جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در سفری به تبریز، درست در مرکز شهر بنری چندمتری به چشمم خورد که بر آن تصویری بود و زیر آن تیتری به این مضمون داشت «پدر طب اسلامی ایران»، از چشم‌بندی خدا حیرت کردم که چگونه در روز روشن کسانی در این بازار مکاره هر کالای بنجلی را عرضه می‌کنند و تازه به نام دین می‌نویسند.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب در یادداشتی به مسئله دقت در پژوهش و تتبع پرداخته و نوشته است: لازم است پیش از حکم صادر کردن، دقت کنیم، صحت شواهد را بررسی کنیم، با کمی درنگ سخن خویش را بسنجیم و آن‌گاه آن را مکتوب کنیم.

کتاب دستورالاخلاق فی القرآن: دراسه مقارنه للاخاق النظریه فی القرآن نوشته محمد عبدالله دّراز، نخستین تاش مدرن در جهت به دست دادن تصویری از اخاق قرآنی به شمار می رود. نویسنده در این کتاب رهیافتی کانتی به اخاق قرآنی اتخاذ کرده و می کوشد بر اساس ایده های این فیلسوف، نظام اخاق قرآنی را استخراج و سازماندهی کند. با این نگاه، کتاب در دو بخش تدوین شده است. بخش نخست، به مباحث اخاق نظری و بخش دوم، به اخاق عملی اختصاص دارد. در بخش نخست در پنج فصل مؤلف کوشیده است نظام اخاق قرآنی را صورت بندی کند و در بخش دوم نیز در پنج بخش نمونه هایی از اخاق قرآنی را در پنج عرصه معرفی نماید. ترجمه فارسی کتاب مذکور در سال 1387 به دست محمدرضا عطایی منتشر شده است. نویسنده در نوشتار پیش رو، پس از مرور ایده های اصلی کتاب و ساختار و محتوای آن، ترجمه کتاب را با ذکر منبع اصلی، بررسی و با بازگویی کاستی های ترجمه، پیشنهادهایی در جهت اصاح آنها داده است.

ملاصدرا بارها متهم به نقل و ثبت سخنان دیگران به نام خود، یا انتحال شده است. مدافعان صدرا کوشیده‌اند به این اتهام پاسخ دهند. در میان نوشته‌های پراکنده مدافعان، می توان شش دفاعیه یا استدلال را بازشناسی کرد. پس از تحلیل این پاسخ ها، کوشیده ام ناکارآمدی آن‌ها را نشان دهم. نوشته حاضر در چهار بخش سازمان یافته است. در بخش نخست گزارش‌هایی از نقل‌های بی‌منبع آورده شده است، در بخش دوم نادرستی انتحال به اختصار تحلیل شده، در بخش سوم استدلال‌هایی که به سود صدرا آورده شده، بررسی شده و در پایان درسی که می‌توان از این ماجرا آموخت بیان شده است.

در احاديث متعددي بر ضرورت حمل بر صحت و به دست دادن بهترين تفسير از رفتار و گفتار ديگران تأکيد شده است. عالمان دين از اين احاديث اصل حمل بر صحت را استنتاج کرده و آن را، بيشتر، در عرصه‌ فقه به کار گرفته و بر آن آثاري مترتب ساخته‌اند. نگارنده در اين جستار، کوشيده است تا پس از گزارش و دسته‌بندي اين احاديث، ابعاد مختلف اين اصل را کاويده و کاربست آن را در عرصه اخلاق و تفسير رفتار ديگران به دست دهد. از اين منظر، اصل حمل بر صحت بيش از آن که کارکردي فقهي داشته باشد، ناظر به نوعي عقلانيت است که با انکار آن امکان هر گونه فهمي از ديگران منتفي مي‌‌شود. چنين نگرشي به اين اصل، فضاي فهم عقلاني و صيد حقايق را بر ما مي‌‌گشايد و ابزاري براي کشف و فهم واقعيت مي‌‌گردد و از تحريفات شناختي ما مي‌‌کاهد. با اين نگاه، نويسنده بحث فعلي را در ده قسمت پي گرفته است تا شرايط و حدود کاربست اين اصل را بکاود و عقلانيت آن را، بر اساس سنت حديثي و با استفاده از يافته‌هاي روان‌شناختي، تبيين کند.

در برخی از روایات استدلالی برای معقولیت اعتقاد به خداوند و روز جزا ارائه شده است که مضمونی به این شکل دارد: اگر خدا و روز جزایی در کار بود، ما از ایمان خود بهره فراوان برده‌ایم و در صورتی که باور ما خطا از آب درآمد، زیانی نکرده‌ایم. این سبک استدلال، چندان مورد توجه متکلمان مسلمان قرار نگرفته است. با این حال، این استدلال قرینه‌ای در فرهنگ مسیحی دارد که به شرط‌بندی پاسکال معروف است و طبق پژوهش برخی از محققان از طریق نوشته‌های غزالی به فرهنگ مسیحی منتقل شده است. نوشته حاضر، پس از گزارش و تحلیل احادیث مرتبط، روایت مسیحی آن را تحلیل کرده و اشکالاتی را که بر این استدلال شده است، باز می‌گوید و قوت آن را می‌سنجد. بیشتر اشکالاتی که متوجه این استدلال شده، زاده بی‌توجهی به خصلت و کارکرد آن است. در نتیجه، به نظر می‌رسد که این استدلال همچنان کارآیی خود را دارد.

بحث از سرشت خوبی و بدی و عقلی یا شرعی بودن آن بحثی اخلاقی است. اما به دلایلی (که اینجا مجال طرح آن‌ها نیست) این بحث در جهان اسلام در علم کلام و سپس در علم اصول بسط یافته و جاگیر شده است. در این مقاله کوشیده‌ام سرشت این مسئله و پرسش‌های اصلی ناظر به حسن و قبح را بکاوم و دیدگاه آخوند خراسانی و منتقد معروف وی، یعنی محقق اصفهانی را تحلیل کنم. گفتنی است در حالی که آخوند خراسانی حسن و قبح را امری ذاتی و عقلی می‌داند، محقق اصفهانی، با استناد غیر دقیقی به سخنان کسانی چون ابن سینا، آن را امری عرفی و قراردادی تفسیر می‌کند و مثلاً حسن صدق و قبح کذب را از مشهورات می‌شمارد. این مقاله در یادنامه آخوند خراسانی با این مشخصات به تازگی منتشر شده است: عالم ربانی: مجموعه مقالات بزرگداشت آخوند خراسانی، به کوشش جمعی از محققان، تهران، علم، ۱۳۹۲، ص ۴۷-۷۴٫