جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از اصالت داشتن جامعه، یکی از مبادی فسلفه نظری تاریخ قلمداد شده است. مسأله این است: آیا فرد اصالت دارد یا جامعه یا دیدگاه سومی در کار است که به گونه‌ای برای هر دو اصالتی را قائل است. این بحث میان متفکران مسلمان نسبتاً جدید است و شاید اول بار علامه طباطبایی بدان توجه کرده؛ سپس شهید مطهری و استاد مصباح یزدی در این باب به تأملاتی پرداخته‌اند. شهید مطهری از دیدگاه اصالت هر دو دفاع می‌کند (البته با تبیین خاصی که از این مسأله می‌دهد) و استاد مصباح یزدی انتقادهایی بر این رای وارد، و اصالت جامعه را کاملاً نفی می‌کند. در این مقاله، بیان دیدگاه این دو متفکر و داوری بین ایشان مد نظر بوده و با توجه به اصرار دو طرف بر استناد سخن خود به قرآن، تاملی نیز در برخی آیات قرآن کریم ارائه شده است. روال بحث این‌گونه بوده که پس از توضیح مختصری از سه دیدگاه اصالت فرد، اصالت جامعه و اصالت هر دو، به مبادی تصوری بحث (مفهوم اصالت، مفهوم ترکیب جامعه) پرداخته شده؛ سپس با توضیح وجوه شباهت و افتراق این دو دیدگاه به بررسی ادله فلسفی و قرآنی طرفین و داوری بین آن‌ها اقدام شده است.

انسان، موجود ذوابعادی است، مجمعی است از ادراکات، توانایی‌ها، استعدادها و تمایلات مختلف که هر یک حکیمانه و برای نیل به هدف و غایتی معیّن در وجود او تعبیه شده است. حرکت در ذیل هدایت عقل نظری و عملی انسان را به سوی کمال حقیقی او رهنمون خواهد کرد. همان طور که همواره برای یافتن سره از ناسره در مسائل نظری سعی می‌کنیم امور را با هدایت عقل نظری به بدیهیات ارجاع دهیم در تنظیم گرایشات، نیت‌ها و تصمیمات عملی نیز باید با هدایت عقل عملی تمایلات متشابه را به گرایشات محکم فطری ارجاع دهیم.شواهد گوناگونی می‌توان یافت که نشان می‌دهد نیاز به برقراری «پیوند زوجیت» و تشکیل خانواده در درون انسان، امری ذاتی و فطری است. یافته‌های روانشناسی، ثمرات مخرّب تجرد از نظر روحی، عمومیت و شمول زوجیت به اشکال مختلف در همه جوامع بشری در طول تاریخ و حتی در میان اکثر جانداران (اعم از حیوانات و گیاهان) و ... نمونه‌ای از این شواهد است؛ علاوه بر این امور در آیات کریمه قرآن نیز شواهد متعددی بر این امر دلالت می‌کند؛ اما آنچه این نیاز را به شکل دقیق‌تری تبیین می‌کند دو امر است؛ اول، نشان دادن ارتباط مولفه‌های تشکیل‌دهنده رابطه زوجیت (عشق و تعهد) و دیگر روابط خانوادگی (مانند پدری و مادری)، با نیازهای اصیل فطری و روحی است و دوم، توجه به تفاوت‌های غایتمند و مکمل میان زن و مرد است. تفاوت‌هایی که نشان می‌دهد پیوند این دو جنس و تکمیل نواقص هر یک توسط دیگری، در نظام خلقت هوشیارانه و هدفمند طراحی شده است؛ لذا اقتضای حرکت در مسیر کمال و نیل به سعادت بَرین آن است که هر یک از این دو جنس نقش مکمل خود را نسبت به یکدیگر به بهترین شکل ایفا کنند.تبیین مقدمات فلسفی این براهین بر اساس حکمت صدرایی در قالب اصول جهان شناسی و انسان‌شناسی فلسفه او رویکرد جدیدی است که در این رساله مد نظر بوده است.ردپای موضوع رساله را در میان مباحث فلسفی فیلسوفان اسلامی می‌توان در حکمت عملی و ذیل مبحث تدبیر منزل مشاهده کرد. تفکیک سه‌گانه حکمت عملی و جدا کردن امور خانوادگی از مناسبات اجتماعی و اخلاق فردی می‌تواند خود مویدی باشد که ایشان نیز ساختار و نظام خانواده را دارای اقتضائات ویژه و متمایز از ارتباطات اجتماعی و اخلاق فردی می‌دانسته‌اند؛ به عبارت دیگر نفس انسان را دارای سه حیثیت حقیقی و متمایز از یکدیگر می‌دانستند که یکی از آن‌ها خانواده است لذا تدابیر مربوط به منزل را از تدابیر مربوط به اجتماع و اخلاق فردی جدا کرده‌اند. واژگان کلیدی: خانواده، اصالت خانواده، حکمت متعالیه، زوجیت، حکمت عملی، تدبیر منزل

