جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انواع گرفتاری‌هایی که امروزه بشریت با آن مواجه است همگی ناشی از غفلت از تربیت و اخلاق و عرفان است. اصلاح و تهذیب نفس گام مهمی در تربیت و سازندگی روحیه اخلاقی و عرفانی انسان است. از مهم‌ترین راه‌هایی‌که در زمینه تهذیب و اصلاح نفس هر انسان مومن و موحدی کمک می‌کند دعاهایی است که از معصومین(علیهم السّلام) رسیده که سرشار از معارف توحیدی و تعالیم الهی هستند؛ از جمله این دعاها، دعای عرفه امام حسین( علیه السّلام)است. جاری شدن دعای عرفه از زبان امام حسین(ع) شاگرد ممتاز مکتب وحی از یکسو و عظمت معنایی دعای عرفه از سوی دیگر به این دعا اهمیتی خاص بخشیده است؛ چراکه این دعا مطالب تربیتی و اخلاقی و عرفانی عمیقی در مبحث خداشناسی در بردارد. در تحقیق حاضر تلاش شده است با روش توصیفی تحلیلی و بهره‌گیری از آیات نورانی قرآن کریم و روایات معصومین(ع) و تفاسیر، مهم‌ترین مضامین دعای عرفه امام حسین( علیه السّلام) در ابعاد اخلاقی، تربیتی و عرفانی مورد بررسی قرار گیرد که نتایج آن بدین قرار است. اصلی ترین آموزه‌های اخلاقی دعای عرفه امام حسین(ع) لزوم شکر و سپاسگزاری از خداوند و تجدید عهد و پیمان با خدا، اعتراف و اقرار به ناتوانی در شمارش نعمت‌های خداست. و محوری‌ترین مبنای تربیتی مستفاد از دعای عرفه عبارت‌اند از: خداگرایی و کمال‌جویی انسان و مهم‌ترین اصول تربیتی مستفاد از دعای عرفه اصل تدریج و تداوم در انجام عملیات تربیتی، و عمده‌ترین روش‌های تربیتی، روش یادآوری نعمت‌ها، روش احسان در برابر اسائه و روش الگوگیری از داستان سرایی قرآن کریم است و بارزترین آموزه‌های عرفانی دعای عرفه نیز عبارت‌اند از امکان قرب و وصال حضرت حق و راه‌های رسیدن به قرب است.

مباحث مربوط به روح انسان یکی از مهم‌ترین مباحث حوزه‌ی انسان‌شناسی است که همواره سوالات فراوانی پیرامون آن مطرح بوده است. از جمله مباحث پیچیده این حوزه، مراتب روح انسان و ویژگی‌های آن می باشد.این تحقیق با روش تحلیلی - توصیفی به تبیین و اثبات مفهوم مراتب روح انسانی‌، آثار و ویژگی های آن از منظرآیات قرآن کریم و احادیث پرداخته است و به این نتیجه دست یافته است که روح انسان دارای مراتبی از قبیل؛ روح انسانی صرف( نفس ناطقه عام بشری)، روح ایمان، روح قدسی و روح امری( ملکوتی) می باشد و بر این اساس می توان گفت؛ اگر چه همه انسان‌ها در نعمت برخورداری از روح منفوخ و الهی یکسان هستند ولی این روح در عموم بشر صرفاً دارای آثار و حیات مادّی است درحالی‌که روح مویّد مومنان که در لسان آیات و روایات «روح الإیمان» نامیده شده است آثاری فراتر از روح مشترک بشری را موجب می‌گردد که قرآن کریم به‌ اجمال از آن با تعبیر «حیات طیّبه» یاد کرده است. همچنین از برخی دیگر از آیات و روایات بدست می‌آید که انبیاء و اولیاء الهی مرتبه‌ی والاتری از روح به نام «روح القدس» را دارا می‌باشند که آثار زیادتری نظیر انجام معجزات و علم به اقطار آسمان ها و ملکوت آنها را موجب می‌گردد، و منشأ عصمت برای صاحبان آن و زمینه‌ساز بعثت انبیاء: می‌باشد. از سوی دیگر آیات و روایات ما را با مرتبه‌ی والاتر و اعلای روح انسانی در قالب تعبیر«روح امری» آشنا می سازند که آثار و ویژگی‌های فراتر از مراتب روح ماقبل خود را دارا می باشد. این مرتبه از روح انسانی، خاصّ پیامبر اکرم 6 و ائمّه : می باشد که اعظم از ملائکه مقرّب خداوند، عامل علوم الهی آن حضرات و اشراف کامل آنان بر غیب و شهود عالم است و دارای نقش‌آفرینی برتر در عرصه‌ی هستی فراتر از مرتبه‌ی روح قدسی می‌باشد.

