جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مجموعۀ معارف و تعاليم ديني، به دو قسم معارف نظري و عملي تقسيم مي‌شود. تعاليم نظري دين غالباً در صورت گزاره‌هاي حقيقي، از وجود واقعياتي خبر مي‌دهند و تشکيل‌دهندۀ حوزۀ عقايد و جهان‌بيني ديني هستند. در مقابل، دستورات عملي دين شامل احکام و اخلاقيات که عموماً به‌شکل جملات انشايي و در برخي موارد به‌صورت اخباري ذکر شده‌اند، بيانگر ايدئولوژي و موقف عملي انسان‌ها هستند. آنچه در اين مقاله مورد توجه قرار گرفته، تبيين کيفيت ارتباط اين دو دسته از حوزه‌هاي تعاليم ديني با الهام از نظريۀ اعتباريات علامه طباطبايي است. گزاره‌هاي نظري، گزاره‌هاي پايه و اساسي دين شمرده مي‌شوند و موقف عملي انسان، براساس اين مباني نظري شکل مي‌گيرد. هرچند علامه طباطبايي، به رابطۀ توليدي- منطقي ميان گزاره‌هاي حقيقي و اعتباري قائل نيستند، اما رابطۀ اين دو حوزه (اعتباريات و حقايق) را به کلي منقطع و گسسته نمي‌بينند. در مقالۀ پيش رو مي‌کوشيم با توجه به آراء علامه طباطبايي و شهيد مطهري و تحليل ايشان درباره حقيقت اعتبارات شرعي، تبييني قابل قبول، از نحوۀ ابتناء و ارتباط اعتبارات شرعي (فقه و اخلاق) با حقايق توحيدي ارائه دهيم.

مقاله پيش‌رو، با استفاده از روش توصيفي تحليلي به بررسي کارکرد عقل در حوزه دين در انديشه کلامي قاضي عبدالجبار معتزلي و قاضي ابوبکر باقلاني پرداخته است. در همين راستا، رويکرد عقلاني هر دو، در تفسير قرآن و کارکرد عقل در حصول احکام شرعي دين، مورد مقايسه و بررسي قرار گرفته است. حاصل اين بررسي نشان ميدهد آنچه اين دو را از هم متمايز ميکند بيش از هرچيز، رويکرد آنها در مواجهه باعقل و چند و چون نسبت آن با وحي است. بنابر اين تحقيق، قاضي عبدالجبار به عقل و استدلالهاي عقلي اصالت داده، همواره در فهم کلامي خود از دين، عقل را بعنوان ابزار شناخت بکار گرفته و حتي گاه در موارد تعارض حکم عقل با ظاهر آيات و روايات بي محابا، اولويت نخست را به عقل داده و براحتي به تأويل يا نفي اعتبار گزارههاي مخالف عقل پرداخته است. ترجيح نقل بر عقل و اولويت نص نازل شده اعم از قرآن، سنت و عمل صحابه، مهمترين اصل معرفت‌شناختي باقلاني است. با اين حال نظام فکري باقلاني، در واقع آغاز ورود کلام اشاعره به مقدمات عقلي بود که قواعد عقلي را تابع عقايد ميدانست و معتقد بود که ايمان به مفاد و مضمون آنها واجب است. زيرا اين ادله، متوقف بر عقايد مزبور است.

نوشتار حاضر به بررسي کارکرد عقل نظري و عملي در حوزه دين و اخلاق از منظر قاضي عبدالجبار معتزلي ميپردازد. بر اساس آنچه از انديشه‌هاي عبدالجبار در زمينه تبيين گزاره‌هاي اخلاقي برمي‌آيد، ميتوان به سه رويکرد معرفت‌شناختي، انگيزشي و وجودشناختي قائل شد. در حوزه معرفت‌شناختي، سه مقوله، شناخت ارزشهاي پايه، حسن و قبح افعال، کشف احکام اخلاقي مبتني بر گزاره‌هاي پايه، در حوزه انگيزشي، دو گونه کاربرد عقل بعنوان منشأ الزامات اخلاقي و اساس مسئوليت انسان و در حوزه وجودشناختي، انتخاب ارادي و عقلاني بشر مورد بررسي قرار گرفته است. عقل در هرکدام از آنها، نقش و کارکرد اساسي و بنياديني داشته و برپايه استدلال عقلاني، احکام اخلاقي تبيين شده است. در زمينه کارکرد عقل در حوزه فهم دين نيز ابتدا صفات توحيد و عدل خداوند، بر مبناي استدلال عقلاني بررسي شده و سپس با تکيه بر اصول اعتقادي و محوريت عقل به تفسير آيات پرداخته و موارد معارض با عقل را با ذکر نمونه‌هايي از آن تأويل نموده است.

