جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خداوند حکیم، آیات قرآن را در نهایت انسجام و هماهنگی سامان داده است تا به خوبی حکایتگر مقاصدش باشند. پیوستگی و پیوند معنایی آیات قرآن، انسجام آیات در چینش کلمات را بر ملا می سازد و از اعجاز قرآن پرده بر می‎دارد. باور به وجود ارتباط معنایی میان کلمات و آیات قرآن از پیش زمینه‎های مهم علم معناشناسی و تفسیر قرآن به قرآن محسوب می‎شود. علامه طباطبایی معتقد است معارف قرآن همچون حقایق هستی، پیوسته مصدق و مفسر یکدیگرند و در هدفی واحد با هم پیوند دارند و این پیوند معنایی نه تنها در آیات بلکه میان واژگان قرآن نیز وجود دارد و هر واژه معنای دقیق خود را در ارتباط با واژگان دیگر باز می یابد. ارتباط و پیوند معنایی میان واژگان قرآن مورد توجه برخی از زبان‎شناسان از جمله ایزوتسو زبان‎شناس معروف ژاپنی قرارگرفته است. ایشان نیز معتقد است که زبان قرآن دارای نظام ارتباطی قاعده‎مندی است که در آن جایگاه هر واژه در شبکه به هم پیوسته مفاهیم قرآن قابل بازیابی است. مقاله حاضر با بررسی مبانی علامه طباطبایی(استقلال قرآن، پیوند معنایی آیات قرآن، توجه به سیاق آیات و...) و ایزوتسو(قرآن کریم به مثابه دستگاه معنایی مستقل، وجود پیکره‏های مفهومی، کاربست‎های واژگانی منسجم و...) نظرات آنها در مورد انسجام و پیوستگی قرآن را استخراج و بیان کرده است که معناشناسی زبانی با وجود اختلافاتی در کمیت و کیفیت ولی از جهاتی با تفسیر قرآن به قرآن شباهت دارد، چرا که هر دو ضمن تاکید بر نظام‎واره بودن زبان قرآن از بافت درونی سخن و روابط بینامتنی در کشف مراد خداوند بهره می‎گیرند و انسجام و پیوستگی قرآن را اثبات می‎کنند.

قرآن کریم به عنوان منبع اصلی آموزه‌های دینی در اسلام، برای پاسخ به نیازهای همسو با هدف هدایت و تکامل انسان، دارای ویژگی‌های متمایزی است؛ که «جامعیت قرآن» یکی از این ویژگی‌های منحصر به فرد قلمداد می‌شود. این مهم از همان آغاز مورد توجه اندیشمندان اسلامی قرار گرفته و درباره چگونگی آن نظرات متعددی بیان گردیده است. تبیین این ویژگی بسیار حائز اهمیت است و این مهم، در بستر مراجعه به آیات و روایاتی چند در این موضوع و فهم آن‌ها ممکن می‌نماید. گستره و محدوده جامعیت قرآن همواره مورد توجه بوده، لیکن کیفیت تحقق جامعیت مذکور، اغلب مورد غفلت واقع شده است. پژوهه فرارو، با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی کیفیت تحقق جامعیت قرآن کریم، مبتنی بر «اصل محوری» و با تکیه بر تحلیل روایت منقول از امام صادق (ع): «ما مِن أمرٍ یَختَلِفُ فیهِ اثنانِ إلاّ و لَهُ اصل فی کتابِ اللّهِ عَزَّ و جلّ» پرداخته است و از این رهگذر با روش تحلیل متن، مطابق قواعد فقه الحدیث، ابتدا به معناشناسی مفردات، بررسی مستندات روایی و سپس شرح روایت و تبیین راه‌های استنباط اصول قرآنی می‌پردازد. براساس یافته‌های این پژوهش، قرآن کریم حاوی اصولی است که با انطباق بر نیازهای مختلف انسان، می‌تواند پاسخگوی نیازهای گوناگون بشر در تمام اعصار باشد. در این باره سه رویکرد: «بهره گیری از حجیت فرازهای مستقل»، «دلالت‌های فراسیاقی» و «نگرش اصل محور در قصه‌های قرآنی»، جهت تحقق جامعیت قرآن با تکیه بر اصل محوری حائز اهمیت است.

