقا و سرور سایر اقوام و ملت ها باشد. این تعصب باعث شد تا آن ها نسبت به اسلام هم نگاهی انحصار طلبانه داشته باشند و اسلام را به عنوان مجوز و حق حکومت تنها برای اعراب بخواهند تا از این راه بر غیر عرب حکومت کنند. اما اولا این طرز فکر با ماهیت تبلیغی و جهانی اسلام در تعارض و تناقض بود ثانیا نژاد پرستی امویان دچار آفت قبیله پرستی هم بود و آنان حتی به تساوی میان تمام اعراب هم اعتقاد و التزامی نداشتند. از دیدگاه متفکرین و متدینین مسلمان میان عموم مسلمانان هیچ تفاوتی وجود نداشت و تمام مسلمانان اعم از عرب و غیر عرب با هم برابر و متساوی الحقوق بودند، ضمن آن که آنان تمایل زیادی داشتند تا غیر مسلمانان را به دین اسلام وارد کنند و این طرز فکر با تمایلات انحصار طلبانه اموی در تناقض کامل قرار داشت. از سوی دیگر غیرعرب ها نمی توانستند شرایط تبعیض آمیز تحمیل شده را بپذیرند و همواره به دنبال راهی برای خروج از این وضعیت بودند. امویان نه تنها با متفکرین مسلمان و زیردستان غیر مسلمنان و غیر عرب دائما در ستیز و کشمکش بودند بلکه حتی در برقراری اتحاد و یک دلی میان آن دسته از عرب هایی که گرایش های نژادیشان قوی تر از گرایش اسلامیشان بود هم ناتوان ماندند. کشمکش های قومی میان اعراب که زا آن به عصبیت یاد می دش همواره آتش اختلاف و درگیری را بین عرب خود عرب ها شعله ور می کرد. در چنین شرایطی ناراضیان عم از عرب و غیرعرب دست به دست هم داده و حکومت بنی امیه را سرنگون کردند و خاندان بنی عباس را جای گزین آنان کردند. در حکومت بنی عباس تعصب نژادی به حداقل رسید اما تعصب مذهبی به اوج رسید. عباسیان قرائتی را از اسلام می خواستند و تبلیغ می کردند که سلطه ی تمام عیار خاندان خود را مشروع و تثبیت کنند و هر نوع اعتراضی را غیر مشروع جلوه بدهند. عباسیان خیلی زود مانند امویان به ظواهر حکومت دنیایی و گردآوری ثروت و پول افشانی های بی حساب و کتاب و بزم های هوس بازانه ی نامشروع علاقه مند شدند. میل به گردآوری ثروت منجر به فشارهای شدید به توده های مردم می شد و این فشارها آنان را مستعد شورش و طغیان می کرد و استبداد حکومت به همراه باده نوشی ها و هوس بازی های علنی منجر به نارضایتی متفکرین مسلمان غیر وابسته به حکومت می شد. متفکرین مسلمان غیر وابسته به حکومت به حرکت های اعراضی توده ای مشروعیت می دادند و دور باطلی از شورش و سرکوب آغاز شد. پهناوری بیش از حد قلمرو حکومتی نیز مزید بر علت بود چون تأمین هزینه ی سرکوب هر شورش با این مسافت ها سر به فلک می کشید. تمامی این تعارضات دست به دست هم دادند تا دستگاه خلافت عباسی به نفع مناطق تابعه قلمرو خود امتیازاتی بدهد که این امتیازات در قالب امارت های موروثی منطقه ای جلوه گر شد. این که این سیاست تا چه حد به نفع خاندان عباسی بود خود موضوع پژوهشی کامل و تمام عیار است. به طور کلی فاصله کمتر از دو قرن بین فتوحات جهانی اسلام تا تن دادن بنی عباس به امارت های موروثی منطقه ای، سرشار از تحولات عظیمی است که هر یک موضوع یک کتاب جداگانه می شود. پژوهش حاضر یکی از این تحولات را انتخاب کرده و آن سرنوشت نظام دیوانی عریض وطویل ساسانیان پس از سقوط است.

سرزمین بلوچستان و به ویژه دشت بمپور اگرچه یکی از نقاط مورد توجه باستان شناسان در سده ی اخیر میلادی به شمار می رود و سابقه ی فعالیت های باستان شناسی در آن به حدود 110 سال پیش از نگارش این کتاب باز می گردد، اما به صورت کلی از مناطق به اصطلاح سفید باستان شناسی در پهنه ی سرزمینی و فرهنگی فلات ایران است که فعالیت های باستان شناسی چشمگیر و مؤثری در آن، پس از اتمام کاوش نویسنده انجام نگرفته و بسیاری از آگاهی های علمی ما از بلوچستان ایران تنها بر پایه ی مطالعاتی استوار است که سال ها از انجام آن ها گذشته است. شوربختانه در این سه چهار دهه ی اخیر، تکاپو و تلاش باستان شناسان خارجی در آن سوی مرزهای سرزمین به ویژه در شبه جزیره ی عمان و مکران پاکستان، بر چشم انداز باستان شناسی این منطقه سایه افکنده است. اگرچه در دهه های پس از انقلاب و به ویژه از دهه هشتاد شمسی به این سو، مطالعات جسته و گریخته ای در منطقه ی بلوچستان با اهداف مختلفی چون نجات بخشی، جلوگیری از غارت محوطه ها در پی کاوش های غیر مجاز و نیز مطالعات پراکنده ای با هدف آموزش دانشجویان باستان شناسی به انجام رسیده است، اما با این وجود، این فعالیت ها در جستجوی پرسش های بنیادین باستان شناختی منطقه و یا در راستای رویکردهای فرادستی و ملی نبوده و بیشترشان محدود به گزارش هایی یک یا دو صفحه ای با شمایل سازمانی و اداری بوده است. کتاب پیش رو دربرگیرنده ی نتایج توصیفی و تحلیلی کاوش های تپه ی بمپور است که پس از انتشار چند مقاله درباره ی این تپه ی مهم در مرکز بلوچستان ایران، به نگارش درآمده است. در زمان انتشار این گزارش، هنوز بسیاری از محوطه های جنوب شرق ایران و مکران پاکستان، ناشناخته بوده و یا کار کاوش علمی آن ها تقریبا هم زمان یا اندکی بعدتر از کاوش های تپه ی بمپور شروع شده بود و بنابراین اطلاعات ایشان و سایر باستان شناسان محدود به بررسی ها و کاوش های شتاب زده و بعضا غیرعلمی از این محوطه ها بوده است. اما دقت نظر و اشراف علمی نویسنده به واسطه ی انجام بررسی ها و کاوش هایی که در برخی مناطق مکران پاکستان یا حوزه ی تمدنی دشت سند داشته، باعث شده تا بسیاری از تحلیل ها و به ویژه تاریخ گذاری های تطبیقی و نسبی که از مواد فرهنگی تپه ی بمپور ارائه داده، پس از گذشت چند دهه، همچنان معتبر باقی بماند. کتاب حاضر نشان دهنده ی نمای کلی کاوش های انجام شده در سال 1966 در سکونتگاه پیش از تاریخی بمپور در جنوب شرقی ایران است. حدود 34 سال پیش از نگارش این کتاب، این محوطه توسط فرد دیگری بررسی شده بود، اما لازم است بر اساس اطلاعات و روش های کاری جدیدتر و امروزی، توالی فرهنگی این بخش از بلوچستان ایران مشخص شود.

