جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وجود ادراکات خیالی و تخیل در نظام معرفتی انسان،مورد وفاق همه حکما است،اما فلاسفه در تبیین چگونگی حصول صور خیالی برای فرد و نیز ماهیت خیال و مدرکات‌ خیالی با یکدیگر اختلاف دارند.ابن سینا نفس انسانی را دارای قوای متعدد دانسته و قوه‌ خیال را به عنوان واسطه‌ای در تحقق و حصول صور ادراکی تلقی کرده است. وی در کتب مختلف خود استدلال‌هایی را بر مادی بودن خیال و به تبع آن صور خیالی اقامه‌ می‌کند،اما ظاهرا چنین استدلال‌هایی براساس اصول و قواعد قوم می‌باشد زیرا وی‌ نهایتا تغییر موضع داده و در کتاب المباحثات خود استدلال مفصلی مبنی بر تجرد خیال‌ و ادراکات خیالی ارائه می‌کند گر چه توجیه چنین تصویری را براساس مبانی مشایی‌ مشکل می‌داند.قول به وجود مراتب مختلف برای عقل،بقای نفوس بسیط، نفوس اطفال و نفوس باقی در مرتبه عقل هیولانی،با اعتقاد به تجرد خیال و صور خیالی قابل توجیه‌ است. سهروردی تعدد قوای باطنی سینوی را نپذیرفته و همه قوا را به یک قوه که آن نور مدبر است،ارجاع می‌دهد و قوا را سایه‌ای از آنچه در نور اسفهبد است،تلقی می‌کند.وی‌ برای تبیین و توجیه چگونگی حصول ادراکات خیالی به عالم مثال و مثل معلقه متوسل‌ می‌شود.

رابطه عقل و ایمان همواره به عنوان جدالی جدی و اساسی در تاریخ اندیشه رخ نموده است. این نزاع از عصر روشنگری به بعد با جدیت و محوریت بیشتری روبرو شد و تا عصر حاضر، اهمیت خود را حفظ کرده است. پاسخ‌های متفاوتی به این مسئله داده شده است؛ از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به پاسخ عقل‌گرایان اشاره کرد. به زعم آن‌ها برای توجیهنظام اعتقادات دینی، باید بتوان صدق آن را تا حدی که اغلب عقلا قانع شوند، اثبات کرد. از میان این عقل‌گرایان، عده‌ای موافق با دین و برخی نیز مخالف با دین هستند.فیلسوف معاصر، ریچارد سویین‌برن یکی از نظریه‌پردازان مطرحاین عرصه و از چهره‌های سرشناس معرفت‌شناسی و فلسفه دین معاصر است. او باوری را عقلانی می‌داند که فاعل با معیارهای استقرایی و به همراه بررسی‌های پیشینِ کافی، آن را مورد تأیید قرار دادهو باور نیزبه وسیله همان معیارها محتمل شده باشد. به نظر سویین‌برن باور به هر گزاره، وابسته به میزان احتمال آن، در برابر میزان احتمال‌ بدیل‌های دیگر آن گزاره است. وی هم‌چنین با پاسخ‌گویی به ادلّه محدودیت عقل که از سوی اندیشمندان بنام مطرح شده، نشان می‌دهد که حجیت قلمرو عقل در سرتاسر آموزه‌های دینی گسترده است؛ به همین جهت می‌توان او را در ردیف فیلسوفانی قرار داد که موسوم به عقل‌گرا می-باشند. او از طرفی با بهره گرفتن از روش استقرایی،درصدد توجیه عقلانی ایمان بر می‌آید. و از سوی دیگر جهت عقلانی نشان دادن باورهای دینی، بهتوجیه عقلی مسائلی اشاره می‌کند که در طول تاریخ همواره از آن‌ها برای نقض عقلانیت باور دینی استفاده شدهاست. علی‌رغم اینکه نظریه او یکی از بهترین تلاش‌های مدرن برای دفاع از عقلانیت دینی محسوب می‌شود، نقدهایی نیز به آن وارد است؛ مانند اینکهاگرچهاستقرا نقش فزاینده‌ای در علوم و زندگی روزمره انسان‌ها دارد، ولی حاصل آن در نهایت چیزی جز یقین روانشناختی نیست و ?نچه مطلوب نظریات معرفت‌شناسی است -یعنی یقین منطقی- را تأمین نمی‌کند.