چکیده پرسش از منشأ دین از پرسش‌های انسان مدرن محسوب می‌شود و مانند بسیاری از بحث‌های نوپدید دیگر، حاصل گذار انسان از سنت به مدرنیته است. این بحث با زمینه‌های دانشی دیگری و از جمله روانشناسی دین، جامعه‌شناسی دین، مردم‌شناسی و نیز تاریخ ادیان مرتبط است. تبیین یونگ از منشأ دین در فضای غرب و تبیین استاد مطهری از این مسئله در فضای اسلامی، از تبیین‌های مشهور در این زمینه هستند. تبیین یونگ با استفاده از مفهوم ناخودآگاه در روانکاوی و تبیین استاد مطهری با استفاده از مفهوم فطرت در فضای اندیشۀ اسلامی است. عمومیت و شمول کهن‌الگوها و فطریات، در ناخودآگاه قرار داشتن کهن‌الگوها و بالقوه بودن فطریات، بروز و ظهور کهن‌الگوها در شرایط خاصی مانند خواب و بروز و ظهور فطریات در حالات خاصی مانند ابتلا به خطرات، از اهم اشتراک‌های نظریات این دو اندیشمند است

تفسیر عرفانی یکی از قدیمی­ترین گونه­های تفسیری است. جهان­بینی مخصوص­ عرفا و سبک خاص نگارشی ایشان موجب شده این گونه­ی تفسیری در دوران مختلف و از ابعاد متنوع مورد نقد قرار بگیرد. این تنوع انتقادات ریشه­یابی به جا بودن یا صحیح نبودن انتقادات را کمی دشوار می­نماید به همین خاطر با گونه شناسی این انتقادات در گام اول می­بایست ریشه و منشأ هر انتقادی که در این زمینه مطرح گردیده است را مشخص نمود و در گام بعدی با تحلیل هر کدام از این گونه­ها اعتبار یا عدم اعتبار آن‌ها را تعیین کرد، تا نهایتاً امکان تصمیم گیری نهایی در زمینه داوری در مورد این انتقادات فراهم آید. مقاله پیش رو با توجه به این دو گام به بحث و بررسی انتقادهایی که تاکنون در زمینه تفسیر عرفانی ارائه شده است پرداخته و شیوه­ نقدی متفاوت را در مواجهه با این تفاسیر پیشنهاد می­نماید.

بحث «فلسفه فعل» از مباحث مهمي است که در عرصه فلسفه فراموش شده است. مسئله خاص اين پژوهش، بازخواني فرآيند و سازوكار صدور افعال اختياري انسان ـ به عنوان يکي از بخش‌هاي قابل طرح در حوزه فلسفه فعل ـ است. همچنين اين پژوهش در پي آن است که روشن سازد، بر مبناي آرا و ديدگاه‌هاي صدرالمتألهين، صدور افعال اختياري انسان چه فرآيندي را مي‌پيمايد؟ در آثار صدرالمتألهين، تبيين‌ها و تقريرهاي مختلفي وجود دارد؛ در مقام پژوهش مي‌توان تبيين‌هايي سه، چهار، پنج و شش مرحله‌اي ـ که برخي، چند تقرير نيز دارند ـ برشمرد. اين تبيين‌ها و تقرير آنها، ما را به مدل تفصيلي جديدي از مراحل فرآيند صدور افعال رهنمون مي‌كند: 1. نفس حيواني با قواي واهمه و خيالي در افعال حيواني و يا نفس ناطقه با عقل عملي در افعال انساني و فکري؛ 2. تصور فايده و لذت ملائم و رنج منافر؛ 3. تصديق (ظني/خيالي/علمي) به فايده و يا ملائمت؛ 4. شوق؛ 5. تأکد و اشتداد شوق؛ 6. اراده (اجماع، عزم، تصميم)؛ 7. قوه عامله (قوه جسماني مباشر حرکت)؛ 8. اوتار؛ 9. حرکت اعضا. سرانجام مي‌توان به ارائه نهايي «مدل مفهومي ادغامي از اجمال به تفصيل در باب فرآيند صدور افعال» دست يافت.

