جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مباحث گذشته به برخي مباحث مقدماتي دربارة ارزش‌هاي اخلاقي اشاره شد. ضمن آن مباحث، با استفاده از کتاب و سنت، ويژگي‌هايي که مناسب با موضوع علم اخلاق بود، مطرح شد. نکتة درخور توجه این است که تعريف ما از ارزش اخلاقي، به ‌معناي ناديده گرفتن تعريف ساير دانشمندان، اعم از مسلمان يا غيرمسلمان، از علم اخلاق نيست. طبعاً علوم، متناسب با موضوع و مباحث مطرح در آنها، با يکديگر تفاوت‌هايي دارند. دانشمندان براي اينکه مجهولات‌ به معلومات تبديل شوند، آنها را دسته‌بندي مي‌کنند و مجموعه مسائل مرتبط با يكديگر را يک «علم» مي‌نامند. سپس با توجه به گسترده بودن مسائل برخي از علوم، حيثيتي را به موضوع آنها مي‌افزايند و براساس آن حيثيت، علم را به چند باب تقسيم مي‌کنند. اينها قراردادهايي است که از گذشته در علوم مختلف و در بين دانشمندان يوناني وجود داشته و همچنان وجود دارد.

تفاوت ارزش‌هاي اخلاقي و حقوقي در اين است که ارزش‌هاي حقوقي ضامن اجراي حکومتی دارند و اگر حق کسي پايمال شود، دستگاه‌هاي حکومتي موظف به پيگيري آن‌ مي‌باشد. افزون بر اين، دستگاه‌های مزبور براي تشويق کساني که حقوق ديگران را رعايت مي‌کنند و ارزش‌هاي حقوقي را محترم مي‌شمارند، پاداش‌هايي در نظر مي‌گيرند، اما در ارزش‌هاي اخلاقي چنين ضامن اجرايي‌ای در کار نیست و ارزش اخلاقيِ هرکاري بر انگيزة‌ دروني فاعل آن مبتني است، نه به ترس از معاقبه و مؤاخذة حکومت. همچنین گاهي بعضي از کارها دو جنبه دارد و از يک جنبه اخلاقي است و از جنبة ديگر حقوقي. بنابراين ممکن است بسياري از کارها خودبه‌خود اخلاقي نباشند، اما اگر به نيت اطاعت خدا انجام شوند، ارزش اخلاقي پيدا کنند. اين مقاله به اين سؤال پاسخ مي‌دهد که اگر ارزش‌هاي اخلاقي ضامن اجراي بيروني ندارد، چه انگيزه‌اي براي رعايت آنها وجود دارد. مکاتب مختلف اخلاقي، درصدد پاسخ به اين پرسش هستند.

در اسلام شرط قبولي اعمال و رسيدن به حد نصاب ارزش، ايمان به خدا و جهان آخرت است. اما اين سخن بدان معنا نيست که در اسلام ساير اعمالي که حسن فعلي دارند، بی‌ارزش‌اند؛ زيرا ممکن است برخي اعمال ارزش‌هايي زير حد نصاب داشته باشند و درعین‌حال انسان را براي ترقي معنوي آماده کنند. در مقابل، اگر رفتاري داراي حسن فعلی باشد، اما ناشي از کفر و عناد باشد، حتماً ارزش منفي دارد و نه‌تنها در عالم آخرت که محل ظهور ارزش‌ها، پاداش‌ها و فضيلت‌هاست، هيچ نتيجة‌ مثبتي براي فاعل آن نخواهد داشت، بلکه مستحق عذاب نيز خواهد شد. براي مثال، اگر فرد مؤمنی گناهان کوچکي مرتکب شده باشد، هرچند ايمانش محفوظ است، اما به همان اندازه از کمال نهايي دور خواهد شد؛ زيرا اين گناهان کم‌کم او را از فضاي معنوي و الهي دور کرده، به وادي ديگري سوق مي‌دهد.

يکي‌ از مباحث مهم در زمينة اخلاق، که در هر مکتب اخلاقي بايد به آن پرداخته شود و کاربردهاي مختلفي نيز دارد، «قلمرو اخلاق» يا به‌ تعبيري قلمرو ارزش‌هاي اخلاقي است. اين بحث با تعريف اخلاق ارتباط روشني دارد؛ زيرا مي‌توان اخلاق را به‌گونه‌اي تعريف کرد که فقط بخشي از ارزش‌ها را شامل شود؛ چنان‌که مي‌توان آن را به‌گونه‌اي ديگر تعريف کرد که دايره‌اش وسيع‌تر باشد. هرچند در محافل علمي در اين زمينه کم‌وبيش اختلافاتي به‌چشم مي‌خورد. ارزش اخلاقي به چيزي اطلاق مي‌شود كه در كمال نهايي انسان مؤثر است. ازاين‌رو، همه واجبات فردي و اجتماعي و مستحبات بايد به گونه‌اي انجام شوند كه زمينه‌ساز سعادت انسان شوند. البته بايد توجه داشت كه ارزش اخلاقي در عرف، شرع و از نظر عقل به نيت وابسته است. اولاً بايد رفتار داراي حسن فعلي باشد. ثانياً، ارزش‌هاي اخلاقي و معنوي در دين و براساس بينش الهي، داراي مراتب است و از نظر ارزش و اعتبار يكسان نيستند.

