جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بدون تردید، یکی از آفت ‌های خطرناکی که دامنگیر تفاسیر ماثور و روایات تفسیر شده، اندیشه ‌های غلوآمیز راویان است که چه بسا در پاره ‌ای موارد به جعل حدیث یا تحریف معنوی و تاویل ناروای آیات قرآنی منتهی شده‌ است. مسلما در شناخت این پدیده به ویژه در قلمرو روایات تفسیری دشوارهایی وجود دارد؛ از جمله این که مفهوم دقیق غلو و مرز آن با فضایل واقعی پیشوایان معصوم دینی (ع)، معیارهای تشخیص غالیان و اعتقادات آمیخته به غلو آنان و نیز راویان غالی یا متهم به غلو چندان روشن نیست. برخی از پرسش هایی که در این مقاله به آنها پرداخته شده، به این قرار است: غالیان در جعل روایات تفسیری و یا تاویلات باطل چه نقش و تاثیری داشته ‌اند؟ شمار راویان متهم به غلو و نیز روایات غلوآمیز آنان چقدر است؟

نوشتار پیش رو، ترجمه، تحقیق و نقدگونه ای است بر مقاله خانم مک اولیف استاد کنونی مطالعات اسلامی در دانشگاه جرج تاون واشنگتن با عنوان: ارزش گذاری اسرائیلیات، معضلی در تفسیر که در سال 1998 م به چاپ رسیده است؛ با توجه به رویکرد ویژه خاورشناسان به پدیده اسرائیلیات و تعامل و پیوند آیین اسلام با آیین های الاهی پیشین و راویان اهل کتاب، آشنایی با دیدگاه ها و نظریات آنان، امری ضرور و اجتناب ناپذیر می نماید. نگارنده با نگرشی انتقادی- تحلیلی، متاثر از برخی آرای مفسران اهل سنت و به ویژه ابن تیمیه به تبیینی زبان شناسانه و روان شناسانه از داستانی قرآنی (ذبح گاو بنی اسرائیل) در ذیل آیات 67- 73 سوره بقره پرداخته و نهایتا، با طرح اختلافات فراوان تفاسیر، به تفسیری هرمنوتیکی از آن ها روی آورده و تلاش نموده تا به نوعی نقل های گوناگون مفسران توجیه و تاویل کند.

آنچه در این مقاله به آن پرداخته شده، جستاری گذرا بر سیر تاریخی تفسیر علمی است که تلاش شده تا با ارائه فرایند تاریخی شکل گیری و تکثر انواع اندیشه های مربوط به اعجاز علمی، روش های به کار گرفته شده در آن مورد تحلیل و بازشناسی قرار گیرد تا در پرتو آن زمینه ای برای معرفت شناختی هر چه بهتر روش فهم معارف قرآنی فراهم آید. با تقسیم ادوار تاریخی اعجاز علمی به چهار دوره: تکوین، تدوین، ترویج و تنقیح؛ روش های به کار گرفته شده در سه مکتب: غزالی، طبرسی و طنطاوی مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت روش مکتب طبرسی در تعامل با اعجاز علمی قرآن به عنوان بهترین روش معرفی شده است.

نوشتار پیش رو، با عنوان «نقش و کارکرد روایات تفسیری معصومان (ع)» در صدد آن است تا ضمن شناسایی گونه ها و کاربردهای متنوع روایات تفسیری، مهم ترین کارکردهای آن ها را -با ارایه برخی نمونه ها- در فهم و تفسیر آیات قرآنی با تاکید بر دیدگاه ها، مبانی، روش و گرایش تفسیری علامه طباطبایی تبیین و بررسی کند. پرسش کلیدی و اساسی مقاله، این است که آیا همه روایات موجود در تفاسیر، روایات تفسیری شناخته شده، در فهم مفاد آیات قرآنی، نقش و کارکردی یکسان ایفا می کنند؟

در اين مقاله سعي شده است تا مبناي اصولي و نظري علامه طباطبايي در مورد حجيت و اعتبار اخبار - اعم از روايات پيامبر (ص)، اهل بيت (ع) و صحابيان و تابعيان - و نيز سلوک عملي ايشان در بحث هاي روايي تفسير الميزان مورد بررسي قرارگيرد، تقريبا همه مواردي را که علامه، بحثي هر چند مختصر درباره اعتبار و يا عدم اعتبار اخبار آحاد، سند روايات و يا راويان واقع در اثناي سند انجام داده، بررسي و کاربردهاي آن ها در ابعاد گوناگون فقهي و غير فقهي مشخص گرديده است. گرچه شيوه علامه و بناي اصلي و فراگير وي، عدم ذکر اسانيد روايات و نقد محتوايي آن هاست، در برخورد با اسناد، گاه سند روايات را به طور کامل و گاهي فقط نام آخرين راوي را يادآور شده، روايت را به مصدر اصلي آن ارجاع داده و احيانا به جرح و تضعيف راويان نيز پرداخته است، اخبار آحاد را در غير مسائل فقهي حجت ندانسته، با روايات اسباب نزول، به سبب فراواني جعل و تحريف با احتياط برخورد نموده و راويان اهل کتاب را عامل اصلي نفوذ اسرائيليات به ساحت تفسير تلقي کرده است.

