جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مهم‌ترين مفاهيم در فلسفة اخلاق، سعادت به‌عنوان زيربناي ذهني تمام اعمال آدمي است. با اين ‌حال، بنا به اخلاق کانتي، سعادت نمي‌‌تواند مبنا يا انگيزه‌اي براي اخلاق کلي و مطلق باشد. هدف در اين نوشتار، بررسي چرايي طرد سعادت از اخلاق کانتي است. مقاله با تعريف سعادت آغاز مي‌شود و در ادامه، انتقادات و اصول اخلاق کانتي که در تضاد با سعادت‌خواهي هستند، بررسي مي‌شوند؛ و در نهايت، با انتقاداتي پايان مي‌يابد. هدف اخلاق، تنظيم قوانيني مطلق و نامشروط است که اصل تجربي سعادت نمي‌تواند چنين قانوني را فراهم کند. اخلاق صوري کانت با تکيه ‌بر عينيت قوانين عقل آدمي، هرگونه توجه به ماده و غايت تجربي را زيان‌بار مي‌داند؛ اما سعادت امري ذهني و فردي است که احکام آن، نه مي‌توانند کلي باشند و نه ضرورتاً سعادت را به‌عنوان نتيجه در پي داشته باشند؛ چراکه سعادت تا حد زيادي به دست طبيعت فراهم مي‌شود. مهم‌ترين انتقاد به چنين اخلاقي، در نظر نگرفتن جايگاهي براي سعادت‌انديشي در ترغيب به عمل اخلاقي است. عمل اخلاقي، يا به پشتوانه‌اي همچون خداوند براي اوامر و نواهي خود نياز دارد يا به لحاظ سعادت شخصي، که اخلاق کانت فاقد آنهاست.

هَرى جى. گنسلر منطق دان و فیلسوف اخلاق آمریکایى, تلاش مى کند با صورت بندى منطقى ـ صورى دیدگاه خاص خود در فلسفه اخلاق آن را در قالب اصل موضوعى ـ نمادین در آورد. او ابتدا به تعبیر عقلانیت عملى و تفسیر مهمترین جزء آن, یعنى سازگارى مى پردازد. و سپس قاعده طلایى را به عنوان مهمترین اصل اخلاقى صورى مطرح و روایتهاى مناسب و نا مناسب آن را از هم تفکیک کرده و در نهایت برهان قاعده طلایى را هم به صورت فلسفى تنسیق کرده و هم در قالب دستگاه منطقِ صورى نمادین مى کند. گنسلر علاوه بر آثار فلسفى و منطقى محض, در برخى کتاب ها و مقاله هاى خود به تلفیق این دو قلمرو مى پردازد که هم توانمندى هاى منطق نمادین در حوزه هاى مختلف را به نمایش مى گذارد و هم براى احتراز از ابهام و مغالطه هاى مفهومى به صورى سازى براهین فلسفى مى پردازد و این مقاله نمونه اى است بارز از این تلاش ها. او با چنین کارى سعى دارد اخلاق را هم به جمع و جرگه علوم دقیقه وارد کند.

الجمع بین رایى الحکیمین: افلاطون الالهى و ارسطوطالیس اثر ابونصر فارابى, یکى از برجسته ترین کتاب ها در سنّت یونانى ـ اسلامى فلسفه است که نشان دهنده تلاش فیلسوفى مسلمان براى سازگار کردن آرا و نظرات اصلى دو فیلسوف یونانى است که بعدها, دو مکتب مشّائى و اشراقى در حوزه فلسفه اسلامى, آراى خود را به این دو فیلسوف اسناد مى دادند. این کتاب موجز اما پرمحتوا, جهدِ جامعى است که علیرغم برخى نقاط ضعف هر کتاب فلسفى تحلیلى دوره متقدم ّ فلسفه اسلامى, درخشندگى هاى بسیارى دارد. در این مقاله, ضمن گزارش و تحلیل این کتاب, به نقد این تلاش و میزان توفیق یا عدم توفیق آن در راستاى اغراضى که دارد, مى پردازیم.