معرفت از نگاه ملاصدرا امری وجودی و در راستای کمال نفس است. از نگاه وی غایت معرفت، خداگونه شدن و فهم اسماء و صفات الهی بواسطه علم حضوری است.با این تبیین از معرفت، جایگاه وحی و شهود در کنار عقل و استدلال مشخص گشته و مثلث سه ضلعی عقل، وحی و قلب، که معرفت از نگاه صدرا مبتنی بر آناست، ترسیم می گردد. قلب مرتبه ای از نفس است که به دلیل ساختار تکوینی خود، حالتی عرشی و برزخ گونه دارد، لذا متناسب با عالم مثال بوده و می تواند مدرَکات مثالی از جمله وحی و الهام را دریافت نماید. . ملاصدرا لزوم وجود طهارت قلبی را نه تنها ملاک و مقدمه برای دریافت وحی، که مقدمه ای برای فهم آیات وحی می داند. لذا بیان می کند که اگر قلب دور از پلیدی های معاصی و ظنون و اوهام فاسده باشد می تواند به دلیل سنخیتی که با عالم مثال دارد، از این عالم کسب فیض نموده و الهامات رحمانی بر قلب افاضه گردد. از این رو ملاصدرا همواره پیش از ورود به مباحث نظری و فهم بسیاری از امور علوی، خواننده را به کسب طهارت قلبی دعوت می کند. طهارت قلبی ای که از نگاه وی تنها از مجرای عمل به شریعت مقدس اسلام حاصل می شود.

بحث از نسبیت یکی از بحث‌های چالش برانگیز در حوز? فلسفه است. این بحث یکی از موضوعات مهم در حوز? فلسف? اخلاق است. استیس از جمله افراد مهمی است که در حوز? نسبیت‌گرایی اخلاقی به بحث پرداخته است. در باب نسبی‌گرایی اخلاقی وی چهار استدلال را که نسبی‌گرایان برای اثبات دیدگاه‌هایشان به آنها توسل جسته‌اند را ذکر کرده، و سپس به نقد و بررسی آنها می‌پردازد. آن استدلال‌ها عبارتند از: 1- استدلال براساس مبانی انسان‌شناسانه 2- استدلال براساس عواطف و احساسات افراد 3- استدلال براساس مبانی تجربه‌گرایی رادیکال 4- استدلال مبنی بر عدم وجود منبعی الزام‌آور. وی این استدلال‌ها را نمی‌پذیرد و آن‌ها را رد می‌کند. بعد از بررسی استدلال‌های نسبی‌گرایان، وی به استدلال‌های مطلق‌گرایان پرداخته و بعد از نقد و بررسی، آن‌ها را نیز رد می‌کند. بعد از اینکه استیس این دو مکتب را نقد می‌کند بالتبع باید دیدگاه جایگزینی را ارائه دهد. عام‌گرایی اخلاقی دیدگاهی است که وی درصدد است تا آن را به عنوان دیدگاهی جایگزین ارائه دهد. بر این اساس، اخلاق نسبت به نیازهای کلی انسان نسبی نیست، نیازهایی که میان هم? انسان‌ها مشترک است. این اخلاق نسبت به نیازهای خاص و دوره‌ها یا گروه‌های اجتماعی نسبی است. اخلاق عام است اما مطلق نیست. استیس دو خاستگاه برای اخلاق قائل است؛ خاستگاه دنیوی و خاستگاه دینی. نهایتاً وی بر این باور است که می‌توان خاستگاه دنیوی را به خاستگاه دینی پیوند زد؛ زیرا خاستگاه دینی از عمق بیشتری برخوردار است. به نظر استیس عمل اخلاقی دارای سه ویژگی است: ایجاد شادی، ناخودخواهی یا دیگرخواهی و عدالت. بنابراین می‌توان گفت، اصل اخلاقی‌ای که استیس قائل به آن است، اصل سعادت یا خوشبختی است اما با قید و بندهایش. وی اصل نوعدوستی را جوهر? اخلاق می‌داند و با تمسک به این اصل، نسبی‌گرایی اخلاقی را رد می‌کند. در مورد شالود? دینی، وی تجرب? عرفانی قدیسان را به عنوان شالود? اخلاق می‌پذیرد و بینش عرفانی را سرچشم? اخلاق می‌داند.کلید واژه ها: استیس،نسبیت‌گرایی اخلاقی، مطلق‌گرایی اخلاقی، نوعدوستی، نسبیت‌گرایی معتدل.