بخشی از تفسیر اهل‌بیت (ع) روایات تأویلی ایشان است که به نظر می‌رسد با فهم رایج از آیات قرآن سازگار نباشد. این بخش، از دیرباز محل بحث بوده است؛ برخی با هدف درک بهتر آموزه‌های ائمه (ع)، و برخی با هدف ردّ و تخطئه، بدان پرداخته‌اند. طبعاً در هر یک از پژوهش‌های انجام شده، معیار محقق برای بررسی و تحلیل روایات، متفاوت از دیگران است. اکنون این پرسش مطرح است که روایات تأویلیِ اهل‌بیت (ع) بر اساس روش و فرایند تأویل (و نه موضوع تأویل) به چه گروه‌هایی قابل تقسیم‌اند؟ در بازخوانی روایات تأویلی تفسیر نورالثقلین، تلاش شده است تا در محدودة پژوهش، بر اساس تصریحات موجود در کلام اهل‌بیت (ع)، فرایند تأویل در روایات، استخراج شود. این پژوهش بدست می‌دهد که در تفسیر نورالثقلین فرایندهایی که می‌توان آن‌ها را مبنای شناسایی و دسته‌بندی روایات تأویلی اهل‌بیت (ع) قرار داد، متعددند. برخی از آن‌ها عبارت است از: تطبیق امر کلی بر یکی یا برخی از مصادیق، حمل آیه بر تمثیل، جری، معرفی مصادیق آیه (انحصاری و غیر انحصاری)، تبیین زمان تحقق کامل مفاد آیه و موارد دیگر که این پژوهش به آن می‌پردازد.

بحث از مفهوم اسماي حُسناي الهي و اسم اعظم از ديرباز به تبع كاربرد آنها در قرآن و حديث، در شاخه‌هاي مختلف علوم اسلامي مورد توجه قرار گرفته است و اين موضوع در آثار علامه طباطباييŠ از نقش پر رنگي برخوردار است. اين مقاله ديدگاه‌هاي علامه طباطباييŠ را در دو محور مورد تبيين و تحليل قرار داده است که عبارت‌اند از: 1. مفهوم اسم و مشتقّات آن در موارد كاربرد اين واژه در مورد خداوند سبحان با تركيب اضافي اسم خدا؛ 2. مفهوم اسم اعظم از منظر علامه طباطبايي. مفهوم لغوي و عرفي اسم از ديدگاه علامه طباطبايي عبارت است از «لفظ دالّ بر مسمّي» كه ديدگاه بيشتر لغت‌شناسان زبان عربي است و مفهوم عرفي اسم از نظر علامه همسان با مفهوم آن در لغت است؛ امّا مفهوم اصطلاحي اسم از ديدگاه علامه طباطبايي عبارت از ذات خداوند همراه با لحاظ يكي از صفات او است و اين مفهوم خارجي و حقيقي و عيني است، نه ذهني و اعتباري. اسم عيني خارجي با اسم لغوي، در مواردي با يکديگر اختلاف وجودي و مفهومي دارند. درباره حقيقت اسم اعظم نيز ديدگاه علامه طباطبايي آن است که اسم اعظم مانند ساير اسماي حُسناي الهي از سنخ معنا و حقيقت است، نه از مقوله لفظ و يا تصوّر لفظي و لحاظ معنا در ذهن. تفاوت اسم اعظم با ساير اسماي الهي آن است كه جامع‌ترين اسم است و تمامي اسماي الهي را فرامي‌گيرد و در ميان اسماي الهي، اسم «اَحَد» داراي اين ويژگي‌ها است. بنابراين اسم اعظم خداوند است.

