جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل بحث‌برانگیز در حوزه قرآن‌پژوهی، امکان وجود معانی متعدد در تفسیر یک واژه و نیز حجیت و کیفیت اعتبار شرعی این وجوه معنایی است. در طول قرن‌های گذشته، اندیشمندان اسلامی در صدد پاسخ به این سؤال بر‌آمده‌اند که آیا خداوند از واژگان و عبارات قرآن کریم فقط یک معنا و مفهوم را قصد کرده یا معانی متعددی را از آنها اراده نموده است. اهمیت این مسأله به جهت تأثیر زیاد این مبنا در بررسی معانی قرآنی و کشف مراد الهی از آن است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی و توصیفی به بررسی آرای آیت‌الله جوادی‌آملی درباره چندمعنایی قرآن پرداخته و جایگاه این مبنا را در کنش تفسیری ایشان بررسی کرده است. نتیجه از آن حکایت دارد که در تفسیر تسنیم، اصل امکان استعمال لفظ در بیش از یک معنا پذیرفته شده و این مبنا در تفسیر مشترکات لفظی، مَجازات، کنایات و بواطن آیات قرآن کریم به کار رفته است.

این مقاله درباره حجاب‌های معرفت به نحو تطبیقی به بحث می‌پردازد و نحوه کارکرد سلبی آن را باز می­نمایاند، زیرا «حجاب­های معرفت» نقش سلبی خودشان را به یکی از سه نحو ایفا می­کنند: 1. در ایفای نقش سلبی در حصول معرفت؛ 2. در ایفای نقش سلبی در اتقان معرفت؛ 3. در ایفای نقش سلبی در ارتقای معرفت. در ادامه، بحث بر بیان دو دیدگاه درباره «موانع معرفت» متمرکز می­شود و نخست گونه ایفای نقش سلبی از دیدگاه فرانسیس بیکن تحت عنوان «بت­های ذهنی» که مشتمل است بر: الف) بت قبیله؛ ب) بت غار؛ ج) بت بازار؛ د) بت تماشاخانه بررسی می­شود و سپس انواع حجاب­های معرفت از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی ذیل عنوان: الف) حجاب عام؛ ب) حجاب خاص؛ ج) حجاب اخص، موردمطالعه قرار می­گیرد. سرانجام با مقایسه و سنجش و نقد و بررسی اندیشه­ها بحث به پایان می­رسد.

این مقاله قصد دارد رابطه ایمان و علم را از منظر علامه طباطبایی و علامه جوادی آملی بررسی کند. هردوی آنها عمل را از دایره ایمان خارج می‌دانند و عقد قلب و اذعان نفسانی را رکن ایمان می‌دانند. اما دیدگاه آنها درباره دخالت علم استدلالی در ایمان متفاوت است. علامه طباطبایی حصول ایمان به خدا را بدون علم استدلالی ممکن نمی‌داند، اما آیت‌الله جوادی آملی ایمان را بدون علم به وجود خدا و صرفا از روی تقلید نیز قابل تحقق می‌داند. این مقاله با استفاده از روش انتقادی و مقایسه‌ای، ضمن تقریر صحیح نظر علامه طباطبایی و نقد بعضی برداشت‌ها از دیدگاه ایشان قائل است علامه طباطبایی ایمان تقلیدی را ایمان نمی‌داند اما علامه جوادی ایمان تقلیدی را هرچند ایمان به حساب می آورد اما برای ثمربخش بودن قائل است ایمان باید از روی علم باشد و تقلید صرف کافی نیست. در این مقاله به روش عقلی و تحلیل مفهومی ضمن انتقاد به هر دو نظریه، ذکر خواهد شد که ایمان تقلیدی و از روی شک نیز در بعضی موارد برای انسان مفید خواهد بود.