در انسان شناسی ملاصدرا، انسان ها بر حسب فطرت هیولانی- ترکیب جسم از ماده و صورت- یک نوع واحدند و همه انسان ها در این مورد، مشترکند، اما همین انسان ها بر حسب ملکات و کمالات نفسانی، به انواع گوناگون شیطانی، انسانی، حیوانی و فرشته تقسیم می شوند. در کنار موجودات دیگر که دارای وجودی ثابت هستند، انسان دارای وجودی است که دائماً در حال ترقی و تحول از وجودی به وجود دیگر است و در نهایت امر، سعادتی نصیب انسان می شود که این سعادت در حد و مرتبه وجود خود این انسان و اعمالش است و فرد بسته به این که تا چه حد مراتب کمال را طی کرده باشد، چه اعمالی را انجام داده باشد و چه کمالات و فضایلی را کسب کرده باشد، در یکی از گروه های شیطانی، انسانی، حیوانی و فرشته قرار می گیرد. بر این اساس انسان شناسی ملاصدرا را در ارتباط با عام گرایی معتدل در اخلاق می دانیم. ملاصدرا را عام گرا می دانیم، زیرا وی با توجه به این که ساختار وجودی انسان ها شبیه به هم است، برای آن ها اصول و احکام اخلاقی عامی را به کار می برد. او را عام گرای معتدل می نامیم، زیرا اصول و احکام اخلاقی عامی را که وی به کار می برد، عام به معنای کلی که شامل همه انسان ها شود، نیست، بلکه عام به معنای ویژه است. یعنی این احکام نه آنقدر عام است که شامل همه انسان ها شود و همه آن ها را در یک سطح قرار دهد، و نه آنقدر خاص است که فقط شامل گروه خاصی از انسان ها شود، بلکه وی با تقسیم انسان ها به مراتب مختلف، برای هر کدام از آن ها، احکام اخلاقی مخصوص آن مرتبه و گروه را قرار داده است. پس هر انسانی با توجه با این که در کدام یک از مراتب شیطانی، انسانی، حیوانی و فرشته است، احکام اخلاقی مخصوص آن مرتبه را دارد و سعادتی در حد و مرتبه آن گروه نصیب انسان می شود و چنین تقسیمی، اعتدال و میانه رو بودن ملاصدرا را در مورد اصول و احکام اخلاقی نشان می دهد. همچنین قائل شدن به چنین تقسیمی در انسان شناسی ملاصدرا، نشان می دهد که نظام های اخلاقی متفاوتی برای هدایت اخلاقی آدمیان وجود دارد و هر کدام از انسان ها بسته به این که در کدام یک از این مراتب باشند، دارای چهار چوب اخلاقی خاص هستند.

یکی از مسائل مهم اعتقادی که در بحث معاد، حسابرسی اعمال و عدل الهی همواره از زمان‏های قدیم محل نزاع و گفتگوی متکلمان بوده، مسأله احباط و تکفیر است، در اصل پذیرش این مسئله اختلاف شدیدی بین متکلمان است که آیا احباط و تکفیر اساساَ تحقق خواهد یافت؟ برخی از متکلمان بر این باورند تحقق احباط با عدل و حکمت خداوند ناسازگار است و نیز در مورد تکفیر اگر قرار باشد عمل نیکی، کلیه گناهان پیشین را از بین ببرد با حکمت جعل احکام منافات دارد، آنچه اهمیت بررسی این مسئله را دو چندان می‏کند آن است که سعادت و شقاوت انسان با احباط و تکفیر رابطه تنگاتنگی دارد، زیرا سرانجام احباط، شقاوت ابدی بوده و تکفیر موجب سعادت جاودانه انسان است. با وجود تصریح گسترده به موضوع در نصوص دینی و تأثیر آن در بسیاری از اصول اعتقادی، باز هم میان مفسرین و متکلمین در پذیرش یا نفی آن اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد تا آنجا که برخی به صراحت آن را نفی کرده و برخی قاطعانه می‏پذیرند. در این پایان نامه علاوه بر تبیین ماهوی احباط و تکفیر و طرح مسائل مربوط به آن به مسایل مهم دیگری پرداخته شده است از جمله: بررسی اختلاف نظر متکلمان شیعی و معتزلی در باب ماهیت و وقوع احباط و تکفیر، و بررسی وجوه سازگاری یا ناسازگاری احباط و تکفیر با عدل الهی. دو دیدگاه کلی در این زمینه دیدگاه موافقان احباط (معتزله) و دیدگاه مخالفان احباط (اشاعره و امامیه) است، که آنچه بر اساس بررسی این دیدگاه‏ها در باب این مساله و رابطه آن با عدل الهی حاصل شد آن است که احباط و تکفیر به طور مطلق قابل انکار نیست؛ زیرا که در قرآن تصریح به آیات حبط شده است و نیز باید در آیات حبط قائل به تأویل و تفسیر شد تا بتوان آیات حبط را با آیاتی که به حسابرسی دقیق اعمال تصریح دارند توجیه نمود. همچنین متکلمان شیعی احباط و تکفیر را سمعاَ نه عقلاَ می‏پذیرند و به لحاظ عقلی آن را ناسازگار با عدل الهی می‏دانند. واژگان کلیدی:احباط، تکفیر، عدل الهی، متکلمان معتزلی، متکلمان شیعی.