توجه به سطح زبانی گفتمان قرآن و تبیین دقیق آیات، از مباحث ضروری در حوزۀ مطالعات قرآنی است. در زبان­شناسی معاصر، شناخت رابطۀ واژگان و عبارات و نیز ارزیابی انسجام و نگریستن به کلّ آن چیزی که نتیجۀ این روابط است، اصلی مهم در فهم گفتمان متن تلّقی می­شود؛ لذا تحلیل های ادبی قرآن به عنوان متنی منسجم، خارج از این اصل زبان‌شناختی نخواهد بود؛ زیرا قرآن­محوری و معناشناسی مبتنی بر وحدت شبکه معنایی قرآن، نقش مؤثری در کشف مفاد و مراد الهی در آیات قرآن دارد؛ از این رو، واکاوی رویکردهای زبان شناسانه­ای که قرآن‌پژوهان در تبیین آیات وحی به کار بسته‌اند، ضرورتی غیر قابل انکار است و از آنجا که دغدغۀ مشترک علامه ‌طباطبایی و ایزوتسو در تبیین و معناشناسی واژگان قرآن، فهم‌ مراد و کشف معنا از درون متن است، این پژوهش در صدد است با روش توصیفی تحلیلی، نقاط اشتراک و هم‌گرایی رویکردهای ادبی وزبان‌شناختی ایزوتسو و علامه را در خوانش آیات الهی و فهم گفتمان قرآن، واکاوی نماید. نتایج پژوهش حاضر بیانگر تأکید علامه طباطبایی و ایزتسو بر نظام‌واره‌بودن زبان ‌قرآن و تبیین استقلال معناشناختی قرآن و پیوند معنایی میان آیات است. به‌طوری که فهم آیات قرآن را بیش از همه به خود متن قرآن و شواهد درون‌متنی وابسته می‌دانند و معتقد به تأثیر محوری پارادیم توحیدی در فهم گفتمان قرآن و ارتباط اندراجی معانی واژگان در متن هستند؛ گرچه کمیت و کیفیت بهره‌گیری از این مبانی مشترک نزد آنان متفاوت است. ایشان در حوزۀ ادبی وزبان‌شناسی نیز ضمن تأکید بر اعجاز بلاغی قرآن، از بافت درونیِ سخن و روابط بینامتنی در کشف مراد خداوند بهره می‌گیرند و به‌صورت ضمنی انسجام و جهان‌بینی زبانی قرآن را اثبات می‌کنند.

مدخل امام «علی7» در دائرهالمعارف قرآن لایدن، توسط «علی‌سلطان آسانی»؛ مسلمان اهل سنت اهلِ نایروبی، به نگارش درآمده ­است. این مدخل، ضمن گزارشِ درست برخی مطالب، همچون؛ برخورداری امام علی7 از مقام امامت و علم باطنی، حاوی نکات نادرستی، چون نسبت‌دهی رهبری صوفیه به آن ‌حضرت، نیز از وجود نام و فضایل امام علی، در متنِ مصحف حضرت علی7 و انتساب برنتافتن مصحف عثمانی از سوی شیعیان تا قرن چهارم، ­است. پژوهه حاضر، با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی و تحلیل رویکرد و مطالب این مدخل پرداخته و بر اساس آموزه‌های قرآن و روایات، صحت و سقمِ آن را، باز نمایانده است و میزان هم‌آوایی آن را با منابع و مکتوبات شیعی، اهل‌سنت و مستشرقان، آشکار ساخته‌است. یافته‌های تحقیق، نشانگر آن است که نویسنده، گرچه در بیانِ برخی مطالب، جانب واقعیت را پاس داشته، اما در پاره­ای از موارد، دچار چالش‌هایی همچون عدم جامعیت، اختصارگویی زیان‌آور، شناساندنِ امام‌علی7 به پیشوایی باطنیه و متصوفان و.... شده است. این مدخل امام علی7، با مدخل­های دیگر لایدن و مکتوباتِ مستقل استشراقی، دارای هم­آوایی و ارجاعات فراوان به آنها است؛ ولی بر خلاف انتظار، به هیچ ‌یک از منابع روایی، تفسیری و تاریخی شیعه، ارجاعی ندارد و هم­آوایی خاصی با منابعِ معتبر اهل­سنت نیز در آن، مشهود نیست.