کاوش ها در دو برش عمیق انجام گرفت که به شناسایی شش دوره ی استقرار منجر شد. سفل بمپور به خاطر اطلاعات جدیدی که در مورد ارتباطات موجود بین مناطق مرزی بلوچستان ایران و سرزمین های همسایه ی آن یعنی افغانستان و پاکستان در هزاره ی سوم پس از میلاد ارائه می کند، دارای اهمیت زیادی است. نکات دیگری، هرچند با اهمیت نسبتا کمتر، در مورد ارتباطات موجود با سواحل جنوبی خلیج فارس وجود دارد، اما در مورد این احتمالات باید منتظر مدارک جدیدتری بود.

ظروف سفالی چهار دوره ی نخست، نشان دهنده ی رشد و گسترش در درون مجموعه ای است که تاکنون ناشناخته بوده و به نام فرهنگ دوره I-IV بمپور نام گذاری می شود. این فرهنگ ابتدا با فرهنگ ترکیبی و وارداتی در دوره ی V جایگزین شده و نهایتا در دوره ی VI به شکوفایی می رسد. در بمپور، هیچ گونه نمونه ی تاریخ گذاری شده بر اساس کربن 14 وجود ندارد، اما مدارک تطبیقی موجود نشان می دهد که شش دوره ی استقراری موجود، تقریبا از دومین ربع هزاره ی سوم تا حدود 1900 پس از میلاد را در بر می گرفته است.

پدیده های تهاجم و تدافع از جمله پدیده هایی هستند که همیشه همراه و همزاد انسان ها بوده اند. این همراهی ناشی از دفاع انسان از خود و دستاوردهایش و گاهی نیز به دلیل طبع زیاده خواهی انسان ها می باشد. تهاجم و تدافع از جمله مسائلی هستند که از همان دوران اولیه زندگی انسان ها شکل گرفتند. انسان اولیه چه در مقابله با طبیعت و حیوانات و چه در برابر همنوعان خود، این دو پدیده را وسیله هایی جهت رسیدن به اهدافش تلقی می نمود. پس از آن که بشر به زندگی یکجانشینی و تقسیم کار روی آورد، گروهی نیز به شغل سپاهیگری و دفاع از جوامع پرداختند و نیروی نظامی یک از ارکان اصلی جوامع شد. بخش مهمی از تحولات هر جامعه ای مربوط به امور دفاعی و نظامی می باشد. به همین دلیل ارتش به عنوان رکن اصلی ساختارهای دفاعی یک جامعه مورد توجه حاکمان و سیاستمداران قرار گرفته است و هیچگاه یک جامعه از آن بی نیاز نبوده است. وجود نیروهای نظامی برای پاسداری از مرزهای جغرافیایی، سیاسی و امنیتی یک جامعه و دفاع از موجودیت کشور و ملت در هنگام تهدیدات و تهاجمات خارجی و نیز حفظ امنیت و نظم داخلی در طول تاریخ مورد تأکید حکومت ها، جوامع و متفکران بود و ایران نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد. پس هر جامعه با توجه به نوع نیاز خود به مسأله ارتش پرداخته است. اهمیت ارتش در طول تاریخ بشریت تا بدانجاست که بخش مهمی از توسعه و گسترش توانمندی های انسان ها مربوط به امور نظامی می باشد. همچنین بخش وسیعی از اوراق تاریخ بشریت به اقدامات ارتش و امور نظامی پرداخته شده است. فعالیت های ارتش، صرفا در جنبه نظامی اهمیت ندارد، بلکه نهادی قدرتمند در طول تاریخ است که تأثیر عمیقی بر سیاست، اجتماع و اقتصاد داشته است.

در ایران از همان دوران باستان، ارتش اهمیت زیادی داشته است. در تداوم تاریخ ایران نیز ارتش و نیروهای نظامی همواره از جایگاه مهمی برخوردار بودند. موقعیت مهم جغرافیایی ایران و وجود قدرت های بزرگ و طوایف بیابانگرد در اطراف ایران ،اهمیت مساله را دو چندان نموده بود. وجود تشکیلات منظم نظامی در ایران باستان و همچنین اصطلاحات فراوان مربوط به ارتش در این دوره ،نشانگر توجه به این نهاد بوده است.

استقرار حکومت صفویه نقطه ی عطفی در تاریخ ایران است که باعث تحولات عمده ای در جامعه ایران گردید. حکومتی که بیش از دو قرن در تاریخ ایران تداوم یافت و و آثار آن تا مدت ها بر جامعه ایران باقی ماند. به واقع صفویان چارچوب حکومتی بر جای گذاشتند که حکومت های پس از آنان به نوعی تقریبا در این چارچوب و تشکیلات مهم آن قرار گرفتند. به همین دلیل شناخت هر کدام از نهادهای این حکومت به شناخت نهادهای حکومت های پس از صفویه نیز کمک می کند. ارتش مانند دیگر پدیده های هر حکومتی به عنوان یک نهاد، منحصر به مسائل نظامی نیست بلکه پیوندهای عمیقی با مذهب، سیاست، اقتصاد و اجتماع به ویژه در عصر صفوی داشته است. شناخت ارتش می تواند به تبیین بیشتر پدیده های دیگر این دوره نیز بینجامد. در این پژوهش تلاش شده تا مسائل نظامی، سیاسی، اقتصادی و حتی اعتقادی به صورت مجموعه ای واحد و تأثیر گذار بر یکدیگر مورد بررسی واقع شود. در این پژوهش، دوران صفوی به سه دوره ی زمانی تقسیم شده و مسائل ارتش در هر دوره به تفکیک بررسی شده است. همچنین بخش نسبتا مفصلی از کتاب به تاریخ ارتش در ایران از آغاز تا روزگار صفوی اختصاص دارد:

بخش اول: ارتش در ایران پیش از عهد صفوی

بخش دوم: ارتش در عهد اول صفوی

بخش سوم: تحول در ارتش صفوی: ارتش در دوره شاه عباس

بخش چهارم: ارتش در دوره پایانی صفویه

ایده ی گردآوری و چاپ کتابی درباره ی باستان شناسی و تاریخ هنر سرزمین های آسیای مرکزی به زمانی برمی گردد که مترجم دانشجوی کارشناسی باستان شناسی در دانشگاه تهران بود و متوجه شد مطالب مرتبط با باستان شناسی و هنر آسیای مرکزی در دوره ی پیش از اسلام به ویژه محوطه ی تازه کشف شده اندک است. از این رو، ترجمه ی مقاله های در این زمینه امری اجتناب ناپذیر می نمود بر این اساس مبحث دیوارنگاره های موجود در این سرزمین ها که به عنوان یکی از کانون های نقاشی دیواری در جهان پیشامدرن شناخته می شود مورد توجه قرار گرفت. این امر می تواند ناشی از این باشد که به جز نقش های دیواری پنجکنت در تاجیکستان و نقش های دیواری مانوی سین کیانگ چین که تا اندازه ای شناخته شده اند سایر نقش های دیواری آسیای مرکزی به ویژه نقش های دیواری کشور افغانستان برای جامعه ی علمی ایران ناشناخته مانده است. این کتاب سعی دارد تا حد امکان نیاز جامعه ی علمی کشور را در این رابطه برطرف کند؛ هر چند خود گردآورنده نیز بر این باور است که این کتاب سرآغاز راه شناخت این نقش هاست و امید است در آینده پژوهش های بیشتری در این زمینه انجام شود.

