جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سوال اصلی اکثر اذهان خداپرست در تمامی ادیان، میزان به‌کارگیری خرد و عقل بشری در هنگام مواجهه با ایمانی است که خداوند در انسان‌ها به ودیعه نهاده است. پاسخ به این پرسش مکاتب فکری و عقیدتی بسیار و هم‌چنین چالش‌های فراوانی را در انسان‌ها شکل داده است. دین اسلام و مکتب شیعه با یادآوری و سفارش‌های فراوان به تفکر و تدبر در آیات و نشانه‌های الهی چه در آیات قرآن کریم و چه درر وایات، جایگاه خود را در این نزاع به خوبی مشخص کرده است و عقل‌گرایی مورد نظر خود را به نحو اعتدال تعریف کرده است به نحوی که از هرگونه افراط و تفریط دوری گزیند. این رساله در صدد است با تدبر دقیق در روایات معصومین مندرج در باب عقل و جهل کتاب شریف اصول کافی به عنوان مهمترین منبع روایی شیعی و بررسی مؤلفه های عقل گرایی؛ نحوه اعتدالی عقل‌گرایی مورد نظر خود را اثبات نموده و با بررسی روایات مربوط به ایمان و تعریف دقیق‌تری که از عقل و ایمان به دست دهد به این تقابل صورت دیگری داده و نشان دهد که برای شیعه در آغاز نیز تقابلی مطرح نبوده که به دنبال رفع آن باشد.به‌عنوان نتیجه این رساله اثبات می‌کند که با تعریف دقیق می‌توان با مکاتب بسیاری که بر اثر افراط و تفریط در به‌کارگیری عقل به وجود آمده اند برخورد کرده و اصل وجود این مکاتب را زیر سوال برد.

موضوع کارکرد «عقل و دین در زندگی بشر و نسبت میان آن دو» از بحث‌های ضروری جامعه بشری است.‌ آنچه در این رساله به بررسی آن پرداخته می‌شود کارکرد عقل و دین در زندگی بشر و نسبت میان آن دو از دیدگاه ملاصدراست تا بدین ترتیب مشخص گردد که علاوه بر عقل، دین و آموزه‌های وحیانی نیز در عرصه‌های مختلف زندگی انسان اعم از دنیوی و اخروی تأثیرگذار است. در این راستا با استناد به آثار ملاصدرا و سپس تحلیل عقلی به تبیین و بررسی موضوع پرداختیم. با توجه به تصریحاتی که از عبارات ملاصدرا در باب هماهنگی عقل و دین موجود است و با توجه به روش فلسفی وی که سعی در تلفیق سه منبع معرفتی در فهم حقایق دارد، باید اذعان کرد که رابطه عقل و دین از نظر وی یک رابطه تعاملی و از نوع مکملیّت است.

قرآن کتاب هدایت است و برای عوام و خواص به‌طور یکسان نازل شده است؛ عموم از ظاهر قرآن بهره می‌برند و خواص علاوه بر ظاهر به باطن و لایه‌های درونی آن نیز نظر دارند. تأویل عرفانی نگاه به لایه-های باطنی قرآن است که توسط انبیاء و اولیاء و در درجه‌ی بعد عرفای مسلمان صورت می‌گیرد؛ کسانی می‌توانند نظاره به باطن قرآن داشته باشند که، اشراف کامل به قرآن و همچنین مبانی عرفانی داشته باشند. امام خمینی اندیشمند فززانه‌ای هستند که دارای شخصیت چند بعدی می‌باشند، برخی از ابعاد وجودی ایشان مورد توجه قرار گرفته و برخی همچنان مغفول و گمنام مانده است؛ گرایش عرفانی سبک قالب در تألیفات غیر فقهی امام خمینی است. در این تحقیق با توجه به دیدگاه عرفانی امام خمینی به جستجوی لایه‌های زیرین قرآن کریم پرداخته شده است. امام خمینی تفسیر را شرح مقاصد قرآن می‌دانند، مقصد قرآن انسان‌سازی است پس باید کتاب تفسیر هم، کتاب انسان‌سازی و جامعه‌سازی باشد. تأویل به معنی برداشت معانی باطنی از ظاهر آیات با توجه به مبانی و روش‌های خاص است که این مبانی و روش‌ها از دین اسلام و عقل سلیم گرفته شده است. تفاوت تأویل با تفسیر، اهمیت تأویل، تفسیر عرفانی، شرایط تفسیر و تأویل، مبانی تفسیر و تأویل، مصادیق تأویل از دیدگاه امام خمینی از جمله مباحثی است که در این تحقیق مورد بررسی واقع می‌شود.