ابن‌عادل دمشقی، مفسّر قرن نهم در تفسیر اللّباب فی علوم الکتاب که موسوعه‌ای از علوم مختلف بوده، از دیدگاه‌های ده‌ها مفسّر و ادیب بهره‌مند گشته و در مواردی نیز به نقد و یا ردّ آن‌ها پرداخته است. یکی از این مفسران، زمخشری معتزلی، نویسنده تفسیر الکشّاف عن حقایق غوامض التّنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل در اوایل قرن ششم است. ابن‌عادل با وجود اعتراف به اهمیت و برجستگی تفسیر کشّاف و بهره‌مندی گسترده از آن، مناقشاتی را بر مبنای تفکر اشعری خویش در زمینه‌های اعتقادی به آن وارد کرده است. این نوشتار با رویکرد نظری و به شیوه کتابخانه‌ای، به برخی نقدهای ابن‌عادل بر زمخشری در مباحثی مانند چگونگی تبیین برخی آیات مربوط به صفات خداوند مانند مکر، غضب، استهزا، تعجب، تکبر، حیا، و نیز شفاعت و حوزه تعلق آن، آیات مربوط به اراده و اختیار انسان و نیز بحث رؤیت خداوند به عنوان یکی از پردامنه‌ترین جدال‌ها در تاریخ اسلام پرداخته و تأثیر مبانی و پیش‌فرض‌های اعتقادی در برداشت از آیات را در مواجهه دو تفسیر نمایانده است. هم‌چنین برخی اختلاف نظرهای دو مفسّر در حوزه ادبیات قرآنی مطرح شده که آن موارد نیز اساساً به چالش‌های عقیدتی- کلامی برمی‌گردد.

یکی از واژگان پرکاربرد قرآنی که از سوی لغویان و مفسران مورد توجه قرار گرفته، ماده «فکه» به همراه مشتقات آن است. به موازات همین اختلاف معنایی، مترجمان قرآن نیز در بیان معنای واژه فکه گوناگون عمل کرده‌اند. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی– تحلیلی و با هدف دستیابی و یافتن دیدگاه صحیح در خصوص معنای ماده‌ «فکه»، به گردآوری، تحلیل و ارزیابی دیدگاه‌های لغویان و مفسران پرداخته و سپس بر اساس خروجی نهایی، ترجمه‌های آیتی، الهی قمشه‌ای، خرمشاهی، رضایی، صفوی، فولادوند، مشکینی، و مکارم شیرازی را از جهت توفیق یا عدم توفیق در معادل‌یابی این ریشه ارزیابی نموده است. برآیند پژوهش حاضر این شد که اصل معنایی و مفهوم لغوی این واژه به ترتیب «گشودن میان یک‌چیز با پر کردن چیزی لطیف» و «شادی زیاد به همراه غرور» بوده که در مصادیق مختلفی مانند «میوه» و «شوخ‌طبعی» به‌عنوان اسبابی برای ایجاد آن معنا به کار می‌روند. عملکرد ترجمه‌های یادشده، برای مشتقات مختلف ماده «ف‌ک‌ه» نیز متفاوت است؛ در برخی موارد، مانند انتخاب معنای «میوه» برای «فاکهه»، عملکرد آن‌ها موفقیت‌آمیز است؛ لیکن در برخی دیگر، مانند معنای «فاکه»، عملکرد مترجمان ضعیف ارزیابی می‌گردد.

موضوع مقالة حاضر، بررسی آیات مربوط به رجم شیاطین با شهاب آسمانی و واکاوی نظرهای تفسیری مختلف در این باره است. دیدگاه‌های متعددی در بارة آن از سوی مفسران و متفکران مطرح شده است. در این نوشتار دیدگاه‌های مختلف مفسران و محققانی چند از جمله سید قطب، استاد مکارم، علامه طباطبایی، طبرسی، عبدالعلی بازرگان، طنطاوی، نصر حامد ابوزید، دکتر سروش بررسی می شود. برخی از مفسران این آیات را سربسته تفسیر کرده وبرخی دیگر با تکیه به تفصیل، معانی ظاهری آیات و روایات را بررسی کرده‌اند. برخی هم آیات را با تکیه بر نظرهای کیهانی جدید تفسیر نموده‌اند. گروهی نیز بر تئوری‌های حدسی و احتمالی تکیه نموده‌اند. برخی دیگر معنای غیر ظاهری برای آیات بیان کرده و آنها را از باب تشبیه و مثل دانسته‌اند. در مقابل، برخی به تفسیرناپذیری این آیات قائل اند. در بین این دیدگاه‌ها دیدگاهی که این آیات را از باب مثل دانسته قابل تامل بوده و دیدگاهی که ظاهر آیات را با اکتشافات جدید علمی در زمینۀ کیهان‌شناسی تفسیر و توجیه می‌نماید، به صواب نزدیک‌تر به نظر می‌رسد.