در بخش هایی از این کتاب از لغات و اصطلاحات مربوط به آیین بودایی یاد شده است. در این مورد، سعی بر این شده است که این اصطلاحات تا حد ممکن ساده سازی شده و در پانوشت آورده شود ولی این احتمال هست که برخی از خوانندگان تمایل داشته باشند تا درباره ی این عبارت ها بیشتر بدانند که می توانند به کتاب های مربوطه به ویژه تألیفات و ترچمه های استادان این حوزه مراجعه کنند. همچنین از آنجا که مخاطبان اصلی این کتاب دانشجویان باستان شناسی هستند، به همین جهت ممکن سات در پاره ای از موارد خواننده وارد جزئیات باستان شناسی محوطه ها شود، با وجود این مترجم سعی کرده است تا مقاله ها را به گونه ای گزینش کند تا دیگر علاقه مندان اعم از دانشجویان تاریخ هنر و تاریخ و ... نیز بتوانند از آن بهره بگیرند.

مصر کشوری سرشار از تاریخ و نیز عجایب است. کشوری با هزاران سال تاریخ و اهرامی که خود تصویر تاریخند. با مطالعه درباره ی تاریخ سیاسی معاصر مصر؛ تنش ها، تغییرات و گرایش های مختلف را در ان می یابیم و زمانی که به روابط ایران و مصر می نگریم در دو محور کاملا متضاد از پیوند و جدایی خبر می گیریم.

در این کتاب، دکتر سعید الصباغ به بررسی و تحلیل همین دو محور متضاد می پردازد و بازه ی زمانی بین 1981-1970، نگاهی عمیق به روابط این دو کشور گاه دوست و گاه دشمن دارد. کار دکتر الصباغ برای محققان علوم سیاسی و مطالعات مصر بسیار مفید و برای افراد علاقه مند در این زمینه نیز جذاب است. 

به نظر می رسد آن جدایی که روابط مصر و ایران از سال 1979 میلادی پس از به قدرت رسیدن انقلاب اسلامی در کشور به خود دیده است، گویی برای بسیای از مصری ها و اعراب همانند معمایی گشته است. به همان میزان هم، پیوند میان دو کشور در سال 1970 میلادی در پی درگذشت عبدالناصر طی دوره ای آغاز گردید و تا ابتدای انقلاب اسلامی پس از هشت سال ادامه داشت. چون قبل از آن با رنگی از نفرت پوشیده شده بود که این امر، محصول روابط ویژه ی شاهنشاه نشسته بر تحت طاووس و میان اسرائیل بود.

کتابی که در دست ماست در پی تفسیر این معما است و می بینیم که در طی یک مطالعه ی موضوعی قابل اعتماد، تمامی دیدگاه ها چه مصری چه ایرانی ارائه می شوند و در این امر آشنایی وی به زبان فارسی کمک کرده و توانسته است به راه حلی دست یابد.

(دوستی یا وصال) آغاز آن پس از ا ختلال آشکار در توازن قوای اعراب و اسرائیل بعد از جنگ 1967 م شروع شد. این همان پدیده ای بود که باعث گردید ایران در روابطش با حکومت تل آویو تجدید نظر نماید و در دلائل جدایی که به مصر و بسیاری از کشورهای عربی طی دوران ناصری حاکم بود بازنگری کند. سیاست حکومت تهران در قبال اسرائیل از مهم ترین دلائل آن بود. نویسنده ی این کتاب به همدلی متقابلی که مصر از سوی دولت ایران ضمن جنگ اکتبر 1973 م دریافت کرده بود تأکید دارد که یکی از برگ های برنده ی در دست سیاست خارجی مصر طی این دوران بسیار سخت در درگیری اعراب و اسراییل را نمایان می سازد. مطالب در چهار فصل ارائه گردیده است:

فصل یک: عرصه ی خارجی روابط مصر و ایران

فصل دو: تحولات روابط مصر و ایران

فصل سوم: الگوهای همکاری مصر و ایران

فصل چهارم: تحول روابط مصر و ایران

ایدئولوژی و دین سلطنتی، موضوعی مهم در مطالعه ی تاریخ باستان است. فاصله ی زمانی، امکان ترسیم نتایجی پیوسته و نوشتن نظر مشروح و فراگیر درباره ی جوامع باستانی را نمی دهد. نبود یا ناهمانگی منابع غالبا به روشنگری نسبی یا یک سویه ی حیات باستان می انجامد که این به طور کلی بنیانی را برای نظریاتی فرضی درباره ی جوامع باستانی صورت می دهد. برای بازیابی این تاریخ دور در میان نظریه ها به اجماع نیاز است. از آنجا که تاریخ باستان غالبا تاریخ فرمانرویان و برمبنای این واقعیت است که بخش اعظم یافته ها با نخبگان جامعه مرتبط است، تحقیق درباره ی ایدئولوژی می تواندبه تلاش در جهت توضیح جهان باستان منتج شود. به عبارت دیگر، دین بخش مهمی از مطالعه ی هر جامعه است. بسیاری از مورخان دین مشتاق خلق فضایی دینی و غیر دینی در عملکرد افراد هستند، اما دشوار است که چنین دیدی را به جوامع باستانی تسری داد، چنانکه در موارد بسیاری فضای غیردینی و دینی چنان در هم تنیده است که جداسازی آن ها دشوار می شود.

در تاریخ میان رودان و ایران باستان، جداسازی و تشخیص لایه های دینی و غیردینی هم بسیار دشوار است. جو آسمانی ایزدان، تافته ی جدابافته ای از جو مادی آدمیان نبود. متعاقبا، دین و ایدئولوژی سلطنتی همواره بسیار درهم تنیده بوده اند. گمان می رفت منشأ فرمانروایی در آسمان ها قرار دارد و از سوی ایزدان مهتر گروه ایزدان به فرمانروایان زمین اعطا می شود. در طول دوره ای کوتاه و مشخص از تاریخ، خود فرمانروایان میان رودان نیز ایزد به شمار می آمدند که البته در مصر باستان تلقی عامی بود ولی در ایران باستان و طول دوره ی فرمانروایی هخامنشی مصداق بر این امر به دست نیامد. منابع مربوط به ایران و میان رودان باستان، شامل مهرهای استوانه ای، گل نوشته ها و سایر موارد غالبا مربوط به ایدئولوژی و دین سلطنتی است، بنابراین در زمینه های پژوهشی آشورشناسی و مطالعات ایران باستان، مسائل ایدئولوژی و دین سلطنتی بسیار مشهود هستند. اما درباره ی این موضوعات مطالعات نظام مند و دقیق کم است. بازه ی گسترده ای از احتمالات برای تحقیقات آتی وجود دارد.