آيات ارث بخشي از آيات قرآني است که از اهميت دوچندان در ميان آيات الاحکام برخوردار است و مباحث پردامنة تفسيري و فقهي دربارة آن گواه بر اين مطلب است. يکي از مباحث تفسيري مربوط به آيات ارث، تخصيص يا عدم تخصيص آيات ارث به غير انبياي الهي عليهم السلام در ارث گذاري است. عموم مفسران اهل تسنن با استناد به سخن ابوبکر به نقل از رسول اکرم صلي الله عليه و آله وسلم که: «انّا معاشرَ الانبياء لا نُوَرِّث، ما ترکناهُ صدقۀٌ» معتقدند که اين حديث، مُخَصِّص آيات ارث است. پژوهش حاضر از راه تحليل مفاد آيات ارث با تأکيد بر استدلال هاي فاطمة زهرا عليها السلام در خطبة فدکيه، ادعاي مزبور را مورد پژوهش قرار داده و به اين نتيجه دست يافته است که مفاد حديث مورد بحث، صراحتاً با آيات قرآن مخالفت دارد و ادعاي تخصيص آيات ارث به حديث مزبور مردود است؛ لذا اين حديث، جعلي است و دفاع هاي گوناگون از نظرية تخصيص آيات ارث به حديث يادشده، ناکام اند.

در آيات پرشماري از قرآن کريم، آفرينش همة موجودات با فعل «خلق» به خداوند استناد داده شده است؛ ولي در آية 54 سوره اعراف، مالکيت «امر» در مقابل مالکيت «خلق» قرار گرفته و در نگاه نخست تقابل بين «خلق» و «امر» از آن برداشت مي شود. ازاين رو مفسران درصدد تعيين معناي «امر» در برابر «خلق» برآمده اند. اين مقاله، مفهوم امر را از ديد مفسران با هدف تحليل و نقد، بررسي کرده و به اين نتيجه رسيده است که ديدگاه ها در اين زمينه عبارت اند از پنج نظرية 1. فرمان، 2. کلام خدا، 3. تدبير الهي، 4. عالم امر، 5. جنبة امري موجودات، و ادلة اين ديدگاه ها قابل نقدند. در اين ميان تنها ديدگاه علامه طباطبايي در تفسير الميزان راه را براي تفسير قابل دفاع از آيه گشوده است و مقاله حاضر افزون بر تحليل و نقد جامع ديدگاه هاي ديگر مفسران، گامي ديگر در عرضة نظرية مورد توجه علامه طباطبايي در لابه لاي تفسير الميزان برداشته و با ترميم آن به ديدگاهي نو راه يافته است: تفسير امر به جنبة غيرتعيني موجودات.

