جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله معاد و باور به زندگی پس از مرگ در همه ادیان الهی وجود دارد و مورد قبول تمامی پیامبران الهیمی باشد و همگی بر انجام آن متفق القولند.اما چیستی و چگونگی این امر همواره مورد سوال اندیشمندان بوده و خواهد بود.از اینرو نظرات متفاوت به آن داده شده است.از جمله این متفکران می توان به فلاسفه بزرگی چون فارابی و ابن سینا اشاره کرد.ابن سینا اعتقاد به معاد جسمانی و روحانی داشته،که البته توانسته است معاد روحانی را با براهین و دلائل متفاوت به اثبات رساند و در مورد معاد جسمانی اظهار عجز و ناتوانی کرده.ولی اینهرگز به معنی انکار آن نیست.اما بعضی از فلاسفه و متکلمان از جمله ابو حامد محمد غزالی نسبت کفر به این دانشمندان و حکیمان داده و لبه تیغشان را متوجه آنان ساخته اند.اما این نسبت کفر و ارتداد،بی پاسخ نماند و چندین سال بعد از غزالی،متفکر و دانشمند بزرگی به نامابن رشد اندلسی در صدد پاسخ به آن برآمد تا از این دو اندیشمند رفع اتهام کند،هر چند پاسخ های وی وافی به مقصود نبود و در این امر مهم ره به جایی نبرد.شاید در آرای آنها می توان مواردی را یافت که با حشر همه نفوس که مورد نظر دین اسلام است چندان هماهنگ نباشد.مانند نظر فارابی به بی نیازی نفوس کاملان به بدن جسمانی و همچنین نابودی نفس های ضعیف که نتوانسته اند به مرتبه ای از کمال برسند و یا نظر ابن سینا مبنی بر تعلق نفس به اجرام آسمانی.از این جهت می توان تا حدودی به غزالی حق داد،ولی نه به آن صورت که آنان را کلا منکر این نوع معاد دانست و تکفیر کرد.همچنان که خود غزالی نیز به خاطر اعتقادش به حشر بدنی مانند بدن جسمانی و نه عین آن،متهم به تناسخ و تکفیر شد

فهوم «امداد غیبی الهی»، به لحاظ معنای لغوی شامل هرگونه کمک و یاری رسانی از جانب پروردگار عالم به ماسوی الله می‌شود، که با یک نگاه تمام عالم هستی را می‌پوشاند؛ «به اندک التفاتی زنده دارد آفرینش رااگر نازی کند فروپاشند قالب ها»اما از چشم انداز دیگر و به معنای اصطلاحی - که موضوع این رساله می‌باشد- شامل کمک‌ها و الطاف ویژه و خفیّه‌ای است که از پروردگار و عالم غیب افاضه و معمولاً خلاف جریان عادّی و طبیعی، نصیب انسان‌ها می‌گردد. ولی گاهی نیز تبیین طبیعی دارد.امدادهای غیبی و ویژه‌ی پروردگار، با «کرامت و معجزه» متفاوت است. «کرامت» امور خارق عادتی است که از اولیاء و صالحان دیده می‌شود و بواسطه‌ی قدرت نفس و شئونات وجودی ایشان صورت می‌گیرد. «معجزه»، امور خارق العاده‌ای است که همراه با ادعای نبوّت از نبی صادر شده و بقیه‌ی مردم از آوردن آن عاجزند. اما «امداد غیبی الهی»، خرق عادتی است که از جانب خدای سبحان و از عالم غیب به کمک و یاری انسان ها می‌آید. به عبارتی میتوان این گونه نتیجه گرفت که، کرامت و معجزه، به قدرت نفس و شئونات ولّی و نبی بستگی دارد؛ اما امداد غیبی، بدون آگاهی و قدرت انسان و بر طبق مشیّت مطلقه و مصلحت حضرت باری تعالی صورت می‌گیرد.«امدادهای غیبی» یکی از سنّت های الهی به شمار می‌رود؛ بنابراین شاخصه های سنن الهی شامل امداد غیبی نیز می‌شود. از ویژگی های سنّت الهی می‌توان به انتساب به ذات و مشیّت خداوند، تبدیل ناپذیری و تحول ناپذیری، کلیت و قانون مندی اشاره کرد که تمام این موارد با امداد غیبی تطابق دارد.