بر اساس نظریه فطرت در ساده ترین تقریر، انسانها نوع واحدی هستند و دارای ماهیت مشترک می باشند؛ ماهیت مشترکی که دارای ویژگی ها و لوازمی است که در تمام افراد نوع وجود دارد و محصول اکتساب نیست. این رساله در صدد مطالعه تلاش تعدادی از شاگردان اندیشمند و صاحب نظر علامه طباطبایی در باره نظریه فطرت است. نظریه ای که نفی یا اثبات آن می تواند بسیاری از حوزه‌های علوم انسانی را تحت تأثیر قراردهد. این مطالعه از سنخ مطالعات درجه دوم است و مسأله ای که در پی پاسخ آن هستیم، تطورات رخ داده در ابعاد گوناگون نظریه فطرت در مدرسه فکری علامه طباطبایی است. عمده علت توجه و اطلاق «مدرسه فکری» و بررسی این نظریه در بین شاگردان، وجود دستاوردهای چشمگیر در حیطه کارکردهای معرفتی این نظریه در آثار علامه و شاگردان برجسته ایشان همچون استاد مطهری و استاد جوادی آملی است. شاگردان علامه پس از ایشان در رابطه با این نظریه دردوطیف اثباتی وانتقادی نظریه پردازی کردند از گروه مثبتین می‌توان استاد مطهری، آیه الله جوادی آملی، آیه الله مصباح و آیه الله سبحانی را نام برد. مفهوم‌شناسی فطرت، اقسام فطریات، طرق اثبات نظریه وکارکردهای معرفتی آن در موضوعات متعدد، مباحثی است که استاد مطهری در آنها معضلات معرفتی را بر پایه این نظریه حل کرده است. آیه الله جوادی آملی، با بررسی خاستگاه فطرت و بُعد تجرد یا مادی‌بودن آن، عصمت، عوامل شکوفایی فطرت و غایت آن، تمرکز بحث را بر تحلیل نظری خود نظریه قرارداده است نه کارکردهای آن. دو‌فطرتی‌بودن انسان، نفی شقاوت ذاتی آدمی و مسائلی از این دست دردیدگاه آیه الله سبحانی مشهود است. آیه الله سبحانی، افزوده اساسی بر آرای پیشین نداشته است. وی دین را مستقلاً فطری ندانسته، بلکه محبوبیت آن را ناشی از فطری‌بودن حب ارزش‌ها می‌داند. آیه الله مصباح نقش فطرت در مباحث فلسفه جدید را مد نظر قرار داده است. وی ریشه تمام غرایز را حب ذات می‌داند، و با بررسی اقسام فطرت، گونه‌های متفاوتی به آن داده است، مانند فطرت خودشکوفا و ناخودشکوفا، فطریات در زن و مرد، فطریات متضاد. و ازکسانی که به نوعی به انکار یا انتقاد این نظریه پرداخته اند دکتر دینانی و یثربی را می‌توان نام برد. دکتر دینانی معتقد است «فطرت» تعبیر قرآنیِ تفکر و تعقل است. وی یکی از آلاینده‌های فطرت را ارتباطات کنترل‌نشده می‌داند. یثربی اعتقاد به فطرت را نوعی تفکر نادرست غربی می‌داند و می‌گوید دیانت عقلی نیاز به حریف یا کمک ندارد.چون معتقد است عقل چنان قدرتمند و تواناست که نه کسی حریفش می‌شود و نه در بیان مراد خود ناتوان است و نیاز به کمک دارد.

در طی قرون متمادی، مجموع اوصاف آرمانی برای رسیدن به یک اجتماع مطلوب، نظریه آرمانشهر را در نگاه اندیشمندان و جوامع مختلف شکل داده است. در جهان اسلام، فلاسفه بسیاری ویژگی‌های مدینه فاضله را بررسی کرده‌اند و با توجه به اختلاف مبانی، آرمان‌های متفاوتی با سایر جوامع برای مدینه فاضله اسلامی تعریف شده است. آیت الله جوادی آملی یکی از فقهای متاخریست که با تاکید بر عقلانیت به تحلیل ماهیت آرمانشهر پرداخته است. بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد، تفاوت آیت الله جوادی با سایر اندیشمندان در توجه او به هدف، مبانی و چگونگی استخراج آنها از منابع آرمانشهر است. تفاوت اندیشه دینی و غیر دینی در چگونگی نگاه و به کارگیری این سه عنصر است. با تحقیقات صورت گرفته، به نظر می‌رسد مبنای ذی‌حقی انسان برای زیستن در جامعه آرمانی، کرامت اوست. منشاء کرامت از دریچه دین، خداوند و با نگاه غیردینی فطرت است. در رویکرد غیردینی، منبع اصلی برای دستیابی به مبانی، سلیقه مردم و عرف بوده و در رویکرد دینی آنچه محوریت می‌یابد، صلاحدید دانای مطلق یعنی خداوند است. تفاوت در منبع سبب می‌شود تا هدف تشکیل آرمانشهر نیز متفاوت باشد. در این پژوهش در پی آن هستیم تا با بهره‌گیری از روش پژوهش تحلیل محتوی کیفی، اندیشه‌های آیت الله جوادی آملی را بررسی کرده و با تحلیل آثار ایشان، ارتباط بین عناصر گفته شده و اصول آرمانشهر اسلامی را به نحوی استخراج کنیم که بیشترین پیوستگی و همخوانی را با آراء این فقیه بزرگوار داشته باشد.