تحلیل هاى زبانى درباره معنادارى زبان دینى همیشه عرصه اى گسترده براى آزمودن نیرومندى فلسفى بوده است. مایکل مارتین که استاد فلسفه دانشگاه بوستون است, در این مقاله مى کوشد باطرح دوباره یکى از مسائل نسبتاً کلاسیک در حوزه فلسفه دین, به برخى از این تحلیل ها بپردازد. وى ضمن صورت بندى نظریه تحقیق پذیرى پوزیتیویسم منطقى به عنوان قوى ترین حمله بر معنا دارى زبان دینى, مختصراً به واکنش هاى گوناگون به این نظریه مى پردازد. در ادامه, به بسط یکى از واکنش ها که ردّ این نظریه است, در قالب سه نقد رایج بر دیدگاه تحقیق پذیرى, پرداخته و سپس از میان پاسخ هاى موجود به این انتقادات به تقریر دقیق دو پاسخ قوى که از طرف نیلسن و سالمون ارائه شده است, مى پردازد. مؤلف که خود, خدا ناباورى است که از روایت اصلاح شده نظریه تحقیق پذیرى معنا, دفاع مى کند, معتقد است تلاش هاى عمده اى براى انتقاد از نظریه تحقیق پذیرى صورت گرفته که چه بسا خداناباوران مشهور هم آن را نظریه باکفایتى تلقى نکنند, اما مى توان مدعى شد که نفى این نظریه هم به سادگى ممکن نیست.

نفی ضرورت علّی یکی از موارد جدال اشعری مشربی چون غزالی با فیلسوفان است. وی در مسئلۀ هفدهم کتاب تهافت الفلاسفه دو لازمۀ نامقبول ضرورت علّی ( نفی معجزه و نفی قدرت مطلق خداوند) را مبنای حمله بر مفهوم علیت نزد فیلسوفان از جهات گوناگون قرار می دهد. ابن رشد در مقام فیلسوفی ارسطویی و مسلمان در تهافت التهافت با چالش های غزالی روبه رو می شود. در این جستار تلاش می شود پس از تقریر و تحلیل دقیق دیدگاه غزالی و سپس پاسخ های ابن رشد، به پیش فرض ها و لوازم آنها پرداخته و میزان توفیق و ناکامی آنها را در مدعیات خود بررسی کنیم.

از مسائل اصلی در تبیین پدیدة کثرت ادیان در جهان، مسئلة درجه‌بندی ادیان است؛ یعنی پرسش از اینکه آیا ادیان اساساً مقایسه‌پذیر هستند یا نه، و در صورت موافقت، ملاک و معیار این مقایسه باید چه ویژگی داشته باشد. چنین به نظر می‌رسد که مرز فارق میان دو موضع مختلف در تبیین پدیدة کثرت ادیان، یعنی نسبی‌گرایی و کثرت‌گرایی دینی، از دقت در مسئلة درجه‌بندی ادیان به‌دست می‌آید. در این مقاله، ضمن طرح و بررسی این مسئله، از دو نمایندة اصلی این دو جریان سخن به میان خواهد آمد و از میان نسبی‌گرایان دینی به ارنست ترولچ و از میان کثرت‌گرایی دینی به جان هیک پرداخته خواهد شد. این مقاله درصدد است با نهادن این دو نظریه در برابر هم، شباهت‌های آنان را متذکر شود و از تفاوت‌های بنیادین آنان پرده بردارد. اجمالاً می‌توان متذکر شد که شباهت عمدة میان ترولچ و هیک، تکیه بر مقوله‌های فرهنگی در قوام آگاهی دینی است، در حالی که تفاوت بنیادین میان آنان، در زمینة ابژکتیو یا سوبژکتیو دیدن معیار درجه‌بندی است. هیک در پایان مدعی می‌شود که هرچند اصولاً می‌توان ادیان را با هم مقایسه کرد، ولی عملاً این مقایسه نشان از یکسانی دعاوی حقیقت آنان دارد. این در حالی است که ترولچ بیان می‌کند که ادیان را اصولاً نمی‌توان با یکدیگر مقایسه کرد، هرچند در اظهارات اولیة خویش تصریح می‌کند که در عمل، مسیحیت نسبت به سایر ادیان برتر است. البته او در اظهارات متأخر خود، این نتیجه را بازبینی می‌کند و مدعی می‌شود که ادیان صرفاً به صورت نسبی مطلق هستند.