یکی از مهم ترین مباحث در تفسیر قرآن کریم، مبحث واژه پژوهی است. از آنجا که یکی از برجسته ترین تفاسیر امروزی تفسیر شریف المیزان است و در مباحث واژه پژوهی این تفسیر، به صورت قابل توجهی از مفردات راغب بهره برده است، در این نوشتار به بررسی میزان و نحوه استفاده علامه طباطبایی(ره) از کتاب مفردات راغب در مباحث واژه پژوهی و بیان برخی از ابتکارات علامه طباطبایی(ره) در برخورد با مفردات راغب خواهیم پرداخت. مقاله پیش رو به شیوه کتابخانه ای ضمن بررسی میزان استفاده المیزان از مفردات راغب، به بررسی تعدادی از این موارد پرداخته و پس از آن گونه های استفاده المیزان از مفردات راغب و برخی از ابتکارات لغوی علامه را در چند عنوان، دسته بندی نموده است. نقد نظرات دیگر مفسران، تکمیل نظر راغب، ترجیح نظر راغب بر دیگر لغویون، بهره گیری از سیاق در تأیید نظر راغب، رفع مشکل تفسیری بر اساس نظر راغب و ... از این گونه موارد می باشند.

یکی از آیات بحث برانگیز قرآن، آیه ۱۷۲ سوره اعراف است. خداى سبحان در این آیه مى‏فرماید: «به خاطر بیاور زمانى را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم «ذریّه» آنها را برگرفت، آنان را گواه بر خودشان گرفت و از آنها پرسید: آیا من پروردگار شمانیستم، آنان همگى گفتند: بلی، ما گواهى دادیم، این کار را خداوند به خاطر آن انجام داد که در روز قیامت نگویید ما از این موضوع توحید و معرفت الله غافل بودیم». (انعام،۱۷۲-۱۷۳) مفسّران درباره این آیه، با هدف پاسخگویی به نشئه و موطن میثاق، چگونگی اخذ میثاق، ظرف بروز و ظهور میثاق که کجا و چگونه بوده است، نظریات گوناگونی را مطرح کرده اند و این نشانگر پیچیدگى موضوع مى‏باشد. برخی نظراتی را مبتنی بر کلام و فلسفه ومباحث عقلی، شامل دو نشئه بودن عالم طبیعت، تمثیل و استعاره بودن آیه مبارکه، فطری بودن عالم ذر و عالم عقل و وحی ذکر نموده اند؛ و دیگران به ارائه نظر مبتنی بر روایات و نص آیه (نقل) شامل وجود عالم ذر، منطبق بودن آیه بر افراد مشرک یا بنی اسرائیل پرداخته اند. این دیدگاه ها شامل اشکالات فراوانی از جمله خلاف ظاهر آیه، بدون هیچ گونه قرینه ای، عدم به یادآوردن چنین عهدی و در نتیجه عدم حجیت آن، مشکلات سندی و محتوایی روایات مورد استناد این دیدگاه ها و... است. از آن جائیکه تمامی این ایرادات به تفصیل قابل ذکر است نظریه برگزیده بر این نقطه نظر استوار است که آیه از اشهادی سخن پرده برداشته است که در عالم واقع و در هر زمانی از عمر انسان رخ می دهد و با توجه به ذو مراتب بودن شهود و قابلیت های مختلف انسان ها، هر فردی به فراخور وجود خود مرتبه ای از شهود را به واقع تجربه می کند و آیه به روشنی دلالت می کند که خدا با فرد فرد انسان ها یک رویارویی داشته و به آنها گفته است: آیا من خدای شما نیستم... پس این اشهاد (حضور در مقابل غیبت) در همین دنیا رخ می دهد، و خداوند که محیط بر زمان است از چنین واقعه حتمی الوقوعی با "إذ" خبر داده است و انسان بعد از اشهاد بر خودش با واژه "شهدنا" به پروردگارش پاسخ بلی می گوید.