کمک‌ها و یاری رسانی‌های خداوند متعال را می‌توان از چشم اندازهای مختلف بررسی کرد:الف) طبق صفت «رحمت رحمانیه» و «رحمت رحیمیه» که گویای رحمت عام و خاصّ ذات باری تعالی است، می‌توان یاری رسانی خداوند را به امدادهای عام و خاصّ تقسیم نمود.«امدادهای غیبی عام» شامل تمام ماسوی الله می‌شود، زیرا «وجود- هستی» برای غیر خداوند، ذاتی نیست؛ بنابراین علاوه بر این که در اصل ذات خود محتاج افاضه وجود از جانب واجب الوجوداند؛ در بقا نیز به صورت آنی و پی در پی نیازمند افاضه‌ی فیض از جانب حق تعالی هستند. از طرف دیگر طبق حرکت جوهری و بنابر نظر مرحوم آخوند ملاصدرا(ره) و پیرو ایشان، علّامه مطهری(ره) همه چیز حتی در ذات و جوهر خود در حال تغییر وتحول است و به سوی کمال نهائیشان در حال حرکت می‌باشد و از آنجا که هر حرکتی به محرک نیازمند است، این قافله ی در حال سیر نیز محتاج محرک است، محرک اصلی و نهایی که مدد رسان این قافله ی در حال سیر است، کسی جز ذات خداوند تعالی نیست.«امدادهای غیبی خاصّ»که در مصحف شریف ذکر شده اند، شامل تمام عالم هستی و از جمله تمام انسان ها نمی‌شود؛ بلکه فقط کسانی که شرایط را برای خود محقّق کرده و موانع را رفع نموده اند، می‌توانند از این یاری خاصّ و ویژه پروردگار بهره برند. طبق آیات قرآن کریم، شرایط بهره مندی از امدادهای خاصّ، ایمان، عمل صالح و یاری کردن و یاری خواستن از خداوند متعال و ... می‌باشد.ب) چشم انداز دیگر، تقسیم بندی امدادهای غیبی بر اساس نوع هدف خدای سبحان است که با اهدافی چون: هدف هدایت، پیروزی بر دشمنان، ایجاد تغییر و تحوّل ویژه فردی و اجتماعی و.... صورت می‌گیرد.ج) امدادهای غیبی گزارش شده در قرآن مجید، گاهی از حیث موطن تحقّق تصرّف الهی تقسیم می‌شوند، که در بعضی از مواقع جایگاه تحقّق تصرّف خداوند، درجهان درون نفس انسانی است و بعضی مواقع در جهان خارج از نفس انسانی صورت می‌پذیرد. و مواردی که در درون نفس انسانی صورت می‌گیرد، گاهی تصرّف در قلوب است و زمانی تصرّف در ذهن و ادراک و نظر.د) بعضی از امدادهای خاصّ و ویژه‌ی پنهانی خداوند، توسط ملائکه صورت می‌گیرد که در بعضی از مواقع تمثّل پیدا می‌کنند و در بعض دیگر تجسّم و گاهی نیز به صورت مخفی از چشم‌های ظاهری، به یاری و کمک افراد بشر می آیند.ه) یک سری از امدادهای غیبی پروردگار، از طریق تنفیذ امر ایشان در موجودات بوقوع می‌پیوندد.«امدادهای غیبی الهی» دارای یک سری مبانی مهم است که توسط این مبانی، این مهم تبیین می‌گردد؛ مانند قانون علّیّت و فاعلیّت الهی با تمام ریز قواعد فلسفی مرتبط با آنها.همه‌ی کمک‌ها و یاری رسانی‌های حضرت حق به ماسوی و عالم طبیعت نشانه و مظهر کمالات او و شانی از شئون او محسوب می‌شوند و استقلالی در برابر ذات او ندارند، این کمک‌ها طبق دستگاه عظیم حکمت متعالیه، سلسله نظام طولی را طی می‌کند و با توجّه به عقیده ی مرحوم آخوند صدرای شیرازی و پیرو فکری- فلسفی او علل میانی و واسطه‌ای نقش دارند اما نه نقش حقیقی، بلکه به عنوان معدّ محسوب می‌شوند و علّت حقیقی همان مسبّب الاسباب، خداوند متعال، می‌باشد.«قانون علّیّت» یک قانون گریز ناپذیر است و در هر شرایطی به قوت خود باقی است و اسنثناء بردار و قابل نقض نیست.