جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين کتاب درباره شرح يکى از احاديث معروف امير مؤمنان است. تمام حديث اين است: «قال على‏عليه السلام: الناسُ نِيامٌ، فإذا ماتُوا إنْتَبهوا». امام على‏ (عليه السلام) فرمودند: مردم در خوابند، زمانى که مى‏ميرند بيدار مى‏شوند. نسخه‏اى از اين کتاب در کتابخانه حرم اميرالمؤمنين(ع) در نجف اشرف وجود دارد.

شرح على المائة کلمة لاميرالمؤمنين على بن ابى طالب ‏(عليه السلام): ابن ميثم صد کلمه از کلمات قصار اميرالمؤمنين(ع) را برگزيد و به شرح آنها پرداخت. در اين شرح به نکات ادبى، فلسفى، دينى، اخلاقى و اجتماعى اشاره شد. بيشتر مطالبى که وى از کتاب شفاى ابوعلى سينا و شرح الاشارات خواجه نصيرالدين محمد طوسى نقل کرده، به صورت تلخيص آورده است. او در مقدمه بحث‏هاى علمى پر محتوايى کرده است. وی در مقدمه می‌گوید اين کلمات را به دلیل ممتاز و برتربودن آنها از ديگر کلمات حکمت‌آميز آن حضرت انتخاب نکردم، بلکه علت انتخاب آنها اين بوده که افزون بر فصاحت، از اختصار برخوردار هستند. ابن ميثم اين شرح را براى وزير شهاب‌الدين مسعود بن گرشاسف نوشت. اين کتاب در سه قسم است : الف) مبادى و مقدمات که در پنج فصل مى‏ آيد. ب) مقاصد که همان شرح الکلمات المائة باشد و در سه فصل است: 1. آنچه متعلق به عقل و جهل است در 22 کلمه. 2. آنچه متعلق به اخلاق و آداب است در 32 کلمه. 3. آنچه متعلق به مواعظ و حکم مى‏باشد در 46 کلمه. ج. داراى فصولى است که همه در لواحق و متممات است. ابن ميثم اين اثر را «منهاج العارفين في شرح کلمات اميرالمؤمنين» ناميد. نسخه خطى که تحرير آن به سال 855 ق به اتمام رسيد، به شماره اموالى 7734، به زبان عربی و در 86 ورق در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى وجود دارد. آغاز نسخه: بسمله، اللهم یا ذا الجلال و الاکرام؛ و انجام آن: ما انطمش عن عینک اثره ... و حسبنا الله و نعم الوکیل. ‌ نسخه‏ ى ديگرى از آن در کتاب‏هاى اهدايى سيدمحمد مشکوة و کتابخانه کاشف الغطاء موجود است. اين کتاب با تصحيح و تعليق مير جلال‌الدين حسينى ارموى محدث در قم از سوی جامعه مدرسين حوزه علميه در سال 1342ش و در 332 صفحه چاپ شد. علاوه بر اين چاپ، اين شرح بارها به وسيله مصحح مذکور تجديد چاپ گرديد. يک بار در سال 1390ق/ 1347ش، بار دیگر در سال 1361ش به ضميمه دو اثر ديگر و در نهایت درسال1377 ش. اساس نسخه تصحيحى سيدجلال الدين ارموى، به وسيله حسن بن محمد بن على بن مشرّف العيثانى استنساخ شد و تاريخ کتابت آن سال 770ق است. ترجمه فارسى اين اثر با عنوان «شرح صد کلمه اميرالمؤمنين على بن ابى طالب‏ عليه السلام» توسط عبدالعلى صاحبى در مشهد و به وسيله بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى در سال 1370ش و در 387صفحه به چاپ رسيد.

غاية النظر: در موضوع علم کلام است. آقا بزرگ تهرانى نسخه‌ای از آن را ديد و در کتابش آن را جزء آثار ابن ميثم قرار داد.

