جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫چگونگي پيدايش عالم و پرسش از مبدأ و علت نخستين آن، از مباحثي است که در طول تاريخ تفکر بشر همواره مطرح بوده و فلاسفه و انديشمندان، پاسخ‌هاي متفاوتي به آن داده‌اند. در اين تحقيق نگارنده ضمن اشاره به پاسخ‌هايي که برخي از مهم‌ترين فيلسوفان به اين مسئله داده‌اند، ديدگاه ابن سينا را مورد مطالعه قرار داده است. وي در آغاز، به تعريف مفاهيم کليدي بحث مي‌پردازد و اقسام فاعل اعم از بالطبع، بالقسر، بالجبر، بالتسخير، بالقصد، بالعنايه، بالرضا و بالتجلي و حدوث و اقسام آن شامل حدوث زماني، حدوث ذاتي و حدوث دهري را در چارچوب مباحث فلسفي تعريف مي‌کند. پس از آن، فاعليت و حدوث را ازديدگاه فيلسوفان مهم پيش از بوعلي بررسي مي‌کند و به اين نتيجه مي‌رسد که بحث از خداوند و نحوه فاعليت او، به آن معنا که نزد فيلسوفان اسلامي مطرح است، براي فيلسوفان يونان باستان مانند ارسطو و افلاطوان مطرح نبوده است. البته ابن سينا نيز حدوث زماني عالم را نفي مي‌کند؛ ولي حدوث ذاتي آن را مي‌پذيرد. وي در ادامه به طرح ديدگاه متکلمان اشعري و معتزلي در اين باره پرداخته است. معتزله قائل بودند، خداوند فاعل بالقصد است و اشاعره معتقد بودند، خداوند فاعل بالاراده است و اراده را از صفات اضافيه مي‌دانستند، نه از صفات ذات. ابن سينا اين ديدگاه‌ها را مردود دانست و مهم‌ترين اشکال متکلمان را اين دانسته است که آنان براي افعال الهي اغراضي را خارج از ذات باري تعالي جستجو مي‌کنند. وي درنهايت قائل به فاعليت بالعنايه شد و ديدگاه متکلمان در باره حدوث زماني عالم را نيز نقد کرد. از ديدگاه ابن سينا نحوه فاعليت خداوند به گونه‌اي است که کثرات، بلاواسطه از واجب الوجود صادر نمي‌گردد؛ چرا که بر اساس قاعده «الواحد لايصدر منه الا الواحد»، آنچه بدون واسطه از خداوند صادر مي‌شود، نبايد کثير باشد؛ چون با وحدت محضه حق سازگار نيست. از اين جهت، او معتقد به سلسله عقول شد و بيان کرد که از خداوند فقط عقل اول صادر مي‌شود و از عقل اول عقل دوم تا عقول دهگانه‌اي که تصوير نمود. وي افلاک را در دايره همين عقول تعريف مي‌کند و آنها را داراي نفس مي‌داند.

‫در اين پژوهش حقيقت زمان از ديدگاه اين سه فيلسوف در چارچوب مباني و اصول فلسفي آنان بررسي شده است. به اعتقاد نگارنده، پرسش از حقيقت يک چيز، در واقع پرسش از نحوه وجودي آن است و پاسخ به آن، نيازمند يک پژوهش هستي شناختي است. لذا هر سه فيلسوف نيز موضوع زمان را از چشم‌انداز هستي‌شناسي مورد تأمل و تحقيق قرار داده‌اند و به تبعِ اختلاف نظر در مباني هستي‌شناسي، تعريف زمان در انديشه آنان متفاوت شده است. نويسنده نيز اين واقعيت را در فرايند تحقيق رعايت کرده و طي سه فصل، ابتدا اصول و مباني فلسفي هر فيلسوف را در باره وجود، علت، جوهر، قوه و فعل، و حرکت مطرح کرده، سپس به تبيين مفهوم زمان از ديدگاه آنان پرداخته است. وي زمان را بر اساس سه اصل مهم بالقوه‌گي، فعليت و حرکت تحليل مي‌کند؛ به اين معنا که موجودات مادي موجوداتي هستند که هم جهت بالقوه‌گي را دارند و هم جهت فعليت را و حرکت نيز خروج تدريجي از بالقوه‌گي به فعليت است. بنابراين، حرکت در هسته مرکزي تحليل زمان قرار دارد. ابن سينا حرکت را از سنخ مسائل فيزيکي مي‌داند و ابوالبرکات دو بعد فيزيکي و متافيزيکي براي آن قائل است. ملاصدرا نيز حرکت را در تراز مسائل متافيزيکي، ذيل بحث قوه و فعل بررسي مي‌کند که از عوارض وجود «بما هو وجود» است. در اين ديدگاه، حرکت، کمال اولِ امرِ بالقوه از حيث بالقوه‌گي آن است و داراي نسبت‌هاي تجددي است و کمالات موجود متحرک را در فرايند تکامل حفظ مي‌کند. حرکت از نگاه ابن سينا علت، مقوم و محل زمان است و زمان به حرکت، تعين و تشخص مي‌بخشد. به نظر ابن سينا زمان، بالذات غيرقار و حرکت، بالعرض متجدد است. اما ملاصدرا معتقد است آنچه بالذات است، جوهر طبيعت است که داراي دو حيثيت ثبات و تجدد است. ابوالبرکات شايستگي زمان را به اندازه وجود مي‌داند، نه به اندازه حرکت. وي معتقد است: هر کس قائل به حدوث زمان شود، در واقع قائل به حدوث وجود شده است. او از ابعاد تاريخي بحث غافل نبوده و در مقدمه خود، موضوع زمان را در انديشه فلسفي ايران باستان، يونان باستان و تفکر اسلامي، اعم از کلام، فلسفه و عرفان مورد مطالعه قرار داده است.