پژوهش پیش رو با هدف پی جویی تحولات عمومی ایدئولوژی و دین سلطنتی از نظر ترتیب زمانی، در طی سه هزاره ی پیش از میلاد از تاریخ میان رودان (اوایل دوره ی دودمانی 2900 /2800-2334) تا دوره ی نوبابلی (626-538) و دنبال کردن تأثیرات بعدی آن ها بر ایدئولوژی و دین سلطنتی ایران باستان در دوره ی هخامنشی (558-330 پ م) به رشته ی تحریر درآمده است. بنابراین پژوهش حاضر حد فاصلی است میان آشورشناسی و مطالعات ایران و منابع هر دو زمینه ی پژوهشی را هم به کار می برد. متن پژوهش حاضر به سه فصل اصلی تقسیم می شود:

فصل اول: ویژگی های اصلی ایدئولوژی سلطنتی میان رودان

فصل دوم: ویژگی های اصلی دین میان رودان

فصل سوم: تأثیرات میان رودان بر ایدئولوژی و دین هخامنشیان

دانشنامه ی ایرانیکا معتبرترین و جامع ترین مرجع پژوهش درباره ی تاریخ و فرهنگ ایران پیش و پس از اسلام به زبان انگلیسی است و نه تنها نمونه و نظیری در میان پژوهش های ایران شناسی ندارد، بلکه پیرامون فرهنگ و تاریخ سرزمین های غرب آسیا نیز اثری مشابه آن منتشر نشده است.

ارجاعات روشمند با رعایت تقدم و تأخر نقل قول ها و بر اساس اهمیت منابع، در کنار کتاب شناسی دقیق و مستند هر مدخل، دانشنامه ی ایرانیکا را به منبعی ارزشمند و در عین حال بی طرف در مطالعات ایران شناسی بدل کرده است. اهمیت دیگر ایرانیکا در نگاه فراگیر به مفهوم فرهنگ ایرانی است که سپهر اندیشه و خرد ایرانی را در گستره ی تاریخی و جغرافیایی بسیار وسیعی جست و جو و بازخوانی می کند و ویژگی بارز تمدن ایران را، علاوه بر ادوار باشکوه تاریخ این سرزمین، در پرتو تنوع فرهنگی و قومی ایران نیز می بیند. رویکردی که نتیجه ی نگاه علمی، عمیق و بی طرف پایه گذار دانشنامه ی ایرانیکا، دکتر احسان یارشاطر (1399-1299) و همکاران او بوده است.

تنوع دیدگاه ها و رویکردهای متفاوت پژوهندگان و نویسندگان این دانشنامه بر اهمیت مداخل ایرانیکا افزوده است. به طوری که می توان پاره ای از مداخل مربوط به یک موضوع را کنار یکدیگر آورد و  منبعی متنوع و در عین حال منسجم از آن موضوع فراهم کرد. تاکنون ترجمه ی این دانشنامه ی سترگ به زبان فارسی با همین رویکرد صورت گرفته و مجموعه ای از مداخل آن به شکل موضوعی به فارسی برگردانده شده است. کمبود منابع در مطالعات اقوام ایرانی به طور کلی و فقدان آن در مطالعات فرهنگی قوم بلوچ به طور خاص، انگیزه ی اصلی گردآوری و ترجمه ی مداخل بلوچستان از دانشنامه ی ایرانیکا بوده است.

ترجمه ی مقالات این کتاب توسط متخصصان گرایش های مختلف انجام شده است تا برگردان فارسی آن ها دقیق و فنی باشد؛ در عین حال مقالاتی مستقل حاوی اطلاعاتی تازه درباره ی هر بخش، توسط مترجمان متخصص نوشته شده تا ترجمه ی متن مقالات ایرانیکا به فارسی، محتوایی افزون بر متن انگلیسی داشته باشد.

مدخل جغرافیا، تاریخ و قوم نگاری نوشته ی برایان اسپونر، انسان شناس و ایران شناس بریتانیایی است. این مقاله ی بلند گرچه در روایت وقایع تاریخی معاصر بلوچستان، به خصوص در توصیف نقش بریتانیا درمناقشات آن منطقه، بی طرف نیست و در شرح وقایع ممنجر به ایجاد منطقه ی حایل توسط بریتانیا و تحمیل قرارداد گلدسمیت به ایران و تجزیه ی بلوچستان، موضعی تقلیل گرا دارد، با این حال یکی زا خواندنی ترین مداخل ایرانیکا درباره ی بلوچستان است. اسپونر تا دهه ی شصت میلادی پژوهشگر انجمن بریتانیایی مطالعات فارسی و مدرس دانشگاه آکسفورد بود و پس از آن به گروه انسان شناسی فرهنگی دانشگاه آکسفورد بود و پس از آن به گروه انسان شناسی فرهنگی دانشگاه پنسیلوانیا پیوست. او از متخصصان برجسته ی ایران شناسی و مطالعات خاورمیانه در نیم قرن گذشته است.

جیم گری شفر، باستان شناس آمریکایی و متخصص برجسته ی باستان شناسی آسیای جنوب شرقی، نویسنده ی مدخل باستان شناسی بلوچستان است. این مدخل به اطلاعات موجود درباره ی کاوش های باستان شناسی تا پیش از سال 1979 محدود می ماند. دکتر سید منصور سید سجادی، باستان شناسی برجسته ی ایرانی، این کاستی را برطرف ساخته و علاوه بر ترجمه ی این مدخل، گزارشی از کاوش های باستان شناسی بلوچستان از سال 1979 تا کنون را نیز در یادداشتی جداگانه شرح داده است. وی محقق بازنشسته ی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و عضو موسسه ی مطالعاتی شرق میانه و شرق دور در ایتالیا است.

ژوزف الفنبین، استاد فقید مطالعات ایران در دانشگاه ماینز آلمان، تویسنده ی دو مدخل مهم «زبان و ادبیات» و «شعر بلوچی» است. او که متخصص زبان بلوچی بود، در مدخل نخست، ضمن بررسی تاریخی و پراکندگی قلمرو زبان بلوچی، به موضوعات آواشناسی، صرف و نحو، دایره ی واژگان و گویش های این زبان می پردازد. همچنین در بخش ادبیات این مدخل، شرحی از منظومه های بلوچی ارائه می دهد. این منظومه ها دربرگیرنده ی تاریخ و فرهنگ بلوچستان و یکی از منابع مهم بررسی های تاریخی و فرهنگی قوم بلوچ است.

در میان نویسندگان مداخل بلوچستان در دانشنامه ی ایرانیکا، نام چند ایرانی نیز به چشم می خورد. مدخل موسیقی نوشته ی دکتر محمدتقی مسعودیه (1377-1306)، استاد فقید موسیقی شناسی دانشگاه تهران، حاوی اطلاعاتی کلی از موسیقی بلوچستان است و از آنجا که تاریخ نگارش آن به اواخر دهه ی نود میلادی می رسد، اطلاعاتی درباره ی مطالعات سه دهه ی اخیر موسیقی بلوچستان ارائه نمی دهد. علاوه بر این اطلاعات موجود در این مدخل محدود به بلوچستان ایران است. ایران علاء فیروز و مهرمنیر جهانبانی از دیگر نویسندگان ایرانی مداخل بلوچستان در دانشنامه ی ایرانیکا، مدخل پوشاک بلوچ در ایران را نوشته اند.

مدخل دیگری نیز در دانشنامه ی ایرانیکا به بررسی لباس بلوچی و پراکندگی جغرافیایی آن خارج از مرزهای ایران اختصاص دارد. مدخل فرش بلوچی در این دانشنامه نوشته ی سیاوش آزادی است. او از جمله ی مهم ترین متخصصان فرش ایران است که با گردآوری مجموعه ای غنی از بهترین قالی ها و فرش های ایران، در معرفی این هنر والای ایرانی در سطح بین المللی نقش بسزایی داشته است.

