جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دیوید ادموندز: خدا به شما می‌گوید که پسرتان را بکشید. آیا شما باید از فرمان او تبعیت کنید؟ سورن کیرکگارد، فیلسوف دانمارکی، در قرن نوزدهم میلادی می‌زیست. او متکلمی مسیحی نیز بود. او زندگی پربار اما کوتاهی داشت؛ در سال ۱۸۵۵ میلادی و در ۴۲ سالگی از دنیا رفت. کیرکگارد ترس و لرز را مانند بسیاری دیگر از کتاب‌هایش تحت نامی مستعار و با زاویه‌‌دیدهای مختلف نوشت. تمرکز او در این کتاب بر داستانی از کتاب مقدس است، یعنی آن‌گاه که خدا از ابراهیم خواست تا اسحاق را قربانی کند. او همچنین به انتخاب همراه با اضطرابی می‌پردازد که ابراهیم پس از این فرمان با آن دست ‌و پنجه نرم کرد. اگر کیرکگارد پدر اگزیستانسیالیسم دانسته شده یک دلیل آن – در کنار دیگر دلایل – همین کتاب است. کلر کارلایل کارشناس کیرکگارد است در کینگز کالج لندن.

مردی اروپایی، تحصیلکرده، ثروتمند، در اواخر دههٔ ۲۰ زندگی و ظاهراً خوش‌اقبال را در نظر بگیرید که احساس یأس و گناه او را از پای انداخته است.

نوشتار حاضر سعی دارد در خوانش رایج از تجربه دینی قربانی کردن اسحاق به واسطه ابراهیم بازاندیشی کند؛ بازاندیشی که بیش از هر چیز معنای دینی چنین عملی و پیامدهایی را که برای ساحت انسانی و الوهی به دنبال می‌آورد، مورد توجه قرار می‌دهد. سورن کیرکگارد در رساله شناخته شده “ترس و لرز” تحلیلی از ماجرای قربانی شدن اسحاق به دست ابراهیم ارائه کرده است. مسئله‌ای که در وهله اول اهمیت پیدا می‌کند نحوه روایت این تجربه دینی و معنایی است که به عمل قربانی کردن اسحاق نسبت داده می‌شود. پرسش اساسی این است که به واقع در این ابتلا ساحت الوهی چه چیز را قصد کرده بود و از ابراهیم خواستار چه بود؟ هرگونه پاسخ به این پرسش تبعات خاص مفهومی برای کلیت تجربه دینی مذکور به دنبال دارد. زیرا باید توجه داشت تنها یک روایت متصلب از این تجربه دینی وجود ندارد بلکه می‌توان آن را از وجه دیگری به نحو بنیادینی متفاوت از تصور رایج درک کرد. اما کیرکگاردکدام مفاهیم بنیادین را در روایت این تجربه دینی احضار و به اتکاء آن ماجرا را فهم‌پذیر می‌کند؟ برای پاسخ به این پرسش باید دید او فارغ از تحلیل تجربه دینی آن را چگونه روایت می‌کند. در این راستا نوشتار کنونی بر آن است با نگاهی نقادانه خوانش کیرکگارد را به عنوان فیلسوفی که تلاش نظری منسجمی در جهت تحلیل تجربه دینی قربانی کردن اسحاق کرده، مورد بررسی قرار دهد. این بررسی تلاشی است برای فراتر رفتن از محدودیت‌های نظری این خوانش و خاطر نشان کردن این مسئله که این محدودیت‌های تحلیلی به چه محدودیت‌هایی در قلمروی انسانی و اجتماعی دامن می‌زنند. بدین منظور بحث در دو سطح بررسی خواهد شد: نخست ارائه صورت‌بندی نظری که تجربه دینی قربانی کردن اسحاق در نزد کیرکگارد می‌یابد. دوم نقد سلبی و ایجابی صورت‌بندی نظری مذکور. در این سطح سعی خواهد شد ضمن طرح استدلال‌هایی مبنی بر محدودیت‌های خوانش مذکور، به نحو ایجابی صورت‌بندی بدیلی فراخور الهیات رهایی‌بخش ارائه گردد.