در بحث از «ارزش اخلاقي»، افزون بر حسن فعلي، بايد به حسن فاعلي نيز توجه كرد. ازآنجاكه دربارة برخي مفاهيم مربوط به اين مسئله ابهاماتي وجود دارد، لازم است به توضيح آنها پرداخته شود. يکي از آنها، مفهوم «قربة الي الله» است که كاربرد بسياري دارد. و معمولاً جنبة سلبي آن در نظر است؛ مراد از اين اصطلاح اين است كه در برابر کاري که انجام مي‌شود، توقع پاداش از مردم نيست، بلکه کار فقط براي رضاي خدا و نزديک شدن به او انجام مي‌شود. به همين دليل، قرب به خدا جسماني نيست؛ زيرا ممكن است انسان از نظر مكاني در پست‌ترين مكان‌ها باشد، اما مقرب درگاه خدا باشد و به عكس، ممكن است در نزديكي خانه خدا باشد، اما از خدا بسيار دور. تقرب به خدا به اين معناست كه هرچه انسان به خدا نزديك‌تر باشد، مقرب‌تر است. اگر محبت خدا در دل انسان جاي گرفت، محبوب خدا مي‌شود. اين مفهوم تشكيكي است؛ يعني هر اندازه معرفت انسان به خدا بيشتر باشد، مقرب‌تر است.

در كتب اخلاقي تأكيد شده است كه اخلاق مطلوب آن است كه موافق حكم عقل و اخلاق نامطلوب مطابق حكم نفس باشد. از اين‌گونه تعابير، اين شبهه به وجود مي‌آيد كه گويا دو نيروي متضاد در درون آدمي وجود دارد. درحالي‌كه چنين نيست؛ اين امر ناشي از اشتراك لفظي و كاربردهاي متفاوت واژه اخلاق است كه گاهي لفظ در معناي حقيقي و گاهي در معناي مجازي به كار مي‌رود. ازاين‌رو، ضروري است كه واژگان و اصطلاحات خاص آنها مورد توجه قرار گيرد. براساس آيات نوراني قرآن، در درون هر انساني، بالقوه دو نوع گرايش وجود دارد: گرايش به اموري كه انجام آن گناه و كارهاي بد، و گرايش به اموري كه موجب كمال و سعادت آدمي است. بنابراين، در هر انساني، هم گرايش به خير و هم گرايش به شر وجود دارد. انسان قادر است با استفاده از عقل، ميل خود را كنترل و تكامل يابد و يا با تبعيت از نفس سقوط كند.

در هر علمي مبادي و مقدماتي وجود دارد كه بايد به آنها توجه شود. فهم دقيق واژه‌ها و تعاريف در هر علمي، براي اجتناب از اشتباه امري ضروري است. علم اخلاق، كاربردهاي مختلفي دارد. گاهي در محاورات عرفي مراد از اخلاق، كيفيت برخورد با ديگران است. واژة «خوش‌اخلاق» در اينجا معنا و مفهوم دارد. گاهي نيز علم اخلاق، علمي است كه دربارة ملكات نفساني صحبت مي‌كند، نه كارها و رفتارها. «اخلاق فاضله»، در مقابل «اخلاق ذميمه» در اين معنا كاربرد دارد. گاهي نيز «خوب اخلاقي»،‌ در مقابل «واجب فقهي» به كار مي‌رود. اين اخلاق در مقابل تكليف واجب است؛ يعني كاري اخلاقاً خوب است كه واجب نيست. براي تعريف دقيق اخلاق، بايد به تقسيم‌بندي علوم توجه كرد. علوم حقيقي، به علوم نظري و عملي تقسيم مي‌شوند. علوم نظري، علومي است كه نتيجه آن معلوم شدن مجهولي براي انسان است. علوم عملي، جهت رفتار انسان را مشخص مي‌كند. با توجه به مباني،‌ اخلاق عبارت است از: هر آن چيزي كه در رسيدن انسان به كمال و قرب الهي دخالت داشته باشد و قوام آن به نيت انسان باشد. در اين تعريف، افزون بر ملكات نفساني، معاني فلسفي نيز مدنظر است.