در یکی دو فصل اول کتاب حاضر موقعیت علم در خاستگاه های نخست آن یعنی مصر، بابل، آشور، یونان، ایران و هند به اجمال بررسی می شود. آن گاه فعالیت های مراکز علمی جهان اسلام به ترتیب تقدم تاریخی در بین النهرین (عراق)، مصر و شام، ایران، آسیای مرکزی، مغرب و اندلس مورد بررسی قرار می گیرد. چند فصل پایانی کتابه به چگونگی تأثیرگذاری علوم دوره ی اسلامی در رنسانس اروپا، به ویژه در فعالیت های علمی دانشمندانی چون کوپرنیک، کپلر، گالیله و نیوتن می پردازد. فصل آخر نیز به بحث درباره ی میراث علوم اسلامی و بررسی اجمالی اسباب انحطاط علم در جهان اسلام و نهایتا ظهور نشانه هایی از احیای علمی در برخی از کشورهای اسلامی، اختصاص یافته است.

نویسنده چگونگی انتقال دانش مسلمانان به غرب، و نقش آن را در احیای علمی آن سامان را با ذکر شواهدی متقن شرح می دهد و غفلت های ناروای دانشمندان اروپایی را در کتمان این حقایق و در ادای دین خود به اسلاف مسلمانش نکوهش می کند. آنچه مسلم است اینکه دانشمندان اروپایی یقینا آگاه بوده اند که بسیاری از دانش های پیشین از طریق جهان اسلام به غرب انتقال یافته است، با این حال این حقیقت آشکار کتمان می شود. نویسنده می کوشد تا با تاباندن نور به زوایای تاریک واقعیت های تاریخی تأثر و تأثیرهای علمی، نشان دهد که دانشمندان اسلامی چگونه از دانش های اقوام پیشین تأثیر پذیرفتند و چگونه علومی را که از آن ها فراگرفته و نیز علومی را که خود ایجاد کرده بودند به اروپا انتقال دادند. وی به چگونگی این تأثیرپذیری آنان از علم ملل پیشین و تأثیرگذاری دستاوردهای علمی ایشان در سیر تحولات فکری عالمان اروپایی می پردازد، و در این زمینه صرفا به جنبه های روایی بسنده نمی  کند، بلکه با تتبع در آرای علمی اندیشمندان اسلامی و غربی می کوشد خواننده را در معرض زبده ی افکار و نظریات آنان قرار دهد.

این نکته شایان ذکر است که جهان اسلام در طول سده های نخست دوره ی اسلام (قرون سوم تا هفتم) شاهد شکوفایی فرهنگی عظیمی بوده است. توصیه های اسلام به علم آموزی، تأثیرات نهضت ترجمه و آشنایی مسلمانان با علوم اوایل (آثار علمی و فرهنگی تمدن های غیر عربی)، تشویق و پشتیبانی حامیان قدرتمند از جریان های علمی، زمینه ی مساعد کنجکاوی فکری دانش پژوهان را سبب شد و آنان را به فعالیت های گسترده ی علمی واداشت. عشق به علم آموزی چنان شور و شوقی در دل عالمان مسلمان ایجاد کرد که آن ها حتی در شرایط سخت و دشوار نیز از کار تحقیق و تجارب علمی و خلق آثار بدیع دست نکشیدند. ایشان در پیشرفت و تکامل علوم زمان از جمله در فلسفه، ریاضیات، نجوم، فیزیک، شیمی و پزشکی گرفته تا جغرافیا و دریانوردی به پیشرفت ههای چشم گیری نایل شدند، و از این رهگذر آثاری اصیل از خود برجا گذاردند و بر گنجینه ی دانش بشری افزودند، و در زمینه ی فنون مختلف از جمله در فن ساختن کاغذ، ساعت، پارچه بافی، چرم سازی، آسیاب های بادی، ساخت ادوات و ابزارهای جنگی، شیشه گری، استخراج و ذوب فلزات سنگ بنای فناوری های آتی را گذاشتند.

در نتیجه ی مراودات سیاسی و فرهنگی که بین شرق و غرب برقرار شد و آمد و شدهایی که صورت می گرفت، اروپا به وجود گنجینه های عظیمی از آثار علمی موجود در جهان اسلام پی برد. شرح پیدایش جریان های فکری و تحولات علمی و آشنایی با شیوه ی  کار پویندگان راه دانش و چگونگی انتقال علوم از فرهنگی به فرهنگ دیگر در این کتاب از نظر خوانندگان می گذرد.

تاریخ کهنسال ایران زمین وارث بسیاری از متون تاریخنگاری است که هر یک بخشی از سرگذشت این سرزمین را در خود جا داده است. بسیاری از این متون در دو قرن اخیر که تصحیح و انتشار متون فارسی رونقی گرفت، به زیور چاپ آراسته شد. اما این تصحیح ها همواره از شیوه و محتوایی یکسان برخوردار نبود. گاه در کمال دقت و وسواس صورت گرفت و به زنده شدن متنی کهن بر اساس نسخه یا نسخه های خطی آن انجامید و گاه دقتی بایسته در تصحیح اتفاق نیفتاد و صرفا نسخه ای خطی به متنی چاپی تبدیل شد. چنین است که امروزه بسیاری از متون منتشر شده ی تاریخ نگاری ایرانی از کیفیت لازم برای این گه پژوهشگران بتوانند از آن ها در پژوهش هایشان بهره مند شوند برخوردار نیستند. از این روی به نظر می رسد تصحیح و انتشار دوباره ی بسیاری از آثاری که پیشتر منتشر شده اند، امری ضروری است. تاریخ نگاری های روزگار صفوی شاید بیش از هر دوره ای دیگر مصداق این سخن باشند. بسیاری از متون تاریخ نگاری این روزگار با همه ی اهمیتی که دارند، متاسفانه تصحیح و انتشاری مناسب ندارند. تاریخ عباسی یا روزنامه ی ملاجلال نیز از همین دسته است که نیاز مبرم به تصحیح و انتشار دوباره آن به روشنی به چشم می خورد. این اثر از آثار تاریخ نگاری برجسته ی روزگار شاه عباس یکم صفوی است و برای شناخت تاریخ ایران در روزگار پادشاه یاد شده، اهمیتی فراوان دارد. همان اندازه که فرمانروایی شاه عباس درخشان ترین روزگار پادشاهی صفویان است، تاریخ نگاری روزگار او هم جدای از دیگر پدیده های دروان او نیست و نسبت به نمونه های پیش و پس از خود در دوره ی یاد شده از برجستگی و پرباری بیشتر برخوردار است. تاریخ نگاری های صفوی پیش از روزگار شاه عباس، با همه ی تفصیل و پرشمار بودن، از عیبی بزرگ برخوردارند آن هم این که مطالب آن ها به شدت تحت تأثیر یکدیگر و در بسیاری موارد شبیه همدیگر است. این همانندی ها باعث شده است در بسیاری رویدادها، گزارش هایی تقریبا یکسان از این روزگار به دست پزوهشگر امروزی برسد و خواننده از گزارش های متنوع درباره ی یک رویداد محروم باشد. تاریخ نگاری های پس از شاه عباس نیز کاستی هایی دیگر دارند. در این میان تاریخ نگاری دوره ی شاه عباس برخلاف دوره ی پیش از خود دارای تاریخ های بسیار متفاوت و مستقل از یکدیگر است. به گونه ای که در هر یک از این آثار گزارشی مستقل و نسبتا متفاون را از بسیاری از رویدادها یم توان به دست آورد که هر یک گوشه ای از رویدادهای زمانه را توصیف می کند.