بحث درباره ماهيت وحی از بحثهای پيچيـده ای اسـت كـه همـواره انديـشمندان دين پژوه را به خود مشغول ساخته است. اين بحث به دلايل مختلف، در حد يك مسئله فكری ونظری باقی نمانده و بـه يـك چـالش سياسـی ـ اجتمـاعی تبـديل شـده اسـت . نزديك به يك دهه پيش، دكترعبدالكريم سروش، تحت تأثير برخی متكلمـان متـأخر مسيحی كه وحی را- به ويژه با توجه به نگرش مسيحيت كنونی درباب وحـی- نـوعی «تجربه دينی» قلمداد می كردند، كوشيد اين نوع تبيين را در عرصه وحـی اسـلامی نيـز ارائه دهد كه همان زمان ، بحثهايی را در محافل علمی برانگيخت. چندی پيش ايشان همان بحثها را، اين بار با ادبياتی جسورانه ترو گزنده تر - البته در سطحی عمومی ترــ مطرح كرد وتنها نكته جديدی كه بر آن بحثها افزود تشبيه نبوت و سـازوكار وحـی به شاعری بود. مباحث ايشان را در دو سطح می تـوان بررسـی كـرد : اول اينكـه ديـدگاه ايـشان از جنبه نظری چه مقدار مستدل و قابل دفاع اسـت؛ دوم اينكـه از جنبـه تحليـل سياسـی و اجتماعی چه پيامدهايی دارد. دراين مقاله، بيشتر به مطلـب اول پرداختـه ايـم كـه آيـا بيان ايشان از اتقان نظری لازم برخوردار است يا نه؟ در ادامه، نخست نظريـه ايـشان در قالب چهار مدعای اصلی تقرير می شود كه عبارتند از: (1 (ممكن نبودن دريافـت لفـظ و اكتفا به درك مضمون توسط نبی؛ (2 (تشبيه مكانيـسم وحـی بـه شـاعری؛ (3 (تـأثير فرهنگ زمانه نبی بر مفاد وحی و در نتيجـه خطاپـذيری وحـی؛ (4 (ضـرورت نداشـتن التزام وپذيرش تمامی مفاد وحی . سپس در هر مورد، افزون بر نقد خـود آن مـدعا، بـه خاستگاه ومبانی فكری آن مدعيات نيز اشاره خواهد شد.

مسألة قیام حضرت مهدی و انتظار موعود جهانی با چالش‌های متعدّدی روبه‌روست نظیر این‌که: اگر قرار است عدالت کامل در آخرت تحقّق یابد، چه ضرورتی دارد که حکومت عدل جهانی در دنیا تشکیل شود؟ چرا انتظار فرج، افضل اعمال خوانده شده با این‌که سنخ «انتظار» از سنخ «عمل کردن» نیست، چه رسد به افضل اعمال بودن؟ با توجّه به دیدگاه ما در خصوص حکومت جهانی واحد حضرت مهدی آیا می‌توان به دیدگاهی در خصوص مسألة امروزی جهانی‌شدن دست یافت؟ اگر شرط ظهور پر شدن جهان از ظلم است، آیا تلاش‌های اصلاحی ما ظهور را به تعویق نمی‌اندازد، و اگر این تلاش های اصلاحی ما سیر تکاملی انسان را شکل می‌دهد دیگر چه نیازی به مهدی موعود است؟ و... . در واقع از ما خواسته‌اند که «منتظر قیام موعود جهانی باشیم!» و همة سؤالات ما برمی‌گردد که اوّلاً چرا؟ و ثانیاً چگونه؟ در این مقاله کوشیده‌ایم این‌گونه سؤالات را با نگاهی به اندیشة استاد مرتضی مطهری پاسخ دهیم.

