جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیشتر تعاریف ارائه شده برای مادی و مجرد به گونه­ای هستند که ابتدا امر مادی تعریف می­گردد سپس امر مجرد به گونه سلبی (سلب ماده، خواص ماده یا وابستگی به ماده) تعریف می شود: مجرد آن چیزی است که مادی نیست. ایراد وارد به اینگونه تعاریف سلبی این است که دیگر نمی­توان بین شی اول و سلب آن شی، حدواسط و شی سومی تعریف کرد. لذا بر اساس این گونه تعاریف نمی­توان بین ماده صرف و مجرد تام دسته دیگری از امور (مثلا مجرد برزخی) تعریف کرد. در این مقاله سعی شده ابتدا تعاریف موجود در خصوص مادی و مجرد بررسی گردد، سپس نشان داده شود که با توجه به نظر صدرالمتالهین در خصوص حرکت جوهری اشتدادی نفس ناطقه، لازم است بین مادی صرف و مجرد تام طیفی از امور داشته باشیم، طیفی شامل مادی محض، اندک تجرد نفس نباتی، تجرد مثالی، تجرد عقلی و فوق تجرد و همچنین مراتبی باید بین این مراتب ذکر شده وجود داشته باشد. آنگاه نشان می­دهیم که این نگاه طیف گونه به اشیاء با تعاریف مبتنی بر حصر عقلی و به طریق اولی با تعریف سنتی مادی-مجرد (تعریف دوگانه ایجابی - سلبی) سازگار نمی­باشد. نهایتاً بیان می­کنیم که نمی­شود تعریفی جامع برای امری که واحد شخصی ذومراتب است، ارائه داد؛ و در پایان با اشاره مختصر به منطق فازی بیان ­می­کنیم که باید به‌گونه‌ای فازی به مسئله نگاه کرد؛ و تعریف جدیدی با استفاده از منطق فازی ارائه می‌دهیم.

یکی از بنیادی‌ترین و حتی شاید بتوان گفت بنیادی‌ترین نظریه در بین نظریه‌های فلسفی و عرفانی در سنت‌های فکری شرقی و غربی، نظریه وحدت وجود است. در سنت فکری اسلامی نیز نخست ابن‌عربی و سپس ملاصدرا به‌عنوان نقاط عطف تاریخی در عرفان و فلسفۀ اسلامی به این نظریه پرداخته و کمابیش نظام فکری خود را بر آن نهاده‌اند. پیدایش و رواج این تعبیر اصطلاحی حداقل در عرفان اسلامی جز به‌منظور تقریر دقیق و نهایی «توحید» که از اصول مسلم و ضروری دین مبین اسلام نبوده و نیست، اما عدم‌ درک صحیح مخالفان از این نظریه ازسویی و ابهام و ایهام در شرح و تفسیر آن از جانب موافقان ازسویی و حساسیت فقیهان و متکلمان نسبت به اصل اصول دین و تحفظ بر توحید و اجتناب از اشکال مردود این نظریه، بحث از آن را به معرکۀ تمام‌نشدنی آرا مبدل ساخته به‌طوری‌که حیات و ممات عرفان اسلامی و به همان‌سان، مرزبندی بین اسلام و کفر و راست‌کیشی و ارتداد بی‌تردید به اصول و فروع آن، گره خورده است. مرزبندی بین سه نظریه یگانه‌انگاری، دوگانه‌انگاری و وحدت وجود، عامل تعیین‌کننده در فهم درست نظریه وحدت وجود است. در طول تاریخ سنت‌های عرفانی، تحفظ بر اصل ارسطویی استحاله اجتماع نقیضین، فهم درست این نظریه را ناممکن ساخته و میراث گران‌بهای عارفان جهان را در محاق برده است. منطق و تفکر فازی با طرد اصل تناقض به تفسیر کامل این نظریه نائل می‌شود، راه بدفهمی این نظریه را می‌بندد و راه پاسخ به مخالفان را هموار می‌نماید.