تاریخ عباسی یا روزنامه ی ملاجلال یکی از پدیده های درخشان تاریخ نگاری عصر شاه عباس است که نسبت به دیگر تاریخ نگاری های این دوره دارای ویژگی های خاص خود است و می تواند بسیاری از کاستی های آن ها را برطرف کند. از این روی برای مطالعه ی عصر شکوفایی فرهنگ و تمدن ایرانی در روزگار شاه عباس، یکی از منابع بسیار سودمند و لازم به شمار می آید. این است که تصحیح علمی و انتشار آن کاری بایسته به شماری می آید.

«علوم ارتباطات» به مفهوم جدید کلمه در ایران، در «مؤسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی» شکل گرفت. جایی که نخست در نامش از «علم ارتباطات» سخنی نبود ولی هسته ی این علم را در دامن خود پرورش می داد. به همین جهت کمی بعد مفهوم واقعی و زبان خود را بازیافت و به دانشکده ی علوم ارتباطات اجتماعی تغییر نام داد. یادنامه ی حاضر  شامل یادداشت های برخی از فارغ التحصیلان دانشکده به ویژه در رشته ی روزنامه نگاری درباره ی دانشکده است و در آن برخی از آنان از چشم خود به دانشکده و استادان و نحوه ی تدریس و تحصیل در آنجا نگریسته اند. این کتاب عصاره ی احساسات و شور و شوق دانشجویانی است که هنوز پس از پنجاه سال به دانشکده ی خود عشق می ورزند، بنابراین به صورت عام تنها یاد خاطرات دوران دانشجویی را در دل کسانی زنده نمی کند که در سال های جوانی در دانشکده ی علوم ارتباطات اجتماعی درس خوانده اند بلکه به مثابه مشت نمونه ی خروار تداعی کننده ی خاطرات همه ی کسانی است که زمانی در دانشکده ای و دانشگاهی درس خوانده اند، در خیابانش قدم زده اند، شاد و بی خیال از پله هایش بالا رفته اند، به شوخی و شیطنت پرداخته اند و در کلاس های استادان طراز اولش دانش آموخته اند. در عین حال این کتاب به طور خاص، ادای دین به دانشکده ای است که در سال 1346 با نام مؤسسه ی عالی مطبوعات و روابط عمومی بنیاد شد و فارغ التحصیلانش چه در عرصه ی روابط عمومی و چه در عرصه ی روزنامه نگاری نقش خود را بر زمانه زدند و از آن سرفراز و تأثیرگذار بیرون آمدند؛ مؤسسه ای که در مدت کوتاهی به دانشکده ی علوم ارتباطات اجتماعی ارتقا یافت و تأثیر آن در پنجاه سال اخیر بر روزنامه نگاری ایران به نسبت و بر روابط عمومی ایران به طول مطلق انکارناپذیر است.

سال های دانشکده، شامل چند بخش است:

بخش اول: گزارش ها

بخش دوم: یادداشت های دانشجویان دانشکده - یادداشت های دانشجویانی که در آن سال ها جوانانی جویای نام بوده اند و بعد ها در مطبوعات و ادارات روابط عمومی مشغول به کار شده اند.

بخش سوم: گفتگو با استادان - گفتگو با استادانی که هرچه در جان خود داشتند  در کف اخلاص نهادند و به دانشجویان خود هبه کردند.

بخش چهارم: گفتگو با دانشجویان

بخش پنجم: اسناد و تصویرها - عکس ها و خاطراتی که از دوران دانشکده در آلبوم دانشجویان به یادگار مانده و البته روابط فارغ التحصیلانی که بعدها در اجتماع و دوران کار با یکدیگر مرتبط بوده اند.

«کودک» در ازمنه ی تاریخ، به عنوان موجودی که دارای هویت و وجودی مستقل است و جایگاه خاص خود را در اجتماع دارد به حساب نمی آمد و این عضو کوچک جامعه بدون درک کامل دنیای کودکی با جبر جامعه ی خود بسیار زوده به دنیای بزرگسالان ملحق می شد. فرایندی جبری که قبل از دوران معاصر تاریخی، غالب کودکان جهان آن را می پیمودند. توجه جامعه ی ایرانی به «کودک» نیز از این قاعده مستثنا نبوده است. کودکان ایرانی به محض اینکه از شیر مادر محروم می شدند به عنوان بزرگسالانی در نظر گرفته می شدند که صرفا از نظر جثه کوچک تراز آنان هستند. این نوع از تفکر در باب کودک را می توان به روشنی در طرز پوشش آنان مشاهده نمود. نکته ای که خارجیان سفر کرده به سرزمین ایران نیز بدان اشاره کرده اند.

علاوه بر «شخص کودک» که ذکر آن رفت، «مفهوم کودک» نیز، مانند بسیاری از مفاهیم دیگر، در برهه ی زمانی طولانی از تاریخ، در عین اهمیت وافری که داشته، مورد توجه نبوده است. «نادیده انگاری» و «بی توجهی» به مفهوم کودک منجر به گسترش این باور گسترده شد که کودک به عنوان عضوی از جامعه است که به دلیل عدم تجهیز به مهارت های اجتماعی مورد نیاز نقش ها، نقش موثری در سازمان اجتماعی ندارد. دوران کودکی نیز مانند مفهوم کودکی در طول تاریخ نادیده گرفته می شد. به رغم اهمیت اجتماعی ای که دوران کودکی برخوردار است، این دوران در علوم اجتماعی نیز نمود چندانی نداشته و به مثابه ی حوزه ای مهم برای دانشمندان اجتماعی محسوب نمی شده است. تنها در دهه های اخیر است که توجه اندیشمندان روان شناس به ویژه روان شناسان رشد، انسان شناس و تاریخ دانان بدان جلب شده است. اما در کنار نگاه های علمی دیگر، حضور و وجود نگاه جامعه شناسانه نیز بیش از پیش احساس می شد. توجه علم جامعه شناسی به این دوران حساس و مهم به عنوان موضوعی مستقل و منفک از جامعه شناسی خانواده و جامعه شناسی آموزش و پرورش، مربوط  به دهه ی اخیر می شود. در حقیقت، در دهه ی اخیر است که جامعه شناسی پدیده ی کودکی و موضوعات ومسائل مربوط به این دوران را به شکلی جداگانه مورد مطالعه و بررسی قرار می دهد. یکی از این مسائل مربوط به ازدواج است که از آن به عنوان ازدواج کودکان یاد می شود. کودکانی که در دنیای امروز با ازدواج پیش از موعد، به یکباره و به شکلی ناگهانی وارد دنیای بزرگسالانی می شوند، با مسائل و مشکلاتی مواجه می شوند که شناخت این مسائل نیازمند مطالعات علمی دقیق و موشکافانه است. اما هر مطالعه ای در باب پدیده های اجتماعی به صورت عام و ازدواج کودکان به صورت خاص باید با نگاهی به گذشته و تاریخ پدیده ی مورد نظر صورت پذیرد. در حقیقت شناخت درست هر پدیده ی اجتماعی می بایست با توجه به تمامی جنبه های فعلی و شرایط تاریخی آن پدیده انجام گیرد، چرا که تغییر و پویایی همیشه همراه جوامع و پدیده های اجتماعی بوده و شناخت آن ها منحصر به بررسی آن ها در زمان حال نمی شود. بلکه دانشمندان برای درک و تبیین کامل وقایع اجتماعی، به گذشته ی دور یا نزدیک پدیده ها نیز توجه می کرده اند. بر همین مبناست که می توان گفت در هر مطالعه ای ابتدا باید به درکی از «بودن ها» رسید تا بتوان به شناختی از «شدن ها» دست یازید. چرا که شرایط ازدواج کودکان در دوران کنونی، حاصل یک وضعیت و شرایط پیشینی است که تا آن شناخته نشود، این نیز شناخته نخواهد شد. به همین منظور در این کتاب، برای شناخت پدیده ی ازدواج کودکان ایرانی به گذشته ی نه چندان دور با دوران معاصر یعنی دوران صفویه و قاجاریه رجوع شده و در این راه از مهم ترین منبع تاریخی مکتوب موجود یعنی «سفرنامه» استفاده گردیده است.