«بساطت حقیقی» نفس مهم‌ترین وصف آن در حکمت متعالیه و مبنای اتصاف نفس به سایر احکام آن است. این وصف از نظام توحیدی مبتنی بر قاعده بسیط‌الحقیقه اخذ شده و مفاد آن وجدان حقیقت همه اشیاء‌ و در نتیجه معیت با ظهورات آن‌ها در همه مراتب هستی می‌باشد. مصداق بسیط حقیقی، أولا و بالذات حق تعالی است. ملاصدرا بر مبنای شواهد قرآنی و روایی متعدد، انسان را نیز دارای بساطت حقیقی در ظلّ حق تعالی می‌داند، به این معنا که، در مرتبه ذات متحقق به حقیقت همه اسماء الهی -به عنوان اصل اشیاء-، و در نتیجه در عین وحدت و بساطت(به معنای عدم ترکیب)، دارای مراتب متعدد در تناظر با ظهورات آن‌ها در کل عالم است. بعلاوه، این جامعیت وجودی، که انسان را فوق عقول قرار می‌دهد، «وصف بالفعل عموم انسان‌ها» است. تفاوت به علت ظهور و خفای آن است. نظام معادشناسی و معرفت‌شناسی ملاصدرا، به دلیل محوریت انسان در هر دو و تأثر آن‌ها از نظام توحیدی، امکان تبیین بساطت نفس به معنای مذکور را فراهم می‌کند. حقیقت معاد از نظر ملاصدرا، ظهور توحید، یعنی ظهور تفصیلی تمام اسماء در همه موجودات است. تبیین اختصاص معاد حقیقی به انسان، به دلیل جامعیت وجودی نسبت به تمام اسماء و در نتیجه امکان ظهور اعتدالی همه آن‌ها، مُثبت بساطت اوست. هم‌چنین، دو نظریع بدیع نفس‌شناختی «مثال بودن نفس انسان ذاتاً، ‌صفتاً و فعلاً برای حق تعالی» و «خلاقیت نفس در فرایند ادراک»، مستلزم تفسیری ویژه از ماهیت علم است. در این نظریه، علم انسان حاصل تنزل معقولات، متخیلات و محسوسات از عالی‌ترین مرتبه نفس، و در نتیجه مستلزم بساطت او می‌باشد. در آثار ملاصدرا، مطالبی نیز خلاف این نظریه یافت می‌شود که ناشی از همراهی اولیه با سایر حکما، به عنوان روش رایج وی در طرح نظریات ممتاز خود است. در عین حال، مبانی حکمت‌متعالیه،‌ بعلاوه شواهد صریح و ضمنی متعدد در آثار وی، با این نظریه سازگار و مُثبت آن است. به‌منظور انجام این پژوهش، از روش جمع‌آوری داده‌ها با تکیه بر آثار ملاصدرا (همراه با تعلیقه‌های سبزواری و حکیم نوری)، و بیان آن‌ها از طریق تحلیل عقلانی و استدلال استفاده شده است.

از آنجایی که یکی از بارزترین تمایزات اندیشه فلسفی سینوی و صدرایی در محور بسیار مهم حرکت و بویژه حرکت جوهری است و میان رأی ابن سینا و صدرا در این بحث، تقابل کاملی وجود دارد، نگارنده تلاش نموده است به این پرسش پاسخ دهد که ریشه ها و مبانی نظری این اختلاف رأی چیست و کدام موضع و اصل فلسفی به چنین تقابلی دامن زده است؟ در قسمت نخست مقاله با مقایسه تحلیلی که از مسأله حرکت در اندیشه این دو فیلسوف نام‌آور انجام می‌شود، به اختلاف صدرا و ابن سینا در سه موضع اساسی پی می‌بریم: 1- تلقی وجودی صدرا ازحرکت در مقابل نگرش ماهوی و مقولی ابن سینا؛ 2- توسعه قلمرو حرکت از جسم و جسمانیات به امور نفسانی و بویژه نفس انسانی؛ 3- تغییر جایگاه بحث حرکت از طبیعیات فلسفه به مباحث امور عامه. با تحلیل و بررسی نکات یاد شده بویژه با تأمل در اشکالات ابن سینا بر حرکت جوهری، نتیجه نهایی حاصل از این پژوهش آن است که اختلاف این دو فیلسوف نام آور در مسأله حرکت جوهری، ریشه در مهمترین موضع گیری فلسفی ایشان که همان اصالت وجود یا اصالت ماهیت است، دارد. بر این اساس علی رغم انکارها و تشکیکاتی که از جانب برخی متفکرین در اصالت ماهوی بودن اندیشه ابن سینا ابراز گردیده است، بر پایه این تحلیل فلسفی بروشنی میتوان تلقی اصالت ماهوی او را حداقل در بحث حرکت نشان داد و به این تشکیکات پایان داد.

