جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واژگان اسرارآمیز و مضامین حیرت آفرینی که در شعر حافظ گرد آمده، قرن هاست که دوستداران و پژوهندگان شعر فارسی را به خود جذب کرده است. «کام»، «کامبخشی»، «کامروایی»، «کامرانی»، «کام طلبی» و «کامگاری» ساحت هایی از این واژگانند که هر کدام در جای خود باز تابنده درونمایه های دلفروزی از خدا، هستی و انسان است. حافظ، صورت و معنی «کامبخشی» را - که به شیوه تاویل عرفا از کلام وحی اخذ کرده - در مطلع غزلی آورده است:طریق کامبخشی چیست ترک کام خود کردن      کلاه سروری آن است کز این ترک بردوزیمصراع اول - که هم کامبخشی حق به سالکان و هم کامبخشی سالک به دیگران است - به دو بخش تقسیم می شود: 1- طریق کامبخشی چیست؟ 2- ترک کام خود کردن چگونه است؟ حافظ، جهان عرفا را - که گردونه ای است از یک سیر نزولی و سیر صعودی - در این مصراع گرد آورده است. ما «طریق کامبخشی چیست» را که بر بنیان سیر نزولی است، «کامبخشی ازلی»، و «ترک کام خود کردن» را که حکایت از سیر صعودی آفرینش به سوی خدا دارد، «کامبخشی ابدی» نام می نهیم. در مصراع دوم، هم کامبخشی ازلی و هم ابدی جریان دارد، بعبارت دیگر، راهکار سروری و سرافرازی حافظ، هم صورت دنیا رادر بر می گیرد و هم معنی آخرت.

نگاه عمیق به متون عرفانی مسبب حرکت فکری انسان است. شناخت عرفانی عارف، کل هستی از جمله فیزیک عالم و ماورای فیزیک آن را دربر می گیرد. لذا تفکر اندیشمندانه در آن ضروری می نماید. بررسی این حوزه از جنبه های مختلف مخصوصا جنبه علمی و هم سویی آن با یافته های علمی بشری آن چنان که باید مورد توجه اندیشمندان و دانشمندان ادیان مختلف قرار نگرفته است. مساله این است که اگر حوزه معرفتی عرفان مشتمل بر شناخت بالاتری از هستی است، حتما زمینه شناخت علمی نیز در آن موجود است. لذا این مساله را باید از مسائل مهم در عرصه پیشرفت علمی بشر محسوب کرد و ورود عرفان را به حوزه علم جایز دانست. عده ای با ابراز رابطه خصمانه بین «علم» و «عرفان» سعی بر آن داشته اند تا این دو را ناسازگار جلوه دهند و عده ای به سازگاری علم بشری با گفتار عرفانی عارفان باور داشته اند. مقاله حاضر، ابیاتی از گلشن راز شیخ محمود شبستری را با توجه به داده های علمی منطبق با کشفیات علمی عصر جدید، مورد بررسی قرار داده است.

انسان، اشرف مخلوقات، موجودی دوسوگرا است که هم در خلقت و هم در سلوک، به دو سوی نور و ظلمت گرایش دارد. بخشی از وجود او به عالم نور و بخشی به عالم ظلمت تعلق دارد. تمثیل نور و ظلمت و قرار گرفتن انسان در میانه آن دو با استفاده از بیانی نمادین مطرح شده است. روح و جسم. عقل و نفس. جام و نور یا جام و باده و همچنین آینه و نمد از عمده ترین عناوین تمثیل به شمار می روند. زن و مرد بیانی دیگر برای نمایش تقابل نمادین نور و ظلمت در حیطه آفرینش انسان می باشد. تمثیلی که در میان دیگر فرهنگ ها و مذاهب نیز می توان جنبه ای از آن را مشاهده کرد. علاوه بر این زن خود دارای چهره ای دو سویه است. از طرفی نماد ظلمت در برابر مرد است و از طرفی دیگر سمبل نور حقیقی یعنی حقیقت مطلق.ویژگی دوسوگرایی انسان، تحت تاثیر تعلق وی به مفهوم و بحث گسترده ای موسوم به «حقیقت محمدیه» شکل گرفته است؛ چرا که حقیقت محمدیه نیز که انسان، مهمترین مصداق آن به شمار می رود، مفهومی دوسوگرا است که نقش واسطه گری را بر عهده دارد.