به تازگی کتاب «فیلسوف دل؛ زندگی و اندیشه بی‌قرار سورن کیرکگور در جدال عشق و ایمان» نوشته کِلِر کارلایل با ترجمه روان و خواندنی ارسطو میرانی به فارسی ترجمه و توسط انتشارات «کتاب پارسه» منتشر شده است.

انسان در انديشة کرکگور داراي سه سپهر استحساني، اخلاقي و ايماني است. فرد در سپهر استحساني در پي هواهاي نفساني، و در سپهر اخلاقي ملتزم به دستورهاي اخلاقي است و در سپهر ايماني، ماسواي خدا را ترک مي گويد. عشق و ايمان دو مؤلفة کليدي در افق انديشة کرکگور هستند که در گذر از سپهر اخلاقي به سپهر ايماني مطرح مي شوند. مسئلة اصلي اين پژوهش، رابطة عشق و ايمان در سپهرهاي وجودي فلسفة کرکگور است. وي به معرفي دو نوع عشق زميني و الهي مي‌پردازد و از حضرت ابراهيم عليه السلام به عنوان نمونة والاي عشق و ايمان ياد مي‌کند و چونان وي، از عشق زميني به عشق الهي پل مي زند و آن را اوج ايمان معرفي مي کند. رهيافت هاي به دست آمده در اين پژوهش، مطابق ديدگاه کرکگور نشان مي دهد: 1. کرکگور ايمان را بر التزام شورمندانه به خداوند استوار مي‌داند که درک آن به وسيلة عقل غير‌ممکن است؛ 2. از نظر کرکگور، عشق و ايمان ياريگر يکديگر در تکامل فرد هستند؛ 3. بن ماية چنين نگرشي، غير‌معقول شمردن ايمان و وظيفه مند دانستن عشق در انديشة کرکگور است.

این پژوهش به بررسی رابطه بین اندیشه اخلاقی اسلام و مسیحیت می‌پردازد. در این تحقیق، درمی‌یابیم که ایمان، عنصر اصلی و مشترک هر دو تفکّر اخلاقی است .آیت الله مصباح یزدی، بعنوان متفکری برجسته در عرصه ی اخلاق اسلامی، ایمان را یک معیار کلیدی اخلاق اسلامی می‌داند که عقل آن را درک و تایید می‌کند. در مقابل این دیدگاه، برداشت سورن کیرکگارد، فیلسوف دانمارکی، قرار دارد. او استدلال می کند که حتی اگر دستورات پروردگارغیر منطقی باشد، بالاترین ویژگی اخلاقی، رسیدن به مقام تسلیم است. کیرکگارد نتیجه می‌گیرد که هدف غایی انسان ها رسیدن به مقام تسلیم ابراهیمی در برابر خداوند است. در حالی که آیت الله مصباح یزدی باور دارد که هدف از زندگی انسان رسیدن به سعادت است، و این سعادت تنها از طریق قرب الهی ممکن است. هر دو مکتب اخلاقی، بر اهمیت شناخت خدا به عنوان داور حقیقی فضایل و ارزش های اخلاقی تأکید می کنند و چنین نتیجه می گیرند که رفتار انسان مطابق با خواست خداوند بالاترین مقام اخلاقی است. تفاوت در اندیشه اخلاقی مصباح یزدی و کیرکگارد ریشه در فهم آن دو از مقوله ی دین دارد .کیرکگارد استدلال می‌کند که در پارادوکس بین دین و اعتقاد، حتی با وجود باورهای غیر معقول، عمل به آنها بالاترین فضیلت اخلاقی است. در حالی که آیت الله مصباح یزدی استدلال می کند که ایمان ضرورتا خلاف عقل نیست؛ زیرا اعتقادات اسلامی هیچ یک از پارادوکس‌هایی که در مسیحیت دیده می‌شود را ندارد. هر دو متفکر در این مسأله که زندگی انسان و هدف او به خداوند ارتباط دارد، هم نظر هستند و هدف نهایی هر دو تفکر اخلاقی، نیل به خداوند و قرب الهی، از طریق پایبندی به مسئولیت های انسانی است . این بدان معنی است که هر دو تفکر اخلاقی اینگونه تشریح می کنند که صاحب فضایل اخلاقی بودن، به معنای تحقق مسئولیت های اخلاقی نسبت به خداوند، خود و دیگران است. در نهایت، نیل به همکاری و همزیستی، همبستگی و وحدت مابین خداوند و تمام مخلوقاتش، و حفظ فضایل در ارتباط با تمام ابعاد زندگی، منجر به سعادت نهایی خواهد شد.

