جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اتحاد عاقل و معقول یکی از مباحث بحث‌برانگیز فلسفه است که در فلسفه صدرایی مورد اثبات و نقد قرار گرفته است. هدف این نوشتار، تکرار ادله اثبات عاقل و معقول و بیان نقاط قوت و ضعف آن نیست. بلکه با رویکرد و نگرش دیگری به این مطلب اشاره شده است. با توجه به پیچیدگی این نظریه، شارحان حکمت متعالیه برداشت‌های متعددی از رابطه بین عاقل و صورت معقول و نحوه‌ اتحاد میان آنها داشته‌اند. بر اساس دیدگاه آنها، این برداشت‌ها در خصوص علم در سه گروه جای می‌گیرد. برخی بنا ‌بر ‌اینکه علم را کیف نفسانی قلمداد کرده‌اند، بر این عقیده‌اند که اتحاد نفس و معقولات از نوع اتحاد جوهر و عرض است. برخی دیگر که علم را از سنخ اضافه اشراقی دانسته‌اند، معتقدند که اتحاد نفس و معقولات از نوع اتحاد حقیقت و رقیقت است. گروه دیگری نیز معتقدند که از نظر صدرا، علم امری فرامقولی است که وجود آن عین وجود نفس می‌باشد و اتحاد نفس و معقولات، به‌نحو عینیت می‌باشد. در این نوشتار ضمن بررسی دیدگاه‌ها، به این مطلب اشاره خواهیم کرد که صورت معقول، عین نفس بوده و اتحاد عاقل و معقول به‌نحو عینیت به نگرش صدرایی نزدیک‌تر است.

شبکه اجتهاد: پس از شیوع ویروس کرونا در کشور، دکتر عبدالکریم سروش در مصاحبه‌ای با عنوان «خدا به هر دردی نمی‌خورد!» به مسائلی متعرض شده‌ است که سؤالات و ابهاماتی فراوانی در اذهان پدید آورد. دکتر عباس جوارشکیان، دانشیار و مدیر گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد در گفتگویی به مطالب مطرح شده پاسخ گفته است. نظر به اهمیت موضوع، متن کامل مصاحبه پیش روی شما فرهیختگان گرامی قرار می‌گیرد.

نفس انسان با جهان خارج در تعامل است و بر آن تاثیر می گذارد و هرچه نفس قویترشود، دایره تأثیر آن بر جهان بیرون توسعه و گسترش می یابد . همین نکته مبنای اصلی تحلیل ما در بحث منشاء سحر بشمار می آید. براین اساس سوال اصلی تحقیق اینست که دیدگاه ابن سینا و مکتب صدرا درباره منشاء سِحر چیست؟ البته علاوه براین از آموزه های دینی نیز برای حل مساله مدد خواهیم گرفت تا اینکه به پاسخ علمی و تحقیقی منشاء و ماهیت سحر دست یافته و با استناد به منابع مذکور آن را اثبات نماییم که منشاء و فاعل سحر کیست یا چیست؟ روش تحقیق دراین مقاله توصیفی تحلیلی می باشد که درصدد است بیان کند که انجام کارها و امور خارق العاده به سبب و میزان قوت اراده نفس مربوط می شود و تأثیر آن از قانون سببیت وعلت و معلول است و قدرت روحی بعضی انسان ها عامل و منشاء بوجود آمدن کارهای فوق العاده و یا خارق العاده مانند سحر می باشد.

اصالت وجود تأثیرات فراوان و ژرفی در مسائل فلسفی، از جمله در مباحث خداشناسی دارد. به طوری‌که این مبنا اغلب تحلیل‌های فلسفی ملاصدرا را در مباحث باری‌تعالی تشکیل می‌دهد. بر اساس اصالت وجود است که می‌توان بر وجود خدا برهان اقامه کرد، از وجود به وجود رسید از جمله برهان صدیقین ملاصدرا، که در مقابل این «برهان وجودشناسی»، براهین «جهان‌شناسی» از قبیل برهان حرکت و برهان حدوث قرار دارد. در این براهین بر خلاف برهان «وجودشناسی» احوال و اوضاع مخلوقات و پدیده‌ها حد وسط لحاظ می‌شوند. در نگرش اصالت وجودی صدرا، وجود خداوند که عالی‌ترین مرتبه هستی است وجوب ذاتی می‌یابد. وقتی «وجوب» و «وجود» ذاتی وجود حق‌تعالی باشد دیگر جایی برای شبهه‌ای از جمله شبهه ابن‌کمونه باقی نمی‌گذارد. بر اساس اصالت ماهیت رابطه بین ذات الهی و صفات کمالیه و افعال الهی تباین خواهد بود. حتی نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان گفت خدا یکتاست چون ماهیّات متباین بالذات هستند در حالی‌که بر اساس اصالت وجود، ذات و صفات باری‌تعالی از یک‌دیگر متمایز نیستند، همانطور خود صفات نیز از یکدیگر جدا نیستند و حکم به تغایر آن‌ها، مانند حکم عقل است به مغایرت معنایی و مفهومی وجود و ماهیّت. هم‌چنین با افعال الهی مراتبی متباین با ذات دارند و لذا قابل انتساب به ذات نیستند. اما با توجه به اصالت وجود، جهان سراسر شئون حق تعالی است و همان گونه که اصل وجود جهان و هر موجودی ظهور و جلوۀ حق است، افعال صادر از موجودات هم ظهور فعل حق هستند. و به این ترتیب توحید افعالی نیز به بهترین نحو قابل تبیین است.