عناوین فصل های کتاب:

فصل اول: کلیات

فصل دوم: عمومیت ازدواج کودکان

فصل سوم: بلوغ، معیار ازدواج کودکان

فصل چهارم: ازدواج کودکان؛ امری غیرشخصی

فصل پنجم: تشریفات ازدواج کودکان

فصل ششم: علل ازدواج کودکان

فصل هفتم: پیامدهای ازدواج کودکان

فصل هشتم: راهکارها

فصل نهم: ناهمسانی سنی در ازدواج کودکان

فصل دهم: اولین مقاومت ها در برابر ازدواج کودکان

فصل یازدهم: معرفی نمونه ای تاریخی

فصل دوازدهم: جمع بندی

احمد کسروی (1324-1269 خورشیدی) مورخ، زبان شناس، پژوهشگر، روزنامه نگار، حقوق دان و وکیل دعاوی، در حوزه های گوناگون دارای تألیفات متعدد پژوهشی است. وی درباره ی انقلاب مشروطیت صاحب دو اثر سترگ  «تاریخ مشروطه ایران» و «تاریخ هجده ساله آذربایجان» است که از مهم ترین مدارک و منابع مربوط به مطالعات مشروطه محسوب می شود و همواره مرجع اصلی پژوهشگران این عرصه بوده است. این نوشتار که بر اساس یادداشت های وی در روزنامه ی پرچم در سال های 1320 و 1321 خورشیدی فراهم آمده، سومین اثر او درباره ی مشروطیت است که برای اولین بار در قالب کتاب به چاپ رسیده است.  این اثر علاوه بر این که خلاصه ی کتاب های «تاریخ مشروطه ایران» و «تاریخ هجده ساله آذربایجان» است، ادامه و تکمله ی کتاب های یاد شده نیز به شمار می آید، زیرا دارای تفاوت ها، افزوده ها، داوری ها، اظهار نظرات و توضیحاتی است که در آن کتاب ها نیامده است. «ثبت وقایع در تاریخ»، «قدردانی از قهرمانان و کوشندگان مشروطه»، «زنده نگه داشتن نام مجاهدان گمنام مشروطه» و «نکوهش بدخواهان و دشمنان مشروطه» از مهم ترین دلایل و انگیزه های کسروی در نگارش این یادداشت ها بوده است. اثر حاضر همچون دو کتاب مشهور کسروی، از جمله اسناد مهم و ارزشمند انقلاب مشروطیت محسوب می شود.

یادداشت های کسروی در روزنامه ی پرچم درباره ی رجال و حوادث انقلاب مشروطه که ارکان و ساختار کتاب حاضر را تشکیل می دهد، شامل 6 موضوع است. این موضوعات عبارتند از:

1- هواخواهان مشروطه

2- بدخواهان مشروطه

3- گروه سوم

4- یک سند تاریخی

5- یک عکس تاریخی

6- از این جا و از آن جا

شادی حمید نویسنده ی معاصر مسلمان، مدیر «مرکز خاورمیانه» در دانشگاه استنفورد و عضو پروژه ی «روابط آمریکا با جهان اسلام» در مؤسسه ی بروکینگز است. وی کتاب ها و مقالات متعددی پیرامون تاریخ فکری و سیاسی خاورمیانه و جهان عرب و نیز جنبس های اسلامی به رشته ی تحریر درآورده است. موضوع محوری که نویسنده در این کتاب به آن پرداخته است، حول پاسخ به این سؤال مهم است که چرا رابطه ی اسلام با سیاست در مقایسه با ادیان دیگر متمایز است و چگونه این موضوع در ایجاد شرایط موجود خاورمیانه تأثیرگذار است. نویسنده در اثر حاضر، کار خود را با مقایسه ی مبانی کلامی مسیحیت و اسلام آغاز می کند و در نهایت به این نتیجه می رسد که با عنایت به استثناگرایی اسلامی بعید است که الگوی نهضت اصلاح دینی و سکولاریزاسیون که درغرب تجربه شد و بر اساس آن دین کم کم به عرصه ی خصوصی رانده شد، در خاورمیانه قابل اجرا باشد. او استدلال می کند که فرایند اصلاح طلبی دینی منجر به شکل گیری تعریفی جدید از اسلام شد که میان متفکران و عالمان دینی مسیحیت این نوع تعریف از دین هیچگاه وجود نداشته است. اسلام در خاورمیانه به الهیات سیاسی تبدیل شد و با ایدئولوژی آمیخته گردید. در حالی که مسیحیت ایدئولوژی های سکولاریستی را در تقابل و در برابر خود یافت، اسلام منابع کلامی کافی جهت مقاومت ایدئولوژیک در برابر هژمونی (تسلط) و استعمار غربی را برای اطلاح طلبان مسلمان فراهم کرد؛ از منظر نویسنده دقیقا به همین دلیل می توان ادعا کرد که اسلام دینی استثنایی است. از دیدگاه شادی حمید، جنبش اصلاح طلبی دینی مظاهر متنوعی در تاریخ اسلام داشته است. او البته میان جنبش های اصلاح طلب مدرن با حرکت های اجتهادی سنتی تمایز قایل می شود و روی این ادعا تأکید می کند که جنبش های اصلاح طلب مدرن، سیاسی و عقیدتی هستند در حالی که حرکت های اجتهادی سنتی بر شریعت اسلامی تمرکز دارند. نویسنده در اثر خود برای برجسته کردن تمایزات کلیدی و شباهت های جنبش های اصلاح طلب اسلامی به مطالعه ی موردی حزب النهضة تونس، اخوان المسلمین مصر، حزب عدالت و توسعه ی ترکیه و گروه داعش در طول قرون 20 و 21 میلادی می پردازد. به طورکلی نگارنده در کتاب خود به دنبال فهم و تشریح این موضوع است که اسلام در زمینه ی ارتباط با سیاست یک استثناء است و در مقایسه با سایر ادیان، از جمله مسیحیت، منابع غنی تری را برای افرادی که درگیر سیاست و حوزه ی عمومی هستند در اختیار می گذارد.  