چکیده :اختلاف پیرامون «ایمان و کفر مرتکب گناه کبیره» و سرنوشت اخروی وی، که اولین مسأله مطرح در تاریخ مجادلات کلامی مسلمین بوده است، ریشه در نوع نگاه فرق مختلف اسلامی به مقوله ایمان و تلقی خاص هر یک از ماهیت و لوازم آن دارد، که در این میان تفاوت نظرها در باب رابطه ایمان و عمل، عامل اصلی بروز اختلافات بوده است.در میان فرق کلامی عامه، از بین کسانیکه عمل را داخل در ماهیت ایمان و از شروط قوام ذات آن می شمارند؛ سخت ترین موضع از آن خوارج است که فتوا به کفر صاحب کبیره داده اند، حسن بصری اهل کبائر را منافق خوانده و معتزله وی را در حد وسط ایمان و کفر قرار داده و از آن تعبیر به «منزله بین المنزلتین» کرده اند، اما اهل حدیث با تفسیر این جزء ایمان به شرط کمال آن، مرتکب گناه کبیره را مومن فاسق دانسته اند. در مقابل کسانیکه عمل را خارج از ماهیت ایمان و جدای از ذات آن می دانند، در قبال وضعیت مرتکب کبیره، دو نظر کلی ارائه نموده اند؛ مرجئه با تقلیل ایمان به معرفت و بی اهمیت دانستن عمل، گناهکار را به صرف شناخت خدا، مومن حقیقی و از اهل نجات پنداشته اند، ولی اشاعره که ایمان را همان تصدیق قلبی می دانند با اذعان به لزوم اقتران ایمان و عمل صالح در موضعی مشابه با اهل حدیث گناهکار را مومن فاسق نامیده اند.متکلمین شیعه نیز در این باب نظر واحدی ندارند. نص گرایانی چون شیخ صدوق و پیروانش که ظواهر آیات قرآن و اقوال معصومین (ع) را یگانه مرجع کشف حقایق دینی می شمارند، بر اساس همین ظواهر، ایمان را حاصل اعتقاد و اقرار و عمل، و ترک عمل را مساوی خروج از دایره ایمان می دانند، ولی از آن رو که قائل به تفکیک بین ایمان و اسلام اند، مرتکب گناه کبیره را مسلمان غیر مومن می خوانند. در مقابل عقل گرایانی چون شیخ مفید و اتباع وی که ایمان را از سنخ معرفت و عمل را خارج از حوزه مفهومی آن می پندارند، علیرغم اضطراب و تشتت رأی بسیار، در نهایت حکم به ایمان مرتکب گناه کبیره کرده اند.در حدود 900 آیه از آیات قرآن نیز به موضوع ایمان اختصاص دارد، که مفاهیم برآمده از این آیات، به انضمام احادیث مأثور از اهل بیت (ع) که بهترین مفسر و مبین کلام الهی اند، ایمان را از جنس تصدیق و یقین قلبی و مرتبه ای بالاتر از اسلام ظاهری می نمایانند که همواره ملازم عمل صالح بوده و بنا بر شدت و ضعف آن افزایش و کاهش می یابد و ارتکاب گناه در صورتی که از آن توبه نشود، منجر به زوال آن می گردد. پس باید با تفکیک اسلام و ایمان، صاحب معاصی کبیره صرفا مسلمان ظاهری دانست.واژگان کلیدی : اسلام، ایمان، کفر، گناه کبیره، فرق کلامی.