حجیت عقل از نظر اسلام ثابت بوده و اندیشمندان مسلمان (جز گروهی اندک) از ابتدا در حجیت آن تردید نداشته‎اند؛ در فقه، مهم‌ترین دانش اسلامی نیز عقل جزء منابع چهارگانه شمرده شده است. هدف از پژوهش حاضر بررسی حجیت عقل از منظر منابع دینی است. بررسی‎ها نشان داد دلایل حجیت عقل از منظر استاد جوادی آملی را می‌توان در این موارد برشمرد: شناخت عقلى که عبارت از دانش مفهومى نسبت به حقایق ثابتى است که حتی امور متغیر عالم را نیز پوشش مى‌دهد؛ بیان ارتباط علّی و معلولی عالم و پدیده‌ها در منابع دینی دلیل دیگری بر حجیت عقلانیت است؛ یکی دیگر از دلایل حجیت عقل از نظر قرآن بیان فلسفه و چرایی احکام و دستورات دینی است. در ادامه مقاله به این نکته مهم اشاره می‌شود که پذیرش نظام خلقت و آفرینش، انسانِ مخلوق، از قوۀ اندیشه و عقل خود استفاده کرده و با تفکر در خود و سایر مخلوقات، به وجود خالق پی برده وبا معرفت خداوند را عبادت می‌کند؛ لذا با توجه به مبانی تفسیری و حِکمی آیت‌الله جوادی آملی نتیجه گرفته می‌شود که اگر از عقلانیت وحیانی به‎خوبی بهره‌وری نشود، عقل در جایگاه خود شناخته نشده و این امری است که با هدف آفرینش او ناسازگار است؛ پس یکی از اهداف ارسال رسل و شرایع آسمانی برای هدایت بشر به استفاده از عقلانیت است.

کتاب «علمِ امام (از دیدگاه شیخ مفید و آیت الله جوادی آملی)» نوشته زهرا یوسفی از طلاب رشته کلام اسلامی مؤسسه آموزش عالی حوزوی معصومیه (خواهران) به همت مؤسسه بوستان کتاب در ۲۲۴ صفحه منتشر و روانه بازار نشر شد. بحث علم امام و ابعاد مختلف آن از مباحث مهم کلام اسلامی است که از صدر اسلام همواره در کانون توجه اندیشه وران شیعه و سنی بوده است. اندیشه وران شیعی این صفت را از شروط بنیادین امام دانسته و در رویارویی با دیگر گروه های جامعه اسلامی بر آن استدلال کرده اند و آثار گران مایه نیز در این باره نگاشته اند. اثر پیشِ رو نیز در راستای تحکیم مبانی امامت شناسی و پاسخ به شبهات آن در سه عرصه اساسی بحث علم امام، یعنی گستره و قلمرو، ویژگی ها و منابع علم امام، دیدگاه شیخ مفید و آیت الله جوادی آملی را به صورت تطبیقی بررسی کرده است. این اثر در ۴ فصل و ۱۱ گفتار تهیه و تنظیم گردیده است؛ فصل اول این اثر تحت عنوان «مفهوم شناسی» منتشر شده که دو گفتار «مفاهیم» و «نگاهی به زندگی علمی شیخ مفید و علامه جوادی آملی» بررسی گردیده است. نویسنده در فصل بعدی، به «قلمرو و گستره علم امام از دیدگاه شیخ مفید و علامه جوادی آملی» می پردازد؛ این فصل پس از بیان مقدمه، در قالب سه گفتار تدوین شده است؛ در این فصل، دیدگاه شیخ مفید و علامه جوادی آملی در مسأله قلمرو علم امام به صورت تطبیقی مورد مقایسه قرار گرفته است. سومین فصل از این اثر به «ویژگی های علم امام از دیدگاه شیخ مفید و علامه جوادی آملی» پرداخته است؛ در این اثر، پس از بیان ویژگی علم امام در منظر این دو عالم، دو دیدگاه مقایسه تطبیقی شده است. منابع علم امام از دیدگاه شیخ مفید و علامه جوادی آملی، عنوان چهارمین و آخرین فصل از این اثر بوده که در سه گفتار مطرح گردیده است؛ در این فصل منابع ربانی(نامکتوب – محی و الهام الهی، لوح، رؤیای صادقه-) و منابع میراثی (مکتوب – وراثت و تعلیم بلاواسطه و با واسطه از پیامبر(ص) و امامان پیشین، جفر، جامعه و مصحف فاطمه-) به عنوان منابع علم امام از دیدگاه شیخ مفید مطرح شده و در گفتار دوم، منابع ربانی (مصادیق علم لدنی – وحی و الهام الهی، روح القدس، لوح محفوظ -) و منابع میراثی علم امام (وراثت و تعلیم بلاواسطه و با واسطه از پیامبر(ص) و امامان پیشین، قرآن، جفر، جامعه یا کتاب علی و مصحف حضرت فاطمه زهرا –س-) تبیین گردیده و در پایان مقایسه ای تطبیقی میان دو دیدگاه صورت گرفته است.