رساله حاضر به بررسی موضوع مقایسه نسبت ایمان و عقلانیت در آثار میرزا محمد باقر ملکی میانجی و سورن کی یرکگور پرداخته است. گفت و گو پیرامون معرفت عقلانی دین و رابطه میان ایمان و عقلانیت و حدود و قلمرو هر کدام مسئله تازه‌ای در میان اندیشمندان نیست. بلکه این مطلب از دیرباز مطرح بوده و به عنوان یکی از دغدغه‌های مهم ذهنی در میان اندیشمندان وجود داشته است. از سوی دیگر این گفتگو و نزاع میان اندیشمندان ادیان مختلف نیز وجود داشته و منحصر به دین خاصی نبوده است. در این پژوهش این مسئله از دیدگاه دو اندیشمند بزرگ اسلام و مسیحیت مورد مطالعه قرار داده شده است. در یک سو میرزا محمد باقر ملکی میانجی که از بزرگان و صاحب نظران مکتب تفکیک هستند قرار داده شده است و در سوی دیگر سورن کی یرکگور از متکلمان و فلاسفه مشهور غرب و موسسین مکتب اگزیستانسیالیسم. پس از طرح موضوع پیرامون این مطلب که نگاه هر کدام از این دو دانشمند در باب نسبت میان ایمان و عقل چگونه است در آثار هر کدام پاسخ‌هایی مهم و قابل توجهی یافت شد. کی یرکگور در پاسخ به این مسأله طی سه برهان تقریب و تخمین، تعویق و شورمندی عقل را به طور کلی نقد نموده و جایگاه آن را در موضع ایمان به کلی زیر سؤال می‌برد و قائل است نه تنها عقل و تعقل نمی‌تواند باعث به وجود آمدن ایمان شود حتی به نوعی باعث می‌شود ایمان به جهت استفاده از عقل دچار تأخیر و تعویق شده و فرد به ایمان واقعی نرسد. وی پس از رد نمودن جایگاه عقل در کسب و ارتقاء ایمان پایگاه دیگری را برای ایمان معرفی می‌نماید. کی یرکگور سیر انفسی یا به تعبیر دیگر علم حضوری را راه کسب ایمان و رسیدن به یقین در ایمان می‌داند و معتقد است برای رسیدن به این یقین و سیر انفسی خود فرد باید به تنهایی این مسیر را طی نماید و در میان جمع بودن اجازه تحصیل یقین ایمانی را نمی‌دهد. از سوی دیگر آقای ملکی میانجی عقل را به دو نوع عقل فطری و عقل اصطلاحی تقسیم بندی می‌نماید و برای هر کدام از این عقول تعاریف خاصی ارائه می‌دهد. ایشان عقل اصطلاحی را نقد نموده و رابطه آن را با ایمان مورد تردید قرار می‌دهد و با نقدهایی که بر عقل اصطلاحی وارد می‌کند جایگاه آن را در کسب ایمان ضعیف خوانده و جایگزین دیگری برای رسیدن به ایمان معرفی می‌کند. ایشان عقل فطری را به عنوان پایگاه ایمان معرفی می‌نماید و با ارائه ویژگی‌هایی برای آن در صدد اثبات این مطلب است که این عقل دارای حجیت است و به واسطه ویژگی‌هایی که دارا می‌باشد می‌تواند پایگاه مناسبی برای کسب ایمان بوده و همچنین از طریق آن کسب یقین کرد. با مقایسه آراء این دو اندیشمند افتراقات و اشتراکی میان دیدگاه‌هایشان احصاء شد. اشتراک هر دو متفکر در نقد عقل اصطلاحی است که هر دو به نحوی جایگاه آن را در کسب ایمان و رابطه‌اش را با ایمان متزلزل دانسته و حتی گاهاً میان آن‌ها ناهمگونی مشاهده کرده‌اند. اما در باب افتراقات این دو دانشمند هر کدام برای رسیدن به ایمان معتقد به مسیری خاص هستند یکی عقل فطری و دیگری سیر انفسی یا به تعبیر دیگر علم حضوری. که با اندک تأملی در همین بخش افتراق سؤالی به ذهن متبادر می‌شود مبنی بر این‌که میان علم حضوری یا همان سیر انفسی کی یرکگور و عقل فطری آقای میانجی به چه میزان تفاوت وجود دارد و آیا به کلی مرز این دو روش از هم جداست یا این‌که می‌توان نسبتی میان این دو روش یافت؟ که در بخش پایانی اشاره‌ای موجز به آن شده است.