کمک‌های پنهانی و خاصّ حضرت حق نیز از این قانون پیروی میکند. با این که یکی از اجزاء و قیود امداد غیبی خارق العاده بودن آن است ولی به این معنی نیست که «قانون علّیّت» را نقض می‌کند، بلکه ممکن است علل و شرایطی که برای انسان ها شناخته شده نیست درکار باشند و سلسله علل برتر جانشین علل پایین تر و پست تر شود.اموری که به عنوان کمک و یاری پنهانی خداوند در حق بشرمی‌باشد، بخت، شانس، اتّفاق و تصادف نیست؛ زیرا همه ی امور قبل از اینکه به افراد و اشیاء نسبت داده شود، مستند به ذات حضرت حق است؛ زیرا او غیر متناهی است و فقط در آغاز سلسله‌ی علل وجود ندارند، بلکه در تمام مراحل اوست که حقیقتا ایفای نقش میکند. در نتیجه همه ی کارها قبل از آن که به دیگران اسناد پیدا کند، مستند به اوست؛ بنابراین دیگر جایی برای بخت شانس و تصادف و اتّفاق باقی نمی‌ماند.«امدادهای غیبی» منافی قضا و قدر نیست؛ زیرا «قضا» امر حتمی و لایتغیر است، اما «قدر» غیر حتمی و تغیر پذیر. و امدادهای غیبی مربوط به مرحله ی «قدر» میباشد.«امدادهای غیبی الهی» باعث جهل در علم باری تعالی نمی‌شود. مرتبه‌ی وقوع بداء، مرتبه‌ی قبل از قضای حتمی و قبل از وجود خارجی مخلوقات است، یعنی در مرتبه‌ی علم خداوند و قدر او واقع می شود.آن چه در تبیین «امدادهای غیبی الهی» و ارتباط آن با فاعلیّت حضرت حق در نظر گرفته می‌شود این است که توحید، در تمام مراحل حفظ می‌شود. تمام امدادهای غیبی، با همه‌ی نظامات و علل خود، فعل حضرت حق و ناشی از اراده‌ی اوست. فاعل حقیقی تنها خداوند است وعلل طبیعی و غیر طبیعی موثر در جهان، مظاهر و آینه‌های فعل خداوند هستند.

چکیده ندارد.

در میان مسائل مربوط به معاد ، معاد جسمانی به طور خاص مورد توجه زیاد متفکران بوده و همیشه برای اثبات آن کوشیده اند. ملاصدرا در این مسیر با تزکیة عقل از عیوب تفکر و داشتن دغدغه شریعت و اعتماد به واقع گویی شریعت و نفی تعارض در آن در جهت فهم و سپس استدلال عقلی این آموزه ها ، می کوشد نظریه ای ارائه دهد؛ که قرآن و برهان و عرفان در آن هماهنگ باشند. ایشان برای گذر از دیدگاه متکلمان که ریشه در نگاهی اصالت ماهیتی به حقیقت انسان دارد ، اصالت وجود و فروع آن را به منزلة یکی از اصول ثابت در تبیین معاد جسمانی در همة آثار خودش قرار می دهد . ملاصدرا جنبة جسمانی نفس و رابطه اش را با بدن مادی با محور قرار دادن هویت وجودی انسان تبیین می کند. همچنین مرتبة تجرد نفس پس از مرگ و حدوث آن را به صورت جسمانی ، با تحلیلی از قدم نفس که کمال آن را در مرتبة علت مندمج می داند ، جمع می کند. حقیقت انسان در وجود وحدتی دارد که می تواند با حرکت جوهری به مراتب تجرد برزخی و عقلی برسد؛ ضمن اینکه مراتب مادون را با وجود جمعی در خود دارد و از آنجا که شیئیت شیء به صورت آن است نه به مادة متعین آن؛ لذا در عالم آخرت که نفس بدون مادة قابلی است ، هویتش محفوظ می ماند. مرتبة مثالی انسان ، در آخرت آغاز مراحل آخرت است و حشر و نشر و بعث بر آن متوقف است. رسالة حاضر تلاش کرده است با استفاده از روش تحقیق کتابخانه ای ، ضمن روش شناختی حکمت متعالیه ؛ مبانی فلسفی ملاصدرا و ارتباط آن مبانی با معاد جسمانی را تبیین کرده ؛ سازگاری آن را با آیات قرآن کریم به اثبات رسانده و شبهات وارد بر آن را پاسخ دهد.