رسالة في الوحى و الالهام: درباره وحى و الهام کتاب‏هاى فراوانى نگارش یافته است. وحى از اختصاصات پيغمبر است و بر غير پيغمبر وحى نمی‌شود. اشراق يا نور الهى که همان تجلى حقّ تعالى بر بنده باشد، مى‏تواند بر دسته‏اى از انسان‏ها که اولياء اللَّه هستند بتابد. ابن میثم بر اساس روش کلامی که دارد، در اين رساله مى‏ کوشد ضمن بيان موضوع وحى و الهام، فرق اين دو را با اشراق بيان کند. اين کتاب با عنوان «الوحى و الالهام و الفرق بينهما و الاشراق»نيز معرفى شده است. شيخ يوسف بحرانى هم اين اثر را از جمله تأليفات ابن ميثم شمرد.

شرح صغير نهج البلاغة: عنوان ديگرش «مختصر شرح النهج» است. مؤلف در اول نسخه می‌گويد که آن را از دو شرح کبير خود خلاصه و براى فرزند علاءالدين بن عطاءالملک جوينى نوشتم. بنا بر قول ابن يوسف، شايد کسى که سه شرح براى ابن ميثم ذکر کرده، مقصودش اين است که شرح المائة کلمة را شرح سومى قرار داده است. با اين وصف، شرح صغیر با شرح صد کلمه فرق دارد. مرحوم استرآبادى نيز اين کتاب را از جمله آثار ابن ميثم مى‏داند. يک نسخه از اين اثر در مدرسه فاضل خان و نسخه‏اى ديگر در مدرسه مروى تهران است.

شرح الإشارات اثر وزین میثم بن علی بن میثم بحرانی شرحی بر کتاب الإشارات، اثر علی بن سلیمان بحرانی، متنی در باب عرفان نظری است. ابن میثم از ابن سینا و شیخ اشراق و ابن عربی و بعضاً صدرالدین قونوی اثر می پذیرد. این کتاب دارای مطالب بلندی است و تصحیح آن باعث احیای میراث گذشتگان خواهد بود. کلیات مباحث مطرح شده در این کتاب عبارت است از: بحثی پیرامون وجود و مراتب آن، اسماء و صفات حق و شناخت او از طریق نفس، عقول اربعه، وحدت ذاتی وجود و کثرات آن، احتیاج این کثرات به خداوند و شوق آن ها به سوی او، اثبات نفس و نحوه تعلق آن به بدن، مراتب نفس برای شناخت خدا، تجلّیات ذات، عوالم خمسه، اعیان ثابته، وحدت اجناس و انواع و اصناف و اشخاص در شخص پیامبر خاتم، ولایت و مراتب آن، مکلف بودن انسان و در نتیجه اظهار ربوبیت حق. این مباحث کلامی، فلسفی، عرفانی در این کتاب مطرح شده و از وحدت وجود آغاز می شود و به وحدت مرتبه نبوی ختم می شود. وارث این وحدت ائمه بعدی هستند تا این که به حضرت مهدی ختم می شود. این مباحث، به حقایقی اشاره دارد که سالک را به مقام جمع و توحید ذاتی می رساند.