این پژوهش به بررسی تحلیلی خلاقیت نفس، مبانی، مراتب و مصادیق آن در حکمت متعالیه می‌پردازد. مراد از خلاقیت، تاثیرات تکوینی نفس در عالم هستی و تحقق عینی مراد او، به محض اراده است. در فلسفه ملاصدرا نفس انسان به دلیل تجرد، بساطت، فاعلیت علمی و مثل اعلای خدای متعال بودن، در دو حوزه درون و بیرون خلاق است. مصداق بارز خلاقیت در درون، خلق صور ذهنی (صور حسی و خیالی و برخی از مراتب ادراک عقلی) است. در این رساله، بر اساس علم حضوری به مادیات، جامعیت نفس و دو مقام اجمال و تفصیل در ادراک به این نتیجه رسیدیم که نفس در مقام ادراک به علم حضوری آثار اشیاء خارجی را ادراک می‌کند و بعد به صورت سازی مشهودات خود در خیال متصل خوبش می‌پردازد و این خلاقیت را بر اساس آن‌چه در مقام ذات به نحو اجمالی واجد است، انجام می‌هد. مصداق بارز خلاقیت در بیرون (عالم طبیعت) معجزات و کرامات است. ملاصدرا در تبیین این امور، به نیروی نفس نبی و ولیّ استناد می‌کند و بر اساس فاعلیت قریب حق تعالی و مظهریت انبیاء و اولیاء، فاعلیت آن‌ها را عین فاعلیت حق می‌داند. بعلاوه کرامات اولیاء عام الهی، اعمال خارق‌العاده مرتاضان، سحر و هم‌چنین اموری چون تله‌پاتی، هیپنوتیزم و درمان‌روانی از دیگر مصادیق خلاقیت در بیرون است که بر اساس حکمت متعالیه، به بررسی آن‌ها پرداخته شده است.

نوشتار کنونی به دنبال کشف و معرفی پاسخ حکمت متعالیه به چالش اختیار و علّیت است. در فلسفه ی اسلامی، معلول هویتی وابسته به علت است و در نگاه ملاصدرا، این وابستگی عین ذات می شود و ذات و صفت و فعل معلول را در بر می گیرد. بر این اساس، خود انسان و اراده اش کاملاً در سیطره ی علّت خویش قرار می گیرد و تصویر اختیار انسان به ظاهر با دشواری مواجه می گردد. تبیین دقیق توحید افعالی در حکمت متعالیه و کشف دو تعریف از اختیار بر اساس مبانی آن، دو گام اساسی پاسخ صدرایی است؛ کاربرد نخست اختیار یعنی استقلال در فاعلیت، مختص حق تعالی است و با معلول بودن سازگار نیست، اما معنای دوم یعنی صاحب اراده بودن، به ویژه بر اساس تبیین ابتکاری حکمت متعالیه از حقیقت اراده، با معلول بودن نیز سازگار است. در نگاه صدرائیان، اراده حقیقتی مشکک است و معنای جامع مشترک آن با عناوینی همچون محبت، شوق، ابتهاج و رضایت قرابت دارد. تلطیف معنای اراده به محبت وجودی، پذیرش اختیار انسانی را علی رغم وجود احاطه و سلطه ی علّت بر انسان، خردپذیرتر و وجدانپذیرتر می سازد، ضمن آنکه توجه به حب، اقتضا و طلب ذاتی انسان در مرتبه ی وجود علمی او نزد حق تعالی(عین ثابت) نیز تبیین اختیار را روشنتر می نماید و ضمناً برخی پرسشها را پاسخ می دهد.