اساس جهان بینی و محوری ترین مفهوم در نزد فرقه حروفیه این است که انسان می تواند مظهر و صورت مجسم خداوند باشد. تلاش حروفیه و کل عرفان سید عمادالدین نسیمی به عنوان مبارزترین، داناترین و موفق ترین متفکر و شاعر این فرقه مبتنی بر یک رکن اساسی است آن انسان و شناخت نیروهای خلاق اوست. جایگاه انسان در نزد نسیمی بسیار رفیع است؛ خدا یا هیچ چیز دیگر را نمی توان شناخت مگر از طریق انسان.در این نوشتار با آوردن نمونه هایی در قالب عناوین: اسم اعظم، عالم صغیر، قرآن مجسم و سبع المثانی، لوح محفوظ، کتاب اله ناطق، گنج مخفی، کن فکان، ذات اشیا، اسم و مسما، نفس رحمانی، شاهد زیبا، اناالحق نسیمی و...به تبین اندیشه های انسان شناسی سید عمادالدین نسیمی یکی از شگفت انگیزترین چهره های ادبی سرزمین مان پرداخته شده است.

در نگرش عهد عتیق، زن موجودی فرعی و ثانوی است.حقوق زن نسبت به مرد بسیار محدود بوده و به جزموارد معدودی، از بسیاری از امتیازات انسانی برخوردار نمی باشد.این نگرش،مبنای بسیاری از کج فهمی ها نسبت به جایگاه زن در هستی، گردید و در نهایت به نقش ابزاری بودن زن در جامعه غربی گردید.در تلقی اسلام، زنان و مردان،دارای جوهری واحد در انسانیت بوده و در حدود ماهیت انسانی هیچ تفاوتی ندارند. این نگرش،مهم از آیات قرآنی بوده و سیره پیامبر (ص) و ائمه معصومین سرشارآن است.اگر به تاثیر این دو نگرش در حوزه عرفان بنگریم،خواهیم یافت که درادبیات عرفانی یهود نیز، وضعیت زن بهبود نیافته ونگاه همان نگاه جنسیتی است.وزن درمقام پایین تری از مرد قرار گرفته، و یا به عنوان انسان نیزبه شمارنمی آید.اما زن از جایگاه متفاوتی در حوزه عرفان اسلامی برخودار است. عرفا نیز تحت تاثیر نگاه اسلام، به زن به عنوان موجودی که در مسیر کمال قدم نهاده و در انسان کامل شدن هیچ مانعی ندارد، می نگرند. این تلقی در اشعار مولانا کاملا بارز است، از طرف دیگر خود زنان عارف در اثبات این نگرش بسیار سهیم بوده اند. نقش این عده را در باروری ادبیات عرفانی، نمی توان انکار نمود.این تحقیق برآن است که ضمن بررسی شخصیت زن در یهود و اسلام، به معرفی جایگاه وی در حوزه عرفان یهود و اسلام بپردازد.

این نوشتار، پژوهشی است تطبیقی میان مضامین عشق در دستگاه فکری سهراب سپهری (1307-1359ه)، شاعر برجسته ی ایرانی و جبران خلیل جبران (1931م-1883)، شاعر و اندیشمند لبنانی. موضوع عشق که همواره مورد بحث عرفان است در اندیشه این دو شاعر که ارتباطی عمیق و عاشقانه با همه مظاهر صنع برقرار نموده اند از جایگاه مهمی برخوردار است و جان کلام آنها در عشقی عارفانه متمرکز می باشد. این مقاله برآن است تا از چیستی عشق و تاثیر آن بر سرنوشت آدمی از دیدگاه این دو شاعر سخن به میان آورد. از این رو پس از مطالعه آثار آنها و استنباط دیدگاهشان در مورد عشق تشابهات و تفاوت دیدگاهشان در این مورد بررسی می شود. در نظر این دو عشق است که روح آدمی را چنان تعالی می بخشد که قوانین انسان ساخته و پدیده های طبیعی نمی توانند مسیر آن را تغییر دهند. سپهری و جبران به همه ی کائنات عشق می ورزند از نظر آنها تنها با عشق می توان به حقیقت اشیاء و زندگی رسید و عشق را همواره با غم و اندوه همراه می دانند.