یکی از موضوعات پرمناقشه در حیطه معرفت شناسی، عقلانیت باورها است که در فلسفه جایگاه ویژه ای دارد.‌ در پاسخ به این مناقشه رهیافت های گوناگوی اتخاذ شده است. دلیل‌گرایی رهیافت نافذ‌ دوران روشنگری در باب عقلانیت باورهاست که با ورود به حوزه دین، باورهای دینی را به چالش کشیده است. و در مقابل کسانی چون پلنتینگا و ولترستورف هم بودند که به جای روی آوردن به دیدگاه دلیل‌گرایان، اساسا نظر آنها را رد می‌کنند، و ایمان به خدا را با وجود غیر عقلانی بودن هم قابل پذیرش می‌دانند. ریچارد سویین برن از فیلسوفان ممتاز دین و از معرفت شناسان معاصر است؛ وی با تکمیل و تنقیح برخی از براهین سنتی اثبات وجود خداوند و نیز ارائه تقریرهای جدید از این براهین تلاش کرده است تا نشان دهد اعتقاد به خداوند و باورهای دینی امری است که از طریق عقل می‌توان بدان دست یافت. او معتقد است که در هر باور دینی، دلایلی عقلانی موجود است، زیرا برای یک مومن ضروری است که دینی را که انتخاب نموده صادق و حقیقی بداند. او در واقع فیلسوفی عقل‌گراست و از این روی با ایمان‌گرایی یعنی دیدگاهی که نظامهای اعتقاد دینی را موضوع ارزیابی عقلانی نمی داند، موافق نیست. و در عین حال، همچون کلیفورد، همیشه و همه جا و برای هرکس باور به چیزی بدون قرینه کافی را غلط می داند.سویین برن به طور کلی معتقد است که انسان در مورد باورهایش نمی تواند دست به انتخاب بزند چرا که باور چیزی است که برای انسان پدید می آید نه کاری که انسان آن را انجام می دهد. اگر باور تحت کنترل ما بود، آن وقت باورهای پایه و درجه اعتماد به باورها نیز تحت کنترل ما در می آمد وحتی استاندارد برهان استقرایی نیز به میل و اراده ما می شد. در عین حال که باور زاییده اراده ما نیست و به اراده ما هم زایل نمی شود، اما ما می توانیم با موجه ساختن خود با دلایل و شواهد دیگر زمینه از دست دادن باوری و جایگزین شدن باور دیگر را تدارک ببینیم. با این وجود اگر بدانیم میل ما به سوی نتیجه گیری خاصی است، نتیجه حاصل را نمی توانیم باور بنامیم.