سخن از هویت و حقیقت انسان در حکمت متعالیه رنگ و بوی تازه‌ای به خود می‌گیرد. ملاصدرا با تکیه بر نظریه‌ها و مبانیِ ویژۀ خود از جمله اصالت وجود، حرکت جوهری و جسمانیة الحدوث و روحانیةالبقا بودن نفس، که حکیمان پیش از وی را به آن‌ها راه نبوده، مباحثی را دربارۀ انسان به میان آورد که خواستگاه نوآوری‌هایی در نظام فلسفیِ او گشت. کرانه‌ناپذیر بودن ماهیت انسان و در حد منطقی گنجیده نشدن حقیقت انسان، از آن دست است که در مباحثی چون پیوستگی نفس و بدن، نحوۀ وجود نفس و بدن، تناسخ و معاد جسمانی و مسائل مرتبط با آن‌ها موجب به میان آمدن سخنان در خور درنگی شد.صدرالمتألهین بر پایۀ مبانیِ پیشین و اشاره به نحوۀ وجود خاص انسان سخن از دگرگونیِ نوعیِ انسان به‌میان آورد. بر این اساس حیوان ناطق نوع متوسط دانسته می‌شود و می‌تواند تحت اجناسِ بهیمی، سبوعی، شیطانی و ملکی واقع شود و از انواع گوناگون مندرج در این اجناس برخوردار شود. وی با تکیه بر دریافت خود از ماهیت انسان، به دگرگونیِ مسائل مهم حکمت پرداخت. از آن دست می‌توان به مسئلۀ ادامۀ زندگیِ انسان پس از مرگ، تناسخ و معاد نفس به بدن اشاره کرد. با مبنا قرار دادن نحوۀ وجود نفس انسانی و با نظر به برخورداریِ انسان از ساحت‌های وجودیِ سه‌گانه و اینکه نفس در همۀ مراتب از وجود یگآن‌های برخوردار است، زندگیِ پس از مرگ در حکمت متعالیه تبیین می‌شود. بر این اساس تناسخِ اصطلاحی (ملکی) به کلی از میان برچیده می‌شود و در برابر آن تناسخ ملکوتی مطرح می‌شود که تفاوتی جدی با تناسخ مشهور دارد و بر خلاف آن، رخ دادنش جایز شمرده شده است. از دیگر سو تفسیری نو از معاد جسمانی به میان می‌آید که در آن هم جسمانی بودن معاد توجیه می‌شود و هم عینیت بدن دنیوی و اخروی بر تبیینی فلسفی استوار می‌گردد.

ملاصدراباتوجه به اصالت وجود واشتراک معنوی وجودوسپس تشکیک وجودمسله فلسفی معاد رامطرح میکند وانسان نه جسم به تنهایی ونه نفس است ویک حقیقت است به دو اعتبار ملاعبدالرزاق معادراروحانی جسمانی میداندونفوس به اجسام جذب می شودوتعلق به بدن باقی است

پژوهش حاضر به منظور ارائه دیدگاه ملاصدرا درباره مرگ و سرنوشت انسان پس از آن فراهم آمده است.با توجه به این‌که از دیدگاه ملاصدرا، مرگ امری وجودی است که تنها انسان را از عالم فانی دنیوی، برای حیاتی ابدی به عالم جاوید اُخروی منتقل می‌کند، اهمیت مسأله مرگ در زندگی انسان و نیز سرنوشت انسان پس از آن به عنوان دو واقعیت مسلم و انکار ناشدنی آشکار و نمایان می‌شود، لذا این پژوهش در نظر دارد، به بیان دیدگاه این فیلسوف بزرگ اسلامی درباره مرگ و سرنوشت انسان پس از آن بپردازد. برای این منظور ابتدا دیدگاه ابتکاری ملاصدرا درباره چیستی، انواع و ضرورت مرگ بیان می‌شود و سپس به بیان سرنوشت انسان پس از مرگ از دیدگاه وی پرداخته می‌شود.