جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در فلسفه‌ علم، سؤالی مطرح است كه تجربه‌ بيرونی با آن ويژگی‌هايی كه دارد (نظير تكرارپذيری و مشاهده‌پذيری و قابل انتقال بودن، قابل پيش‌بينی بودن و...) آيا توان اثبات و ابطال و تأييد دارد؟ كارايی آن چيست؟ آيا استقراء و تجربه، ما را به نتيجه صد درصدی می‌رساند يا خیر؟

منظور از تحول علوم انسانی مبتنی بر حکمت اسلامی این نیست که می‌خواهیم علوم انسانی مدرن و پسامدرن موجود را با حکمت اسلامی متحول سازیم، زیرا این یک پارادوکس است و شدنی نخواهد بود، بلکه مقصود این است که بتوانیم با حکمت اسلامی یک مدل جدیدی از علوم انسانی ارائه دهیم.

بدیهی است برخی از متفکران در مواجهه با تقریرهای ضعیف ایده تحول علوم انسانی و تولید علم دینی و با دیدن برخی از رفتارهای نادرستی که در دهه‎‎های گذشته ذیل این ایده (در ایران و دیگر کشورهای اسلامی) انجام شده است، از در مخالفت با آن برآیند و ضعف‎‎های نظری و آسیب‎‎های اجرایی این ایده را گوشزد کنند.

رویکرد غرب‌گریزی رویکردی است که پژوهشگاه حوزه و دانشگاه را می‌توان به عنوان نمونه‌ی این رویکرد نام برد. آن‌ها پارادایمی مثل پارادایم اجتهادی دانش دینی را مطرح کرده‌اند و در این رابطه، جناب استاد عابدی شاهرودی نظریه‌ای دارد که از آن به علم دینی اجتهادی عام تعبیر می‌‌شود. شهید صدر را نیز می‌توان در این طبقه جای داد.

ایدۀ تولید «علوم اجتماعی اسلامی» از راهکارهای پاسخ به مسئلۀ تبیین و فهم حیات انسانی و اجتماعی انسان و ارائۀ مدل‌هایی برای ادارۀ بهتر جامعه است. اما مقصود از علوم اجتماعی اسلامی و علم دینی چیست؟ طرفداران و کسانی که علم دینی را ممکن می‌دانند پاسخ‌های مختلفی به این پرسش داده‌اند. «الگوی حکمی و اجتهادی علوم اجتماعی» پاسخی برای تبیین چیستی، طبقه‌بندی و روش‌شناسی علوم اجتماعی در مقام موجود و مطلوب و تلاشی در شکل‌دهی به یک برنامۀ پژوهشی برای تولید علوم اجتماعی اسلامی است. در این مقاله با رویکردی توصیفی و تحلیلی پس از ذکر مقدمات و مقصود از الگو و معرفت الگویی در مطالعۀ مرتبۀ دوم علوم اجتماعی، به تشریح دیدگاه الگوی حکمی و اجتماعی در چهار بخشِ: 1. چیستی علوم اجتماعی، 2. نسبت علوم اجتماعی با عقل و حکمت، 3. نسبت علوم اجتماعی با تجربه و 4. نسبت علوم اجتماعی با آموزه‌های نقلی پرداخته می‌شود. براساس این تبیین در دو بخش انتهایی به برخی الزمات روشی و آینده‌نگارانۀ این الگو در تولید علوم اجتماعی اسلامی نیز اشاره می‌شود.

در این نوشتار، پس از بیان مقدمه‌ای در باب چیستی اصطلاح‌شناسی و مراد ما از آن در اینجا، حدود پنجاه لفظ و اصطلاح مربوط به مفهوم فلسفی «علم» یا نزدیک به معنای آن، از طریق استقرا برشمرده می‌شود و از میان آنها، واژگان «شعور»، «ادراک»، «معرفت»، «علم»، «عقل» و «تعقل» با بحث‌های علم‌شناسی فلسفی متناسب تشخیص داده شده، جهت بررسی برگزیده می‌شوند. در مرحلۀ بعد به بیان معناشناسی لغوی این الفاظ پرداخته می‌شود؛ سپس مفهوم فلسفی این اصطلاحات و تفاوت آنها با یکدیگر، با استناد به آثار فیلسوفان بیان می‌گردد و در مرحلۀ بعد به کاربردشناسی این اصطلاحات، در آثار فلاسفه پرداخته می‌شود و در نهایت، بهترین و مناسب‌ترین واژگان برای ابعاد مختلف علم‌شناسی فلسفی، نظیر بعد معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی علم پیشنهاد می‌گردد.