چکیده:مسئله مورد بررسی در این پژوهش، بررسی فرآیند صدور فعل از انسان می باشد و اینکه چه مبادی و عوامل معرفتی و غیرمعرفتی‌ای در آن فرآیند دخیلند؟ انسان برای تحصیل اغراض طبیعی و غیر طبیعی خود، گریزی غیر از انجام یکسری از افعال ندارد.در تمام شئون زندگی انسان، «فعل» از جایگاه ویژه ای برخوردار است. چنین چشم اندازی از جایگاه فعل انسان در زندگی، و همچنین، جایگاه متعالی ملاصدرا در میان اندیشمندان اسلامی و منزلت حکمت متعالیه در مقایسه با نظام های فکری موجود، ضرورت واکاوی مسئله «فعل و مبادی آن» بر مبنای آثار صدرالمتالهین را می نمایاند.پژوهش حاظر از نوع «تحقیقات بنیادی» است؛ در این تحقیق از روش «تحلیل محتوا» استفاده شده است.در باب فرآیند صدور فعل از انسان، در نهایت جمع بندی تقریرات مختلف، به مدلی تفصیلی می رسیم، شامل نه مرحله: 1-نفس حیوانی با قوای واهمه و خیالی در افعال حیوانی و یا نفس ناطقه با عقل عملی در افعال انسانی و فکری؛ 2-تصور 3-تصدیق 4-شوق5-تاکد شوق 6-اراده 7-قوه عامله 8-اوتار 9-حرکت اعضامبادی معرفتی افعال انسان را می توان چنین برشمرد: حواس ظاهر، حش مشترک، خیال، وهم، حافظه، متصرفه و قوه عاقله.مبادی غیر معرفتی نیز بدین شرح می باشد: ملکات، خواطر(الهام ملک- وسواس شیطان)، گناه، تعصب، عادت، طبیعت.در مراحل مختلف پژوهش، در چند مورد، با مشی‌ای نوآورانه، موفق به ارائه مدل مفهومی از آثار ملاصدرا در مسائل مربوطه شده‌ایم.کلیدواژگان: فعل انسان، مبادی معرفتی، مبادی غیرمعرفتی، صدرالمتألهین

در این تحقیق نشان خواهم داد نظام فلسفی ابن سینا واجد لوازمی عقل گرایانه است. عقل‌گرایی هستی شناختی بیان گر ایده‌ای متافیزیکی است که بیان می‌دارد واقعیت و ساحات آن برآمده از اندیشه و فعالیت هویتی مطلق و مجرد است. این معنا از عقل‌گرایی درست مشابه نظریه ایدئالسیم عینی در سنت فلسفی غرب است. شاخصه‌های نظریه عقل‌گرایی هستی شناختی ابن سینا عبارت است از، رابطه علی و معلولی میان هویات مجرد و موجودات مادی، سنخیت ذاتی میان این دو سنخ هویت و برونی بودن رابطه امر معقول و امر محسوس است. آموزه‌های فلسفی‌ای همچون نظریه صورت و ماده، ماهیت وتحقق کلی طبیعی، نظریه عنایت در علم الهی، عقل فعال و رابطه آن با موجودات و مراتب ادراکی نفس در نظر ابن سینا واجد دلالتهای عقلگرایانه است. دست آخر چنین نتیجه گرفته شد که فلسفه ابن سینا در سرشت خود فلسفه‌ای عقلگرایانه به معنای هستی شناختی آن است. این ایده در خوانش و ایجاد سازگاری میان عناصر مختلف این نظام فلسفی نقش مهمی ایفا می‌کند به طوری که نقش برخی از هویات وجودشناختی مانند ماده اولی، صورت‌های طبیعی و عقل فعال به شکل سازگارتری تبیین خواهد شد.