با الهام از گزارش جناب صدرا، در خصوص چالش ها و معضلات فلسفی اندیشه ابن سینا رساله حاضر با روش تحلیلی و استدلالی، به بررسی و واکاوی تفاوت های مبنایی فلسفه ابن سینا و ملاصدرا در حوزه وجود شناختی پرداخته، و چگونگی برون رفت حکمت صدرایی از تنگناها و چالش های حکمت سینوی را تبیین کرده است. در این پژوهش نگارنده به تفاوت های مبنایی این دو حکیم در محدوده سه مساله اساسی وجود شناختی: اصالت وجود، تشکیک در هستی و وحدت حقیقت وجود میپردازد و بر این باور است که این سه، اساس توانمندی و کامیابی حکمت صدرایی در پاسخگویی به چالش های حکمت سینوی را تشکیل داده است. چالش هایی چون موضع انکاری ابن سینا نسبت به مساله حرکت جوهری، اتحاد نفس و بدن، اتحاد عاقل و معقول و کثرت نوعی انسان که در مقابل، با نگاه اثباتی و دفاعی ملاصدرا مواجه شده است. همچنین بیان شده است در مساله ملاک تشخص، و چگونگی ساختار هستی و نحوه صدور کثیر از واحد، اندیشه سینوی علی الاصول ماهیت محور است در حالیکه جناب صدرا، به پشتوانه مبانی یاد شده نگرش وجودی داشته و حتی از وحدت تشکیکی، انبساطی و شخصی وجود سخن گفته است.

از جمله مفاهیمی که در تمامی اعصار توجه بسیاری از صاحب‌نظران را به‌ خود جلب کرده و آنان را به‌ تفسیر و تأویل آن واداشته است مفهوم "عشق" می‌باشد. در طول تاریخ افراد بسیاری در خصوص عشق قلم‌زده‌اند اما در آن میان ملاصدرا به‌ علت بنای فلسفه‌ی خویش بر اساس اصولی متمایز از پیشینیان در مورد این حقیقت شگرف سخنان تازه‌ای بیان داشته است و افلاطون نیز از نخستین فلاسفه‌ای است که مفهوم عشق را مورد تفحص قرار داده و شهرت جهانی "عشق افلاطونی" را از آن خویش ساخته است. اگرچه هر یک از این دو اندیشمند به‌ دو حوزه‌ی مختلف فلسفه‌ی اسلامی و غرب تعلق دارند لکن در بسیاری از موارد از جمله: افاضه‌ی الهی دانستن عشق، سریان عشق در جمیع موجودات و باور به‌ خیر مطلق به‌ عنوان آخرین مرحله‌ی عشق و ... دارای شباهت‌هایی می‌باشند و نیز دارای اختلافاتی در منشأ عشق جسمانی و نفسانی، وجود حیات در جمادات، عشق در بسائط سه‌گانه و ... هستند. حاصل آنکه اگرچه این دو فیلسوف در فضای فرهنگی و فکری متفاوتی می‌زیسته‌اند اما در مورد حقیقتی واحد با بیانی متفاوت سخن رانده‌اند.

مسئله تجرد و مبحث مجرد و مادی و اینکه مجردات و مادیات چه نوع موجوداتی هستند و چه ارتباطی با یکدیگر دارند؛ ازجمله مسائل و مباحث مهم و محوری در فلسفه است؛ به‌نحوی‌که فیلسوفان را واداشته تا موضعی را در مقابل آن، اختیار نمایند. در این پژوهش تلاش بر آن است تا دیدگاه ابن‌سینا و سهروردی به خصوص ملاصدرا درباره چیستی و حقیقت تجرد موردبررسی دقیق قرارگرفته و با توجه به تعاریف آن‌ها از تجرد، نحوه ارتباط مجرد و مادی در تمام مراتب هستی تحلیل گردد. ازآنجاکه چیستی و گستره تجرد با توجه به معنای سلبی ارائه‌شده از آن توسط فلاسفه با نظریه علم و شعور در نفس حیوانی و نباتی و حتی جمادات سازگاری ندارد، تمرکز و تلاش نگارنده بر آن است تا با یافتن معنای حقیقی و ایجابی از آن، بتواند مشکل مزبور و نحوه ارتباط مراتب وجود را حل نموده و از دیدگاه دوگانه انگار فلاسفه قبل از صدرالمتألهین به یگانه انگار برسد. اهداف دیگری را که رساله پیش‌رو دنبال می‌کند عبارت‌اند از: بیان ویژگی‌ها، اوصاف و احکام مجردات و مادیات؛ بیان مراتب و اقسام مجردات در قوس نزول و صعود؛ تعیین مرز مادی و مجرد و نحوه ارتباط آن‌ها با یکدیگر به عنوان محور اصلی رساله؛ که تمام موارد مذکور با روش تحلیلی- استدلالی، انجام‌شده و در بستر یک بررسی تطبیقی؛ سامان‌یافته است. در پایان امید است این پژوهش فتح بابی باشد برای تلاش دانش پژوهان، در این زمینه.