عقل و ایمان و رابطه میان آن دو از حساس‌ترین و اثر گذارترین مقولات گفتمان دینی،‌ مباحث کلامی و فلسفی بشمار می‌رود و در مورد آن نگارش‌های متعددی صورت گرفته است. در این تحقیق در ضمن پرداختن به معانی لغوی و اصطلاحی عقل و ایمان و نوع رابطه این دو در نظرگاه آیت الله جوادی آملی و کرکگارد، به نقدهای مهم عقل‌گرایی اعتدالی بر ایمان‌گرایی کرکگارد اشاره شد. کرکگارد عقل را در سپهر اخلاقی و مرحله قبل از حیطه ایمان، محصور دانسته و متعلق ایمان را دور از دسترس عقل ضعیف انسانی می‌داند. او معتقد است ایمان از جنس معرفت نیست و از درون می‌جوشد و شورمندانه عمل می‌شود و «خدای متجسد» که متعلق اصلی ایمان است، ایمان آوردنی است نه فهمیدنی. عقل در نگاه کرکگارد استفاده‌هایی حداقلی دارد و برای صیانت از حریم دین و خدا، باید عقل را طرد نمود و لازمه رسیدن به خدا و عشق واقعی، پیمودن مسیر «ترک نامتناهی» و جهش از روی دیوار عقل است و این همان ایمان‌گرایی کرکگارد است که به ایمان‌گرایی افراطی شهرت دارد. آیت الله جوادی آملی میان عقل و ایمان تعاملی سازنده و راه گشا، قائل شده و با نگاهی مصباحی به عقل در عرصه ی ایمان، عقل را با تمامی معانی یاد شده، در مفهوم ایمان دخیل دانسته و محصول آن می‌داند. در نگاه ایشان، راه دستیابی به اطمینان و آرامش، کسب براهین نظری منتهی به بدیهیات بوده و این راه جمع میان شور و شعور است و عقل در کنار نقل، دو ابزار هدایت بشر در قالب درونی و بیرونی‌اند. فاصله گرفتن از عقل و تکیه بر احساسات و درون‌گرایی بدون معیار، سر از گمراهی، نسبیت و از بین رفتن دین درمی‌آورد و این به نوعی نقض غرض مدعیان ایمان‌گراییست؛ و این بیان، همان ادعای عقل‌گرایی اعتدالی است.