گسترۀ موضوع پژوهش حاضر در مرزها و شاخصه‌های زیر تعیین شده است: تحلیل قلمروهای معنایی یکتایی ذات خداوند در قرآن و تحلیل نقادی‌های قرآن از پنداره‌ها و نگره‌های مغایر با آن. بررسی تعابیر مختلف توحیدی قرآن، حکایت از این دارد که اهمّ قلمروهای معنایی توحید ذاتی در قرآن عبارتند از: 1) انحصار الوهیّت (خدایی) به الله؛ بر اساس دلالت انطباقی یا التزامی کلمۀ «لا اله الا الله» و تعابیر هم‌ارز با آن. 2) الله، یگانه ذات مستجمع جمیع کمالات؛ با این توضیح که اسمای حسنای الهی از جهت سعه و شمول با یکدیگر تفاوت دارند و بر این اساس، بازگشت صفات فعل به صفات ذات و بازگشت تمام اسماء و صفات به اسم جلالۀ الله است و الله اسمی است مستجمع جمیع صفات کمالی. 3) الله، یگانه ذات سرمدی (هو الاوّل و الآخر)؛ 4) الله، یگانه ذات ترکیب‌ناپذیر؛ اتّصاف خداوند به احدیّت حاکی از تنزیه مطلق ذات الله تعالی از لوث تمام انواع ترکیبات خارجی، عقلی و وهمی است. 5) الله، یگانه ذات تعدّد‌ناپذیر؛ اتّصاف خداوند به الواحد القهّار، نافی وحدت عددی، نوعی و تمام انواع وحدت‌هایی است که در عالم مخلوقات یافت می‌شود (به دلیل بساطت و محدودیّت‌ناپذیری ذات). 6) الله، یگانه ذات تشبیه‌ناپذیر؛ بر پایه این معنا از توحید، هیچ مشابهتی میان خالق و مخلوق وجود ندارد و حقیقت نفی تشبیه، عبارتست از: اعتقاد به مباینت کامل میان خالق و مخلوق. مهمترین شاخصه‌های تشبیه‌ناپذیری، عبارتند از: بی-همتایی خداوند در تعقل‌ناپذیری، تصورناپذیری، قیاس‌ناپذیری، اکتناه‌ناپذیری، کیفیت‌ناپذیری و توصیف‌ناپذیری. نفی تشبیه، اساس دیانت و اساس توحید است و همۀ مباحث بنیادین توحید از همین معنای اصیل و فراگیر تفریع شده‌اند. 7) الله، یگانه ذات تعطیل‌ناپذیرِ تشبیه‌ناپذیر؛ یعنی: ایمان و اقرار به وجود خداوند و انحصار صفات کمالی در او بدون گرفتار آمدن در دام تشبیه. « إِثْبَاتٌ بِلَا تَشْبِیهٍ» (یا نفی توامان تعطیل و تشبیه) در بردارنده تمام دیگر معانی توحید و مهیمن و معنابخش به تمام مباحث خداشناسی است. از میان دیدگاههای مغایر با توحید ذاتی، قرآن، پنداره‌هایی همچون اسناد ولد به خداوند و اعتقاد به هرگونه رابطۀ نسبی یا سببی با خداوند (آن چنان که مشرکان عرب، یهودیان و مسیحیان به داشتن نوعی رابطۀ خویشی میان خدا و برخی مخلوقات مانند ملائکه، جنّ، عزیر و عیسی معتقد بودند)؛ اعتقاد به انسانْ‌خدایی (مانند اعتقاد به عیسیْ-خدایی و مریمْ‌خدایی) و نگرۀ تثلیث را به شدّت رد کرده، به وجوه متنوّعی بر استحالۀ آنها استدلال و احتجاج می‌کند، از جمله: موهوم و بی‌دلیل بودن؛ تقلید از گذشتگان؛ اولی بودن آدم به ابن اللهی از عیسی؛ اولی بودن موسی به ابن اللهی از عزیر؛ اعتقادی برخلاف منطق و رویّۀ خود مشرکان؛ نشانۀ نقص و نیازمندی خداوند؛ مغایرت با ارادۀ خلاّق و مالکیّت خداوند؛ تنافی با فناپذیری و مقهور ارادۀ الهی بودن عیسی و مریم؛ مغایرت با سیرۀ عبودیّتی و طبیعت کاملاً بشری عیسی؛ مستلزم ترکیب‌پذیری، تشبیه‌پذیری و تجسیم ذات الهی و ...

تفسیر المنار به عنوان شاخص ترین تفسیر جریان اجتماعی ـ عقلی در حدّ ضرورت به مباحث کلامی پرداخته است. در این میان، بحث توحید بیش از سایر مسائل کلامی مورد اهتمام عبده و رشید رضا بوده است؛ هر چند مبانی و آرای کلامی آنها در توحید با یکدیگر متفاوت است. مبانی کلامی صاحبان المنار در توحید در چهار دسته روش شناسی, معرفت شناسی, هستی شناسی و معنا شناسی بررسی شده است. در بحث از دیدگاه های توحیدی نیز میان صاحبان المنار اختلاف وجود دارد. به‌گونه ای که برخلاف خودداری عبده از بیان مراتب توحید، رشید رضا با تأثیرپذیری از وهابیان, توحید را به سه مرتب? صفات، ربوبیّت و عبادت دسته بندی می کند. از این رو در سه فصل با عنوان توحید صفاتی, توحید ربوبی و توحید عبادی در تفسیر المنار به بیان, مقایسه, تحلیل و نقد دیدگاه های صاحبان المنار پرداخته شده است.