مباحث مطرح شده در این رساله روشن می‌سازد که ملاصدرا براساس یک سری مبانی ابتکاری از جمله اصالت وجود، جسمانیه‌الحدوث و روحانیه‌البقاء بودن نفس، حرکت جوهری اشتدادی آن و... مرگ را به عنوان امری وجودی تعریف می-کند که تنها باعث انتقال نفس انسان از عالم دنیا به عالم آخرت می‌شود، نه باعث نابودی نفس انسان. وی مرگ را به سه نوع طبیعی، اخترامی و ارادی تقسیم می‌کند و در توضیح هر یک از آن‌ها می‌گوید: اگر خروج نفس از بدن در اثر استقلال نفس باشد، مرگ طبیعی، اما اگر خروج نفس از بدن در اثر استقلال نفس نباشد، بلکه در اثر خرابی بدن به خاطر حادثه‌ای باشد، مرگ اخترامی و اگر خروج نفس از بدن به اراده و اختیار انسان باشد، مرگ ارادی خواهد بود. سپس وی با اقامه دلایل عقلی و نقلی، تجرد نفس ناطقه انسانی و تبع آن، حیات پس از مرگ را اثبات می‌کند و حیات پس از مرگ را یا برزخی می‌داند یا اُخروی و معتقد است که انسان بعد از مرگ تا روز قیامت، در بهشت یا جهنم برزخی، به سر می‌برد. اما با برپایی قیامت، حیات اُخروی او آغاز می‌شود که وی از حیات اُخروی به معاد تعبیر می‌کند، معاد را نیز اعم از معاد روحانی و معاد جسمانی می‌داند و هر دو را با دلایل عقلی اثبات می‌کند.کلید واژه‌ها: صدرالمتألهین، چیستی مرگ، ضرورت مرگ، سرنوشت انسان، فرجام شناسی

انسان موجودی است که دارای دو بعد جسمانی و روحانی است و به واسطه داشتن بعد مجرد ، پس از قطع حیات مادی و دنیوی ، زندگی جاودانه دارد که در آن یا متنعم در بهشت و یا متالم در جهنم است. اما مفسران قرآن کریم و فیلسوفان اسلامی در مورد نحوه و منشا این حیات جاودانه و برپایی نظام جزا و پاداش اخروی اختلاف نظر دارند و به سه گروه تقسیم می شوند: گروه اول: حیات اخروی را نتیجه و اثر اعمال و نیات انسان در دنیا می دانند بر این اساس نظام جزا و پاداش اخروی اعتباری و قراردادی است. این گروه مخالفین «تجسم اعمال» هستند . گروه دوم: حیات اخروی را براساس حضور و حقیقت عین اعمال و نیات انسان می دانند. این گروه موافقین «تجسم اعمال» در قیامت هستند. از نظر این گروه حقایق اعمال در صقع نفس که مجرد است باقی می ماند و پس از قطع حیات دنیوی همراه نفس به شکل عذاب یا نعمت براساس کیفیت تکوینی در محشر حاضر می شوند. گروه سوم : نظام جزا و پاداش اخروی را مجموعی از نظام اعتباری و نظام تکوینی می دانند. این گروه هم تجسم و تجسد اعمال را در محشر براساس ظاهر آیات قرآن و براهین عقلی قبول دارند و هم به بعضی پاداش ها و جزاهای اعتباری قائلند هدف از این رساله مقایسه ادله و براهین این سه نظریه از دوران ملاصدرا تا معاصر و ارزیابی آنهاست. که به روش کتابخانه ای انجام گرفته است هر چند نظریات ، قضاوت ها و نتایج نگارنده در بخش های مختلف رساله علی الخصوص در بخش پایانی آمده است ، اما به طور خلاصه می توان گفت نتیجه حاصل از مطالعات و تحقیقات نشان می دهد که قبول نظام جزا و پاداشی در رستاخیز که براساس دو نظام اعتباری و تکوینی باشد ، به لحاظ عقلی و نقلی، مقبول تر است. زیرا هم با شواهد ظاهر و تفسیر باطن آیات قرآن سازگار است و هم تفسر فلسفی و برهانی نظام جزا و پاداش را قطعی تر می نماید.

در این نوشتار به دیدگاههای متکلمان و فیلسوفان به طور کلی پرداخته شده و بعد از آن دیدگاه ملاصدرا و فیاض لاهیجی در مورد معاد جسمانی به طور مفصل پرداخته میشود و در چایان به تفاوت ها و شباهت های این دو پرداخته میشود