مسأله تقسیم علم به حضوری و حصولی نزد فیلسوفان مسلمان ثمرۀ نگاه هستی‌شناختی به پدیدۀ علم است و ‏از دیرباز تا کنون مورد اعتقاد تقریباً اکثریت حکما بوده است، در این نوشتار، برخلاف این دیدگاه رایج میان ‏حکما که علم را به دو دسته مذکور تقسیم می‌کنند، با نظر به روش خاص استنباط آراء فلسفی صدرا، و ‏تحلیل و بررسی دیدگاه وی در خصوص حقیقت علم که آن را امری وجودی می‌داند و معتقد است در هنگام ‏علم به هر چیزی، نفسِ همان چیز نزد عالم حاضر می‌شود، و سپس با تطبیق این رویکرد با مبانی فلسفی ‏خاص او از جمله اصالت وجود، وحدت و بساطت وجود، تساوق وجود با کمالات آن و اتحاد عاقل و ‏معقول، این مسأله به اثبات می‌رسد که تقسیم مشهورِ علم در معرفت‎‌‎شناسی صدرالمتألهین قابل پذیرش ‏نیست، بلکه او علم را منحصر در علم حضوری می‌داند. پشتوانه این رأی نیز شواهد و مؤیداتی است که در ‏مواضع مختلف از آثار صدرالدین و شاگردان حکمت متعالیه قابل اصطیاد است.‏

بدون تردید معاد جسمانی یکی از چالش‌برانگیزترین مباحث اعتقادی در تاریخ اندیشه کلامی و فلسفی ما است و صدرالمتالهین به یاری اصولی برآمده از نظام فلسفی خود توانسته آن را به کرسی اثبات و تبیین عقلی و فلسفی بنشاند. معاد شناسی ملاصدرا معطوف به اثبات سه مطلب است: اول اثبات عینیت بدن اخروی و دنیوی، دوم اثبات این‌که آخرت از منشآت نفس و ناشی از خلاقیت آن است، سوم اثبات سیر صعودی نفس. مسئله اصلی این مقاله این است که فارغ از همسانی فراوانی که در تصویر معاد جسمانی در آثار گوناگون ملاصدرا دیده می‌شود، شمار اصول مورد استفاده او در این آثار متفاوت بوده و از شش تا دوازده اصل را دربر می‌گیرد. پرسش مهم این است که اصول مورد نیاز صدرا برای تقریر نظریه معاد جسمانی کدام است و چرا تعداد این اصول در آثار صدرا متفاوت است و آیا تفاوت اصولی که در آثار ملاصدرا مشاهده می‌شود ناشی از زمینه خاص بحث در آن اثر بوده یا واقعاً تفاوت اساسی بوده، به تعبیر دیگر آیا با توجه به این اختلاف، تغییری در نظریه معاد جسمانی داده شده است؟ مقاله حاضر درصدد تبیین دقیق این اصول و مقایسه تطبیقی آن در آثار گوناگون ملاصدراست و نتیجه خواهیم گرفت که سر افزایش و کاهش این اصول، در عواملی مانند مختصر یا مفصل بودن کتاب‌های اوست، همچنین توأم و آمیخته بودن چند اصل در برخی آثار ملاصدرا می‌تواند نکته‌ای کلیدی و مهم تلقی گردد.

ملاصدرا با اعتقاد به رابط بودن ممکنات، مدعی است که از سخنان همۀ حکمای پیش از خود، از جمله جلال‌الدین دوانی رابطی بودن ممکنات استتناج می‌شود، اما دوانی که در آثار خود رابطۀ ممکنات و علّت را با مفهوم «انتساب» بیان می‌کند، این مسئله را به دو شکل مطرح کرده است: شکل اول همان امری است که به نظریۀ «ذوق‌التأله» شهرت دارد، اما در شکل دوم با تکیه بر تعبیر تشأن به جای رابطۀ علّی معلولی و توضیح مفهوم ام‌النسب، مفهوم انتساب را به نحو دقیق‌تری عنوان می‌کند؛ به صورتی که قابل تطبیق با وجود رابط در دستگاه وحدت شخصی ملاصدراست. در مقالۀ حاضر با پذیرش شکل دوم به عنوان نظریۀ کامل‌تر و دقیق‌تر دوانی، چنین نتیجه‌‌گیری می‌‌شود که آن‌چه موجب شده ملاصدرا معتقد باشد، دوانی ممکنات را وجود رابطی می‌داند دو امر است: یکی بیان ناموفق دوانی از مقصود خود و دیگری عدم توجه ملاصدرا به شکل دومِ بیان انتساب.