یکی از فضایل مهم در حوزه اخلاق، «تواضع» است و فیلسوفان اخلاق در باب ماهیت تواضع و مؤلفه های تشکیل دهنده آن بسیار سخن گفته اند. در این پژوهش به تبیین و تحلیل دیدگاه های فیلسوفان اخلاقِ معاصر غربی پرداخته شده است؛ این نظریات را می توان در چهار گروه دسته بندی کرد: 1. نظریه باورمحور؛ 2. نظریه مبتنی بر غفلت؛ 3. نظریه میل محور؛ 4. نظریه مبتنی بر عدم تقارن. با تحلیل این نظریات معلوم می شود که برخی از آنها نه جامع اند و نه مانع و برخی دیگر از توجیه فضیلت بودنِ تواضع ناتوان اند. در نهایت نظریه «میل باور» به عنوان نظریه مختار برگزیده شده که به نظر می آید از اشکالات وارد بر دیدگاه های چهارگانه مذکور مصون است.

فلسفه ی اخلاق شامل سه حوزه ی فرااخلاق، اخلاق هنجاری و اخلاق کاربردی است. فایده گرایی یکی از دیدگاه های مهم مطرح در حوزه ی اخلاق هنجاری است که معیار درستی اعمال انسان را بر سود و زیان پیامدهای آن و یا به عبارتی بر میزان خوشبختی ایجاد شده برای همه ی افرادی که تحت تأثیر آن فعل قرار دارند، مبتنی می سازد. فایده گران خود به دو گروه عمل محور و قاعده محور تقسیم می شوند. دسته ی نخست به میزان خیر یا خوشبختی ای که هر عمل در یک موقعیت خاص ایجاد می کند توجه کرده و گروه دیگر به میزان خیر یا خوشبختی که یک اصل یا قاعده به همراه دارد نظر دارند. جی.جی.سی اسمارت یک پراگماتیست و حامی فایده گرایی عمل محور است. در این نوشتار کوشیده ایم که پس از بیان اصول مورد قبول فایده گرایان برخی از اشکالات مطرح شده به مسأله محاسبه ی پیامدهای اعمال را مورد بررسی قرار داده و پاسخ های ارائه شده از سوی اسمارت به آنها را بیان کنیم. اسمارت برای پاسخگویی به این انتقادات به جای محاسبه ی پیامدها از مقایسه ی دو «وضعیت کلی» سخن به میان می آورد و با این کار صورت مسأله را پاک می کند. وی می کوشد تا با تمایز میان دو نوع محاسبه یعنی محاسبه ی پیامدهای یک عمل و ارزیابی و محاسبه ی اعمال ممکن پیش رو و همچنین با توسل به مثال «امواج آبگیر» و نیز توسل به «قواعد سرانگشتی» برای مواردی که ضرورت توسل به قواعد احساس می شود، به کلیه ی انتقادات وارد شده بر محاسبه در فایده گرایی پاسخ دهد.

علم تأویل و تفسیر در ‌حوزه‌ی معرفت‌شناسی جهان اسلام، برای فهم متون مقدس از همان زمان نزول وحی الهی مطرح بوده و برای فهم متون مقدّس،‌ کتاب خدا و احادیث، که محتوای رمزی دارند به کارگرفته می‌شد. اسلام بیش از هر دین دیگری،‌‌‌‌‌ دینِ کتاب معرفی می‌شود، طبق اصول اعتقادی مسلمانان کل قرآن، کلام خدا است؛ لذا معارف عظیم آن با زبان طبیعی و مادی بشری قابل فهم نیست و همگان نیز قابلیت درک و فهم آیات الهی را ندارند (لوری،51،1383). مسأله‌ی تأویل در جهان اسلام در کنار تفسیر در نزد تشیع مطرح شده و هدف آن، کشف مقصود اصلی خداوند و درک باطن قرآن است.