در خصوص آزادی و ماهیت آن و ارتباطش با دینداری دو پارادوکس وجود دارد. اول اینکه آزادی یعنی عدم محدودیت، اما هر گروهی برای آزادی محدودیتی قائل شده است. اگر آزادی اصل است و معیار همه چیز می‌باشد، چرا در جایی باید محدود شود و اگر محدودیت اصل است چه جای سخن از آزادی؟ به هر حال، اندیشه رایج این است که آزادی را فقط آزادی دیگران محدود می‌کند و با مراجعه‌ای به اندیشه‌های شهید مطهری می‌توان نشان داد که این نظریه، منطقا نامعقول است و تنها چیزی که صلاحیت محدود کردن آزادی را دارد، هدفِ آزادی است. پارادوکس دوم در نسبت آزادی با دینداری است. اگر دین اجباری نیست (لا اکراه فی‌الدین)، تکالیفی همچون جهاد و امر به معروف و نهی از منکر چه توجیهی دارند و اگر اساس دینداری بر تکلیف است. چگونه می‌توان از انتخاب آزادانة دین سخن گفت. شهید مطهری مسأله را با تفکیک آزادی فکر و آزادی عقیده حل نموده، اما برخی بر این باورند که این سخن مصادره به مطلوب است ولی با توجه به مبانی فکری‌ای که ایشان در این بحث اتخاذ کرده می‌توان گفت اولاً تفکیک مذکور واقعا معقول است و ثانیاً می‌تواند پارادوکس مربوطه را حل کند.

وحدت وجود یکی از مهمترین باورهای عرفانی است که همواره چالش های فراوانی را هم در عرصه دینداری و هم در عرصه تفکر فلسفی موجب شده است و ملاصدرا هم به عنوان مبدع یک نظام فلسفی به نام حکمت متعالیه، مدعی است که توانسته است این نظریه عرفانی را تبیین فلسفی نماید. اما بعدها در شرح مراد ملاصدرا اختلافاتی پدید آمد؛ برخی از پیروان این نظام فلسفی نظریه وحدت تشکیکی وجود را تنها تبیین معقول از نظریه وحدت وجود عرفا دانستند و اما برخی دیگر بر این باور بودند که سخن عرفا چیزی بیش از این است، یعنی نفی هر گونه کثرت از وجود، که از آن به وحدت شخصی وجود تعبیر کرده اند، و قائل شده اند که ملاصدرا نیز در نظام فلسفی خود توانسته از وحدت تشکیکی وجود گذر کند و به وحدت شخصی وجود برسد.برای داوری بین این دو دیدگاه، در این مقاله، پس از اشاره مختصری به تاریخچه پیدایش نظریه وحدت وجود، تاریخ تحولاتی را که در تفسیر رای ملاصدرا در این باب وجود دارد، مورد بررسی قرار می دهیم و سپس به سراغ معیارهایی که برای تفکیک فلسفی این دو دیدگاه ارایه شده، می رویم تا نشان دهیم که آیا به لحاظ معنا شناختی، در فضای حکمت متعالیه، واقعا سخن از وحدت شخصی وجود به عنوان امری متمایز از وحدت تشکیکی وجود، قابل دفاع است یا خیر. برای اینکه این داوری کامل شود باید علاوه براین بحث معناشناختی، ادله فلسفی قائلان به تفکیک این دو مطلب در حکمت متعالیه و لوازم پذیرش چنین تفکیکی را نیز مورد بررسی فلسفی قرار داد که به علت ضیق مجال در این مقاله به همان بررسی تاریخی و معناشناختی بسنده شد و ان شاء اله در مقاله دیگری بررسی ادله و لوازم این سخن مورد بررسی قرار خواهد گرفت.