قطعاً انسان در عالم آفرينش واجد جايگاه ممتازی است. در حـوزه عرفـان اسـلامی شـاهد يكی از جامعترين تعاريف از انسان و جايگاه او در نظام هـستی هـستيم. عرفـای مـسلمان بـه خصوص ابن عربی با ارائه ظريف ترين و زيباترين تصوير از كامل ترين مرتبـه رشـد انـسان در غالب «انسان كامل»، بر اين نظر متفق اند كه انسان كامل، نه تنها علت غايی برپايی و قوام عـالم هستی، بلكه وجودش مايه بقا و تعادل نظام هستی است. او عقل مستفاد و قلـب عـالم وجـود است، در او معرفت و عبوديت حق به حد كمال خود رسيده است. او بـه عنـوان كـون جـامع بهترين دليل و حجت بر حق تعالی است و در مقام قطب و روح عالم صاحب ولايـت بـوده و قدرت تصرف در عالم را داراست. او حلقه پيوند عالم ملك و ملكوت و واسـطه فـيض الهـی است. در اين مقاله پس از ترسيم تصويری كلی (اگرچه مجمل) از جايگاه وجودی انسان و انسان كامل در نظام عالم، از منظر عرفان اسلامی، آراء عارف بزرگ محی الدين ابن عربی در اين باب ارائه شده است و در آخر به نقد و بررسی انسان كامل متصوفه پرداخته شده است.

در توصیف شخصیت و کرامت انسان از دو جهت می‌توان سخن گفت،یکی درباره داشته‌ها و ظرفیت وجودی که از آن تعبیر به کرامت ذاتی می‌شود و یکی از بایدها و نبایدهایی که آن داشته‌ها را تقویت می‌کند و به کمال می‌رساند. بیشترین سخن پیشینیان درباره کرامت، درباره بایدهای اخلاقی بوده، در حالی که باید انسان را شناخت و ساختار هستی‌شناسانه او را کاوید و براساس آن نتیجه‌گیری کرد،از اینرو مهم‌ترین مباحث این نوشته به مبانی کرامت انسان در قرآن و پیامدهای توجه به کرامت می‌پردازد و آنگاه نسبت آزادی با کرامت مورد توجه قرار می‌گیرد و مبانی این نسبت را در فرهنگ قرآنی می‌کاود و در نهایت به عامل بی‌توجهی به کرامت و دغدغه‌های آینده بشریت بویژه بحران معنویت،که خطر جدی بشریت محسوب می‌شود و کرامت انسان را تهدید می‌کند مورد بحث قرار می‌دهد یادآور می‌شود و راه حل بشریت را آزادی و معنویت می‌داند.

حافظ، هنرمندی است بزرگ که هنر و اندیشه او از مرزهای زمان و مکان فراتر رفته و خصلتی همه زمانی و لامکانی پذیرفته است. در اندیشه و ذهنیت هنری او، نشانه های زمانی، حکم تکه های گوناگون از خطی واحد را می یابند که از هم گسیخته نیستند و به جریانی کلی و بی نهایت تعلق دارند. نشانه های زمانی و اقلیمی در شعر حافظ طوری به کار رفته که در برهه خاصی از زمان و تکه مشخصی از جغرافیای هستی محصور نمی مانند.این نوشتار بر آن است تا با توسل به مفاهیم، معانی و مظاهرِ شعر حافظ، وجوه بی زمان و بی مکان آن را بیان کند. در این راستا برخورد متفاوت حافظ با مفاهیم، واژگان و نام ها نشان داده شده و اندیشه غیرجزمی و شاعرانه او به اختصار تبیین گردیده است. همچنین درباره من توسعه یافته و فرا فردی حافظ که جنبه ای از بی زمانی و بی مکانی هنر اوست، سخن گفته شده است. مجموعه این عوامل، کلیت شعر حافظ را به صورت مولودی بی زمان و بی مکان معرفی می کند و توانمندی منحصر به فرد او را در زدودن صورت های امور زمانمند بیان می دارد.