مراد از سنن اجتماعی سنت هایی هستند که در بطن جامعه و توسط اجتماعات بشری صورت می پذیرند مانند تغییر سرنوشت جامعه که قرآن کریم در این باره می فرماید: ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیر ما بانفسهم. و سایر سنن اجتماعی مذکور در قرآن کریم عبارتند از سنت استخلاف، سنت هدایت، سنت اضلال، سنت ابتلا و آزمایش، سنت امداد، سنت تغییر و عدم تغییر، سنت تزیین، سنت استدراج. این کتاب ارزشمند درباره آن سنت ها و قوانین ثابت الهی بحث می کند که در هر زمان و مکان، برای هرقوم و هر ملت قابل تطبیق و جاری است. سنت های اجتماعی مانند سنت هدایت و اضلال، سنتِ ابتلا و آزمایش، امروز هم برای هر جامعه جریان دارد. روشی که برای ترجمه این کتاب از آن استفاده شده روش ترجمه هسته به هسته و جمله به جمله است. این کتاب دارای دو بخش و پانزده درس است. بخش اول به کلیاتی مانند جایگاه سنت های اجتماعی و تعریف و اقسام آن می پردازد و بخش دوم مفصلا تعریف ها و ویژگی های هشت سنت ها را با استفاده از لغت، آیات قرآنی، روایت های معصومین (علیهم السلام) و آراء مفسران سنی و شیعی تبیین می کند. در ذیل سنت های مختلف، آراء و نظرات آیت الله جوادی آملی هم ذکر می شود و دیدگاه معظم له درباره اصالت فرد یا جامعه و حقیقت سنتهای اجتماعی از دیدگاه قرآن ذکر می شود.

مسئله شر یکی از مسائل بنیادی در نظام‌های الهیاتی به ‌ویژه در فلسفه دین است که در مقام شک در اصل واجب الوجود و نقض صفات خداوند مطرح گردید. مدافعان عدل الهی و متألهان به روش‌های گوناگون به تبیین راه‌حل مسئله شر پرداخته‌اند. آیت‌الله جوادی آملی ضمن مساوق دانستن خیر با وجود، ماهیت شر را مطلقاً برابر با عدم می‌داند و بر این اساس معتقدند شرور نیاز به فاعل حقیقی ندارند. لکن در تقسیم دیگری به وجود برخی از شرور اذعان می‌کنند و برای توجیه فقدان علت فاعلی حقیقی برای این شرور، تفصیلی از لحاظ‌های مختلف این شرور ارائه می‌کنند. مسئله اصلی تحقیق پیش رو، طراحی و اثبات سه نقد «علّی»، «نقلی» و «غایی» بر دیدگاه‌ نیستی‌انگاری شر به همراه پیدا کردن وجهی برای جمع بین اشکالات متالهان و دیدگاه آیت‌الله جوادی می‌باشد. تحقیق حاضر با روش توصیفی تحلیلی جمع‌آوری شده است و مهم‌ترین یافته آن نادیده نگرفتن علیّت حقیقی انسان در بروز برخی فقدان‌ها می‌باشد.