تجلی نقطه محوری ابن عربی است،تجلی حق دارای مراتبی است. فیض اقدس که مرتبه عدم تعیّن است و تحدد است مرحله اول تجلی حق است (تجلی حق تعالی بر خود) این تجلی کاملاً یک امر غیبی، فرامادّی، فرا زمانی و فراتاریخی است. به عبارت دیگر اولین مرتبه تجلی حق تعالی، ظهور اعیان ثابته است. فیض مقدس، مرتبه دوم تجلی حق تعالی است که تجلی شهودی نیز نامیده شده ،در این مرحله حق در صورت های بی نهایت متکثر در عالم شهادت ظهور پیدا می کند و تجلی می کند.ارتباط بین تجلی اول با سایر مراتب آن بصورت مبسوط در متن نوشتار تبیین شده است.آنچه حائز اهمیت است در هستی شناسی ابن عربی حق تعالی محور نظام هستی است و بقیه موجودات مظهر وآیینه محل ظهور کمالات حق در مراتب مختلف هستند و مظاهر در همه مراتب شانیتی جز ظهور کمالات حق تعالی را ندارند و هیچ استقلالی برای موجودات به غیر حق تعالی در نظام فکری ابن عربی متصوّر نمی شود.درک شهودی، روحی و قلبی بیان ابن عربی جز با تمرکز در بالاترین سطح به حق تعالی در نظام تربیتی خاصی برای سالک و عارف حاصل نمی شود. و با اندکاک انانیت در ذیل عبودیت مطلق در چهار چوب قرآن و سنت برای عارف شهود می شود. در دیدگاه ابن عربی، هستی جز حق و ظهورات و تجلیات حق در مراتب مختلف چیز دیگری نیست. و اگر سالک و عارف در اوج تمرکز مستمر به حق تعالی از(خودیت خود) بعنوان مظهر غافل شود و توجه نکند در هستی جز حق تعالی و ظهورات او چیز دیگری را شهود نخواهد کرد .هیک نظریه پرداز انگلیسی در حوزه دین است.کاملاً وفادار به سنت الهیات سلبی در تاریخ الهیات مسیحی است.حق فی نفسه در نظریه او کاملاً مفروض تلقی می شود،یادآور اصول موضوعه کانت می باشد. از مدل معرفت شناسی کانت به عنوان وسیله ای برای بیان و توضیح نظریه خویش استفاده می کند.در باب تجربه دینی وی معتقد است که حق فی نفسه متناسب با تصورات و فهم های پیشین و ماتقدم فرد برای تجربه کننده جلوه گری می کند. اینکه ذهن بطور فعال در نحوه درک و تجربه دینی از حق فی نفسه دخالت اساسی دارد. وجوه شخصی یعنی تجربه از حق فی نفسه کاملاً متمایز از وجوه غیر شخصی تجربه نشده می باشد.خلاصه هیک همه تلاشها در الهیات مسیحی (بطور مثال تلاشهای توماس آکوئیناس) حتی فلاسفه و متفکرین سایر مکاتب را برای رهایی از الهیات تنزیهی بی نتیجه و غیر قابل اقناع تلقی می کند.سه نوع تعطیل در سنت غربی و اسلامی لحاظ شده است ، اولی : تعطیل عن المعرفة . دومی: تعطیل عن البیان . سومی : تعطیل ذات عن الصفات. در تفکر هیک تعطیل عن المعرفة موضوعیت محوری دارد چه از لحاظ ادراکات عقلی و چه از لحاظ تجربه دینی انسان نمی تواند به حق فی نفسه آنگونه که هست معرفت پیدا کند.درمقابل در سنت ابن عربی و نظریه تجلی او هر سه نوع تعطیل منتفی و مردود است لذا حق در ذات خود هم قابل شناخت و هم قابل توصیف است و ادراکات عقلی به عنوان مقدمه ای برای شهود حق از اهمیت خاصی برخوردار است.

کانت از بزرگترین فیلسوفان اخلاق است، که مبانی اخلاق وظیفه گرایی را برای اولین بار مطرح کرده است. نقطه تمایز فلسفه کانت از فیلسوفان پیش از خود در اهمیت دادن به مفهوم تکلیف و وظیفه است، چنین تکلیفی برای کانت تنها زمانی ارزش دارد کهبی لحاظ هیچ غایتی خیر تلقی شود، چراکه به گمان او ارزش عمل در ذات فعل نهفته است و نه در غایاتی که به آن خواهد رسید. اما سعادت به عنوان مهم ترین غایت بشری، را نمی توان در زندگی انسان ها نادیده گرفت و اخلاق به غایتی همچون سعادت نیاز دارد تا عمل اخلاقی را موجه سازد. دید رایج درباره اخلاق کانت چنین است که او سعادت را از اخلاق خود طرد می کند اما خود کانت نیز به اهمیت سعادت به عنوان غایت طبیعی برای بشر واقف است، بنابراین بررسی سیر چگونگی برخورد با این مفهوم در اخلاق کانت ضروری است.