خطبۀ غرّاء با عنایت به ارزش ادبی و اخلاقی ویژه‌اش، تحلیل‌های گوناگونی را می­طلبد. با عنایت به آنکه کاربست مباحث زبان‌شناسی در مطالعه متون دینی، امکان واکاوی زوایای گوناگون مسئله پژوهشی را فراهم می­نماید، پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس نظریۀ کنش­گفتاری جان سرل، واکاوی خطبۀ غرّاء را مدنظر قرار داد تا بتوان با عنایت به این رویکرد، خوانش ساختارمندی از خطبۀ غرّاء که از شاکلۀ زبانی قدرتمندی در ارائه مضامین مهم برخوردار است ارائه داد. بررسی مزبور روشن ساخت که از میان کنش‌های گفتاری پنج‌گانه، کنش گفتاری اظهاری، ترغیبی و عاطفی در خطبۀ غرّاء نمود دارد. البته روح کلی فعل مضمون در سخن، با توجه به بافت درون زبانی در استفاده از پاره‌گفتارهای سجع‌گونه و موزون و نیز توصیف و استعاره‌ها و از آن‌سو بافت موقعیت خطبه که زمینه ایراد این خطبه را سبب شده است، کنش گفتاری ترغیبی و عاطفی است که در لایۀ غیرمستقیم کنش گفتاری، مخاطب را از دنیاگرایی و غفلت از مرگ تحذیر داده و به تقوای الهی و توشه‌برداری برای آخرت ترغیب می‌نماید. آنچه ضریب تأثیر کنش‌های گفتاری را دو چندان می‌کند، کیفیت استفاده از این کنش‌های گفتاری است که خطی نبوده و دارای فراز و فرود است. پیش از رسیدن به نقاط اوج که می‌بایست کنش ترغیبی و عاطفی غیرمستقیم صورت گیرد، کنش اظهاری زمینه‌سازی مناسب را فراهم می‌کند.

یکی از اسلوب­های ادبیِ قرآن، «ما أَدْراک...‏» است که در عصر نزول به­کار می‌رفته و مردمان آن زمان با کارکردهای آن آشنا بوده­اند و بعدها خیلی مورد توجه نبوده‌است. از آنجا ‌که یکی از وجوه اعجاز قرآن، وجهِ بیانیِ آن ‌است، تبیین معنای این اسلوب بیانی، اهمیت این پژوهش را نمایان می­سازد. این اسلوب که تنها در سور مکی قرآن و آن هم سیزده بار ذکر شده، دارای کارکردهای بلاغی متعددی است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی-توصیفی، به بررسی معنایی و نیز تحلیل صرفی و نحوی «ما أَدْراک...‏» و بسامد قرآنی آن پرداخته و دیدگاه‌های مفسران در ابعاد مختلف اینگونه آیات و از جمله اینکه خطاب به پیامبر (ص) است یا مطلق انسان و... را تبیین نموده و آن را بسته­ اصطلاحی ادبی خاص قرآن دانسته که برای جلب توجه شنونده، هنگام تفخیم و تعظیم مطلب، به هنگام بیان مباحثی بسیار مهم و تاکید بر آنها، همچون قیامت و شب قدر استفاده می­شود و از نشانه‌های اعجاز ادبیِ قرآن است که بهترین اسلوب‌های بلاغیِ عرب را طبق اهداف خود به‌کار برده‌است.

روشهای تفسیری ابزارهایی هستند که مفسران در کشف و بیان مراد خداوند در آیات قرآن، از آنها استفاده می-کنند. بررسی اینکه کدام روش، ابزاری متقن برای نیل به ابعادی دقیقتر از این مراد میباشد، ضروری است. در روش تفسیری روایی محض، مفسر تنها به ذکر روایات مناسب ذیل آیات بسنده می‌کند؛ اما در روش اجتهادی جامع، متناسب با اقتضای آیات از ترکیب روشهای مختلف استفاده می کند. این پژوهش جهت مقایسه ی میزان کارآمدی این دو روش (به معنای حفظ جاودانگی آیات قرآن)، با روش تطبیقی، به بررسی تفسیری آیه ی 159 سوره ی بقره در تفاسیر اجتهادی جامع و روایی پرداخته ‌است. این آیه، عالمان به آموزه‌های هدایت خداوند در قرآن را از کتمان آنها منع می کند. در این تحقیق، مصادیق قابل کتمان حقیقت در تفاسیر روایی محض و اجتهادی جامع فریقین بررسی شده است. در مقام نتیجه با مشاهده ی نگاه جامعتر تفاسیر «اجتهادی جامع» نسبت به «روایی محض» درخصوص مورد تفسیری مختار، کارآمدی بیشتر این روش در اثبات جاودانگی و کاربردی بودن همیشگی آیات قرآن دریافته شد.