پژوهش حاضر با عنوان فضایل چهارگانه‌ی اخلاقی از دیدگاه ابن میثم بحرانی به روش( اسنادی کتابخانه‌ای) و تحلیلی انجام شده‌، بررسی حاصله از این پژوهش حاکی از آن است که حکمای پیشین مانند افلاطون، ارسطو، ابن مسکویه، ابن سینا،خواجه نصیرالدین طوسی و ملّا احمد نراقی معتقد به نظریه‌ی اعتدال در کسب فضابل اخلاقی هستند، به عبارت دیگر راه رسیدن به فضائل را تأمینِ فضیلت‌های چهار گانه، حکمت، شجاعت، عفّت و عدالت در نفس انسان می‌دانند. لازم به ذکر است که ابن میثم بحرانی به تأسّی از ارسطو و ابن مسکویه کمال حکمت عملی را در حکمت، شجاعت و عفّت دانسته که با تحقّق یافتن آنهادر نفس، عدالت پدیدارگردد. علامه طباطبایی نیز به تأسی از گذشتگان در ابتدای راه قائل به نظریه اعتدال بوده ولی معتقد است که عمده ی راه بایدمبتنی بر اخلاق توحیدی بر مبنای معرفت النفس باشد. بنا براین این دو حکیم در پذیرش اصل نظریه اعتدال با یکدیگر اشتراک نظر دارند ولی علامه طباطبایی اعتدال را برای تکمیل اخلاق کافی ندانسته و نظریه اخلاقی توحید رامبتنی بر معرفت النفس مطرح می کند.

ابن میثم از جمله شارحانی است که نهج‌البلاغه را با رویکردهای مختلفی شرح و تبیین نموده است. بخشی از خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های نهج‌البلاغه؛ دارای معارف توحیدی است که ابن میثم آنها را با رویکرد عرفانی شرح کرده است. ابن میثم در مواردی؛ آراء عرفانی خویش را با مستندات قرآنی و روایی مطرح می‌کند و در مواردی هم مطالب خود را بدون مستندات ذکر می‌کند؛ نگارنده سعی می کند با مراجعه به منابع دینی؛ مستندات آنها را به دست بیاورد و در صورتی که مستندی داشته باشند می توان آنها را به عنوان معارف شیعی به جامعه علمی و مخاطبان تشنه راه حقیقت عرضه نماید.سالک الی الله در سیر و سلوک بایسته است عوامل و ابزار سیر و سلوک؛ مانند (ضرورت وجود استاد راه، مراقبه، محاسبه، خلوت، اُنس با معبود و ...) و آفات و آسیب‌های سیر و سلوک؛ مانند (جهالت، غفلت، دنیاگرایی، حجاب‌های نفسانی و ...) را بشناسد تا به مقامات و درجات عرفانی؛ مانند (مقام عرفانی زهد، مقام عرفانی توکل و ...) نائل گردد؛ این نوشتار به این سه امر می پردازد.روش تحقیق؛ روش توصیفی و بر اساس مطالعات کتابخانه ای است که برای رسیدن به نتایج مطلوب از قرآن و منابع معتبر اسلامی (مخصوصاً کتب شیعی) استفاده شده است.

عرفان در اصطلاح یعنی شناخت حق تعالی از حیث اسماء و صفات و مظاهر آن. و این شناخت ذات حق بر پایه اصول و مبانی است که اگر این اصول و مبانی درست تبیین نشود و در مسیرصحیح قرار نگیرد، علاوه بر آنکه ما را به مقصد که همان شناخت درست باری تعالی است نمی رساند، بلکه چه بسا زمینه ی گمراهی ما را نیز فراهم کند. از این رو ما در اینپایان نامه بر آن شدیم تا برای تبیین هر چه بهتر این مبانی عرفانی به گنجیینه ی سخنان گهر بار سر سلسله عرفا و کمل اولیا امام علی (ع) در قالب کتاب نفیس نهج البلاغه مراجعه کنیم و سخنان عارفانه ی آن امام عزیز را از منظر دو شارح نهج البلاغه به نام های ابن میثم بحرانی و ملا عبدالباقی صوفی تبریزی مورد بررسی قرار دهیم. بدین صورت شاید قطره ای از آن دریای عظیم علم و معرفت ره توشه راهمان شود. ره آورد این پژوهش در دو قالب عرفان نظری و عملی بدین صورت است:عرفان نظری: هویت غیبیه، اعیان ثابته، وحدت وجود، تشبیه و تنزیه و معیت قیومیه.عرفان عملی:منازل معنوی سیر و سلوک، اطوار سبعه، فنا و بقا، کشف و شهود، نبوتو ولایت.