این نوشتار، به پرسش انتظار بشر از دین پاسخ می‌دهد و می‌کوشد رویکردهای مختلفی را که از جانب فیلسوفان، متکلمان، عارفان، فقیهان و جامعه‌شناسان ارائه شده، بررسی نماید. این مباحث نیز مانند بسیاری از مسائل کلام جدید متعلق به عصر جدید می‌باشد. آنچه در نوشته متقدمان وجود دارد، سخنانی است نامدون که به صورت علمی و صریح بدین بحث پرداخته نشده است. سخن اصلی در باب انتظارات بشر از دین به زعم نویسنده فرضیه‌ای است که در آن دین و متون دین اسلامی چه از منظر درون متون دینی یا از دیدگاه برون متون دینی نه‌تنها بر آابادکردن آخرت دلالت دارند که به تأمین پاره‌ای از نیازهای دنیایی نیز تأکید می‌ورزند. به عبارت دیگر، رسالت پیامبر به تأمین آخریت مسلمانان منحصر نبوده و نیازمندی‌های انسان در عرصه‌های تعلیم و تربیت، اقتصاد، سیاست، اخلاق، فقه و حقوق انسان‌شناسی و ... و تبیین پاره‌ای از مسائل مربوط به علوم تجربی را نیز بر طرف می‌کند و آموزه‌های دینی اسلامی، بر تمدن و فرهنگ، هنر و فناوری و برخی از علوم تجربی، طبیعی و انسانی تأثیری جدی گذاشته است. این اثر مشتمل بر چهار بخش می‌باشد؛ کلیات، دیدگاه متفکران غربی در باب انتظارات بشر از دین، دیدگاه متفکران اسلامی و نظریه برگزیده نویسنده در این مبحث.

نسبی گرایی یکی از مهمترین مباحث معرفت شناسی و فلسفی است که از دوران گذشته تا کنون اندیشمندان مغرب زمین و اسلامی را به خود مشغول ساخته است . استاد مطهری در آثار متنوع خود ضمن تعریف نسبیت و نسبی گرایی به تمایز نسبیت هستی شناختی و نسبیت معرفت شناختی پرداخته است وی نسبیت معرفت شناختی را به جهت بی معنایی و تناقض گویی نقد می کند و نسبیت را در پاره ای از واقعیت های خارجی می پذیرد .

مرحوم علامه سیدمحمدحسین طباطبایی فرزند میرزا سیدمحمد طباطبایی فرزند سیدمحمدحسین معروف به شیخ آقا، از خاندان علم و فقاهت و حکمت به‌شمار می‌رود. وی شاگرد بزرگانی هم‌چون محقق غروی اصفهانی و محقق نایینی و سیدمحمد حجت کوه‌کمره‌ای و سیدحسین بادکوبه‌ای و سیدابوالقاسم خوانساری و سیدابوالحسن اصفهانی و سیدعلی آقا قاضی طباطبایی و میرزا علی ایروانی در کسب فقه و اصول و رجال و هیأت و ریاضیات و هندسه و فلسفه و عرفان بوده که تلمذ در کرسی درسی این بزرگان علم و اخلاق و حکمت، او را عالمی ذو فنون ساخته است...

عدالت از موضوعات مهم اعتقادی و اجتماعی است که پیامبران الهی برای اقامه آن مبعوث شده‌اند. عدالت همواره مورد توجه مفسران و اندیشمندان مسائل اجتماعی بوده است و زیربنای مسائل مهمی چون آزادی، قانون و مالکیت است. درباره عدالت تعاریف مختلفی از سوی صاحب‌نظران ارائه شده است. این مقاله می‌کوشد با جستاری در آیات قرآن کریم، معنای عدالت تبیین گردد و بر پایه آن، دیگر تعاریف مورد ارزیابی قرار گیرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تعریف عدالت، به عنوان وصف و یا به‌عنوان یک رفتار، بستگی به موصوف یا متعلقی دارد که عدالت وصف و یا متعلق آن قرار می‌گیرد. بر این اساس عدالت در قرآن به معانی: رعایت تساوی، رعایت استحقاق و اهلیت، صداقت یا عمل مطابق با واقع، رعایت انصاف در صلح و آشتی دادن در چارچوب قوانین الهی، دوری از افراط و تفریط، قرار گرفتن هر چیز در جایگاه مناسب، رعایت مصالح و مفاسد واقعی و رعایت قانون حق آمده است.