همواره یکی از مسائل مهم در قرآن توجه به جایگاه و فضایل اهل بیت پیامبر است. پیچیدگی این مسأله پایه‌ای از آنجا نشأت می‌پذیردکه از دیدگاه مفسران، محققان و دانشمندان شیعه، اهل‌بیت عصمت و طهارت از یک‌سو هادیان این امت به‌سوی معبود حقیقی و کمال مطلق بوده و از سوی دیگر اطاعت و محبت ورزیدن نسبت به آنها به‌عنوان ولی و جانشینبرحق پیامبر امری ضروری و واجب است. در این بین برخی مفسران اهل تسنّن نیز کم و بیش از جنبه‌های مختلف به تبیین شخصیت آن ذوات مقدسه اشاره داشته‌اند. آلوسی نیز به عنوان یکی از مفسران اهل تسنّن در ۷۷ آیه به تحلیل فضایل اهل بیت می‌پردازد. پژوهش حاضر نیز با توجّه به آراء مطرح‌شده از سوی وی در حیطه فضایل اهل‌بیت و وجود تأثیرگذاری آن در باورها و عقاید و با روش توصیفی، تحلیلی و ابزار کتابخانه‌ای، به جمع‌آوری دیدگاه‌ها و ریشه‌یابی فکری و عقیدتی این مفسر در باره آیات مربوط به فضایل اهل‌بیت پرداخته و سپس با تحلیل و بررسی آن‌ها، در نهایت بر اساس دلایل عقلی و نقلی به این نتیجه رسیده است که صاحب روح المعانی برحسب آیات مختلف و برداشتهایی که مفسران شیعه از آن آیات در خصوص اهل بیت دارند روش انتقاد متفاوتی را به کار می‌گیرد به طوری که در بیانات خود مقام علمی برای اهل بیت قائل نبوده و حتی آنان را پایین‌تر از یک مفسر می‌داند. این مفسر با این پیش‌فرض ناصحیح و داشتن تعصبات مذهبی، ذیل برخی ازآیاتی که در فضایل و مناقب اهل‌بیت پیامبر، به ویژه حضرت علی وارد شده و حتی منابع روایی اهل سنت نیز بر صحت نزول آنها درباره اهل‌بیت اذعان نموده‌اند، رأی به عدم پذیرش و طرد آنها دارد. نقدهای وارد بر آلوسی را می‌توان در سخنان نا به حق وی در شأن اهل بیت، عدم توجه وی به فضایل اهل بیت بویژه فضایل سیاسی ایشان، نفی امامت و جانشینی ائمه دوازده‌گانهخلاصه نمود.

کلمه امام و مشتقات آن در آیات قرآن کریم 12 بار به کار رفته است که تنها در 3 آیه، به مسئله امامت به معنای رهبر الهی پرداخته شده است. مفسران و متکلمان اهل تسنن و شیعه از دیرباز درباره معنی امام، ویژگی ها و شئون امامت اختلاف نظر داشته اند. اما چالش برانگیزترین اختلافات در کارکرد این آیات بویژه آیه 124 سوره بقره در منازعات و جدل های کلامی میان شیعه و سنی در مسئله امامت و رهبری جامعه اسلامی پس از پیامبر(ص) است. شیعیان با استناد به این آیات معتقد بودند که امامت منصبی الهی غیر از نبوت است و جانشین پیامبر(ص) که امامت جامعه را پس از ایشان به عهده می گیرد باید دارای این ویژگی ها باشد: منصوص بودن از جانب خدا، عصمت، دریافت وحی، عبودیت تام، صبر و یقین. اما اهل تسنن که مراد از امامت در این آیات را همان نبوت دانسته اند، معتقدند این ویژگی ها برای خلیفه رسول خدا ضروری نیست و تنها شرطِ لازم ظالم نبودن، به معنای کافر و فاسق نبودن در هنگام عهده داری امامت جامعه است. اما دیدگاه اهل تسنن در مورد وظیفه مردم در قبال امامی که پس از تصدی این منصب فاسق و جائر می شود متفاوت است، برخی معتقد به لزوم خروج علیه وی و اطاعت نکردن از فرامین او هستند و برخی دیگر خروج را در صورتی که موجب ریختن خون مسلمانان یا فتنه شود جایز ندانسته اند. براساس آیات قرآن مهم ترین شأن امام، هدایت به امر خدا که همان ایصال به مطلوب است، می باشد. این شأن ربطی به پذیرش امام از سوی مردم به عنوان رهبر جامعه اسلامی ندارد اما در سایر شئون امامت، به معنای رهبر ظاهری جامعه اسلامی، میان شیعه و اهل تسنن تفاوت چندانی وجود ندارد.