شهید ثالث، قاضی نوراللّه مرعشی شوشتری (956 1019 ق) یکی از شخصیت های برجسته جهان تشیّع است. وی برای دفاع از مکتب اهل بیت(علیهم السلام) از همه راه های قابل استفاده بهره برده، واجازه بهره برداری از فرصت ها را به مخالفان نداده است و این مطلب را آثار وی تأیید می کند که هر چه دقیق تر مورد موشکافی و کاوش قرار گیرند، زوایای جدیدتری از حقّانیت اهل بیت را نشان می دهند; آثاری چون احقاق الحق و ابطال الباطل، مصائب النواصب، الصوام المهرقه، و مجالس المؤمنین.با این وصف، تفسیر قاضی نورالله که حاشیه ای بر تفسیر بیضاوی است سال ها با داشتن نکات بسیار قابل استفاده، همچنان در گوشه کتابخانه های خطّی مهجور مانده است.تحقیق حاضر می کوشد تا گوشه ای از آرای تفسیری این دانشمند فراموش شده و عاشق ولایت و سالک کوی شهادت را به منصه ظهور برساند و با تأمّل در آن ها، روش تفسیری و رویکرد، و ویژگی های تفسیری آن را تبیین کند که به حمدالله در قالب شش فصل به این اهداف دست یافته است.پس از دو فصلِ کلّیات و حیات قاضی(رحمه الله)، در فصل سوم به مهم ترین دیدگاه های علوم قرآنی مطرح شده در آثار او پرداخته شده; سپس در فصل چهارم، آرای تفسیری اش طی سه بخش، مورد تحقیق و تبیین قرار گرفته است. بخش اوّل، تفسیر سوره حمد است که در آن، شیوه تفسیری قاضی و بهره برداری هایی که در موضوع کلام، بویژه امامت کرده، نشان داده شده است. در بخش دوم، تعدادی از آیات گوناگون که به ظاهر ربطی به امامت ندارند، انتخاب و نشان داده شده که قاضی از آن ها نیز به شکل های متفاوت در مسأله امامت بهره برده است و در بخش سوم، دو نمونه از تک نگاری های تفسیری وی مورد تبیین واقع شده که آن دو نیز در خصوص امامت هستند. آیه تطهیر که تحت عنوان رساله «السحاب المطیر فی تفسیر آیة التطهیر» است، به تبیین و اثبات عصمت اهل بیت پرداخته است و تک نگاری دوم، رساله «کشف العوار فی تفسیر آیة الغار» به استفاده های هفده گانه ای که اهل تسنّن از آن داشته اند، پاسخ می دهد و با نفی هرگونه فضیلتی برای همراه پیغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم)ابتلای پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم)به آن شخص را حاصل تفسیر آیه می داند.در فصل پنجم، به تحلیل مطالب پرداخته شده است و ضمن تبیین روش تفسیری و رویکرد آن که همانا روش توأم معقوله و تفسیر به مأثور با رویکرد کلامی بوده، به مهم ترین ویژگی های تفسیری قاضی نور اللّه اشاره شده که عبارتند از: 1. داشتن زبان تند، در مواردی که از مخالف، تندی زبان دیده است 2. استفاده های دوگانه در استدلال ها و پاسخ ها (ابطال سخن مخالف و اثبات سخن خویش) 3. استفاده از مقبولات مخالفان 4. طرح صحیح مسأله و مقدّمه چینی هوشمندانه.از نکات قابل ذکر تفسیر وی نقل های بسیار و گاه طولانی از دیگران (و بهره گیری از شعر در برخی جاها)، عدم ذکر دقیق منابع و بسنده کردن به نام مؤلّف یا ذکر کتاب که این ویژگی تفسیر او است، نه نقصی بر وی و تکیه بر اطّلاعات روز در تفسیر برخی آیات است.در فصل آخر، به نتیجه گیری و ارائه پیشنهادها و بیان فهرست منابع پرداخته شده است.

در این مقاله سخن از این است که چگونه می توان قرائت های گوناگون و بلکه گاه متعارض را با یکدیگر جمع کرد؟ آیا فقهای شیعه، قرائت های هفت گانه را متواتر و معتبر دانسته اند؟ کدام یک از قرائت های مشهور در نماز دارای حجیت است؟ در صورتی که اختلاف قرائات در استنباط حکم شرعی موثر باشد، چه باید کرد؟برای پاسخ گویی به این پرسش ها ابتدا به معرفی اجمالی قرا سبعه و سبب شهرت قرائات آنان پرداخته شده و سپس دیدگاه های فقیهان شیعه در زمینه حجیت و یا عدم حجیت قرائات هفت گانه نقل و نقد گردیده است. در خاتمه ضمن ترسیم گونه های اختلاف قرائات برای تشخیص قرائت صحیح، نظریات سه تن از صاحب نظران بزرگ قرآنی بیان شده است.