عناوین اصلی:

آیا اسلام دین منحصر به فرد است؟

رفرمیسم اسلامی

جنبش اخوان المسلمین؛ از اصلاح تا انقلاب

مدل ترکیه: اسلام گرایان قدرتمند

تونس: اسلام گرایانی که از اسلام گرایی خود عقب نشستند

داعش پس از ناکامی در تأسیس دولت

اسلام، لیبرالیسم و دولت

در میان مفاهیم حوزه ی مطالعات موعودگرایی، مفاهیمی چون غیبت، انتظار، امیدواری، رستگاری، نجات و... به نظر می رسد انتظار، نزدیک ترین مفهوم به جامعه شناسی دین و از نظر برخی جامعه شناسان، بنیادی ترین مفهوم در مطالعات اجتماعی است. همچنین در جامعه شناسی تاریخی تشیع، مفهوم غیبت پس از دوره ی نبوت و دوره ی امامت، اهمیت می یابد و برجسته می شود. این در حالی است که از نظر برخی جامعه شناسان، این انتظاراست که به عنوان مفهومی بنیادین قلمداد می شود؛ چرا که این مفهوم واجد سویه ای انسان شناختی و روان شناختی نیز هست. با این حال، آثار کلاسیک جامعه شناسی که به این موضوع پرداخته اند، انتظار را کمتر از منظر مفهومی و اغلب از خلال جریاناتی کاویده اند که در طول تاریخ تحت عنوان پیامبرگرایی، موعود گرایی و هزاره گرایی ظهور کرده اند. این منجی با ظهور خود به نظم کهن پایان می بخشد و طرح دیگری پی می ریزد.

موعود گرایی موضوع آثار شاخص بسیای در حوزه ی اندیشه است؛ که رویکرد اجتماعی آن ها با چند مشخصه برجسته می شود:

1- نخست آنکه اغلب این آثار، انتظاررا درمتن ادیان و مشخصا ادیان توحیدی، یهودیت، مسیحیت و اسلام مطالعه کرده اند و میان موعودگرایی و یهودیت، موعودگرایی و مسیحیت اولیه و موعودگرایی و اسلام نسبتی برقرار کرده اند.

2- دراغلب این آثار، انتظار به چشم انداز اتوپیایی، با تعریفی که مانهایم از آن در ایدئولوژی و اتوپیا ارائه می دهد، پیوند خورده است. این کتاب از طرفی مبدع رویکردی جامعه شناختی به مفهوم اتویپاست و از طرف دیگر، با مطالعه ی هزاره گرایی، نمونه ای آرمانی از روحیه ی اتوپیک را به عنوان نوعی دین داری انفجاری بر می سازد.

3- دراغلب این آثار پر ارجاع، وجه این جهانی، دنیوی و زمینی باور به موعود، اهمیت یافته است.

این اثر را می توان در تداوم سنت مطالعات کلاسیک علوم اجتماعی قلمداد کرد؛ سنتی که دین و انتظار و انقلاب را در می آمیزد. نویسنده در این کتاب کوشیده تا انتظار را در متن سنت اسلامی مطالعه کند و نظریه ی انتظار مذهب اعتراض و قرابت انتظار و استیصال را در یک پژوهش تجربی به آزمون بگذارد. او رساله ی خود را با یکسری از پرسش ها آغاز می کند و پژوهشش را در میان فقیرترین فقرا، در حاشیه ی شهر تهران شروع می کند. اثر این نویسنده را می توان ذیل جامعه شناسی انتظار قلمداد کرد؛ اما رویکرد نظری او و پیوندی که میان انتظار و اعتراض برقرار می کند، این پژوهش را در زمره ی جامعه شناختی اعتراض و اشکال کنش جمعی نیز قرار می دهد. یافته های این تحقیق نشان می دهد که برخلاف تصور رایج، فقر سیاه بستر مناسبی برای رشد اعتراض ها نیست. فقری که همچون «میراث» پذیرفته شده و به عنوان قسمت بدان تن داده وراضی شده اند، عامل اعتراض نیست. نفس نارضایتی از وضع موجود به اعتراض نمی انجامد. اعتراض نیازمند شرایط امکانی است که فقرا  اغلب از آن بی بهره اند. خدای فقرا، خدای تقدیر و حفظ وضع موجود است؛ نه خدای امید و تغییر وضع موجود. خدایی که وجودش و خواندنش برای این است که وضع زندگی افراد از آنچه هست بدتر نشود؛ نه خدایی که برای تغییر وضع موجود و رسیدن به وضع مطلوب به کمکش امیدوار باشند. زمان اعتراض، آینده است و زمان فقر، امروز، اکنون و اینجاست. در فقر نمی توان هیچ چشم انداز و آینده ای را متصور شد. از این روست که به گفته ی نویسنده ،محتوای اصلی دعای فقرا، حاجت ها و خواسته های عمدتا مادی و روزمره یا به عبارتی خواسته های اینجا واکنون است. فقرا برای زنده ماندن و زندگی کردن می جنگند و ناچارند درامروز زندگی کنند. حاجت و خواسته ی اصلی آن ها نه تغییر و بهبود وضع موجود که بدتر نشدن وضع موجود است. تحقیق نویسنده نشان می دهد که مهدی موعود برای فقرا صرفا جلوه ای از امید ذهنی است. اتوپیای آنان، اتوپیایی انتزاعی، واجد ضعیف ترین شکل کارکرد اتوپیا و در ارتباط مستقیمی با تقدیر گرایی است. در نگاه این افراد، اتوپیای مهدوی، امری قطعی است و سرنوشت جهان به ظهوراو پیوند خورده است؛ اما نمی توانند حتی در اتوپیای مهدی، رؤیای تحقق عدالت اقتصادی و اجتماعی را در سر بپرورانند. تقدیرگرایی چنان بر زندگی و ذهن آنان سایه انداخته است که نمی توانند خود را در وضعیتی خارج از آنچه در آن قرار دارند، تصور کنند. از این رو، منجی برای حفظ وضع موجود طلب می شود و نه رشد و تغییر آن ،تحقق عدالت و برابری، رؤیای دوری است که در زندگی فقرا جایی ندارد. منجی خواهد آمد در آمدنش شکی نیست؛ اما مهدی فقرا نیز مانند خدای فقرا، مهدی تقدیر و حفظ وضع موجود است و دروضعیتی که همه ی راه های دیگر به روی فرد بسته هستند، آخرین راه حل برای بقا و زنده ماندن. برهمین اساس، انتظار مهدی نیز نه از نوع انتظار برای ظهور و تغییر در زندگی فردی و اجتماعی که انتظار برای بدتر نشدن وضع موجود است. اما نویسنده نشان می دهد که در زندگی فقرا، ظهور این منجی برای تقسیم یک رؤیا و وعده ی تحقق اجتماعی برابر و عادلانه نیست. انتظار فقرا، انتظار یک اجتماع حقیقی نیست، بلکه امید به ظهور کسی است که در بهترین حالت، این واقعیت زندگی روزمره است که تقسیم می کند و البته سهم فقرا را هم می دهد. 

می توان نتیجه گرفت که دریک جامعه ی سرمایه داری، حتی انتظار نیز مستلزم داشتن حداقل از سرمایه هاست. و حتی اعتراض نیز سرمایه می خواهد و درفقدان همه نوع سرمایه ی اتقصادی و فرهنگی واجتماعی، اعتراض، امکان بیان خود را نمی یابد و انتظاردیگر، انتظار دیگری و تغییر نیست؛ بلکه انتظار حفظ خود و از دست ندادن داشتن هاست. به نظر می رسد درجهان سیاه فقر، انتظار مذهب نارضایتی و تسلیم است؛ اما نه مذهب اعتراض.