حکمت متعالیه براساس مبانی نظری خود، یعنی اصالت وجود، تشکیک در مراتب هستی و حرکت جوهری موجودات، به عالی‌ترین وجه، انگیزه و هدف خلقت را توجیه کرده که در حدیث قدسی «کنز» آمده است. در مراتب تشکیکی وجود برای نفس ناطقه انسانی نشأتی وجود دارد که با اراده و اختیار این مراتب تکاملی را از مرتبۀ حس به عالم مثال و از عالم مثال به عالم آخرت طی می‌کند. مرگ، یکی از این مرحله‌های وجودی نفس است که از عالم محسوس به عالم مثال سوق پیدا می‌کند و سپس از عالم میانه (عالم برزخ) به عالم آخرت (عالم کمال) سیر می‌کند. صدرا در تبیین مرگ، آن را امری وجودی معرفی کرده و ازاین‌رو به امکان معرفت به آن قائل شده است. اهمیت و ضرورت این پژوهش توجیهی عقلی و آرام‌بخش بحران هویت و بی‌معنایی زندگی در جهان معاصر است که حیات معقول بشر را در معرض نومیدی و پوچ‌گرایی قرار داده است؛ بنابراین در نگرش صدرایی، مرگ بُعد ایجابی برای زندگی این جهانی دارد نه بُعد سلبی.

بنیاد تجربه دینی از دیدگاه رودلف اتو، نومینوس یا امر قدسی‌ست؛ امری که‌ ناگفتنی و نافهمیدنی، و درعین‌حال، پیشینی‌ است. او در بخشی از کتاب ایده‌ امر قدسی می‌گوید هرکسی که هیچ تجربه‌یی درونی و معنوی از دین نداشته است یا نمی‌تواند داشته باشد، بهتر است دست از خواندن این کتاب بکشد. و ازآنجاکه امر قدسی این‌گونه است، اتو تلاش می‌کند با توصیفات خویش درباره تجلیات امر قدسی در درون انسان‌ها، کاری کارستان کند؛‌ یعنی درباره چیزی بگوید که گفتنی نیست! البته اتو این توصیفات را به گونه‌یی پراکنده گفته است، اما همه آنچه در این مقاله آمده، صورت‌بندی تفسیری تازه و منسجمی‌ از این توصیفات پراکنده درباره امر قدسی و تجلیات آن است. امر قدسی ازآنجاکه ماده و مایه و بی‌صورت است، برای اینکه در درون انسان‌ تجلی کند، باید به صورت‌های گوناگونی درآید و اگر چنین نشود، در روح انسان، تجربه نخواهد شد.

هانری کربن یکی از شرق‌شناسانی است که به اندیشه شیعی توجه خاصی دارد و با تمسک به رویکرد فراتاریخی یا تاریخ قدسی به تفسیر آموزه ولایت می‌پردازد. او با مبنا قراردادن آموزه‌های پیامبرشناسی و امام‌شناسی، ولایت را باطن تشیع می‌داند. در مقابل، نظریه رقیب وی، یعنی «نظریه تاریخ‌مندی»، با تمسک به واقعیت‌های اجتماعی جامعه عرب در دوران نزول قرآن، ولایت را به‌عنوان پدیده اجتماعی خاص آن دوران تفسیر کرده و هیچ شأنی برای آن قائل نیست. در این مقاله می‌کوشیم نشان دهیم که رویکرد تاریخ‌مندی با مشکل عدم تطبیق با آموزه‌های دینی و بی‌توجهی به مبانی فلسفی خداشناسی مواجه است. بنابراین رویکرد فراتاریخی کربن اتقان بیشتری دارد و تفسیر وی از ولایت دارای معقولیت بیشتری است.

دوران امامت امام صادق(ع) یکی از دوره های مهم و سرنوشت ساز در تاریخ امت اسلامی می باشد. فضایی که جامعه شیعه و اندیشه های آن، با تهدید های فراوانی مواجه بود.این تهدیدها ابعاد مختلفی همچون، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی داشت.به لحاظ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، پارادایم حاکم برخلافت، چه اموی وچه عباسی، بستر مناسبی برای تهدیدسازی علیه شیعه ایجاد کرده بود.تأمل برانگیزترین بعد تهدیدها، عوامل فکری و فرهنگی بود.تهدیدهایی که آسیب های حاصل آن نه فقط زمانه خود، بلکه حیات اندیشه های اسلامی و شیعی رابرای همیشه تاریخ، متأثرمی ساخت.با این وجودامام(ع)راهی را برگزیدکه پیامدهای درازمدت آن برای همیشه، حیات شیعه را تضمین کرد. اینک شناسایی این تهدیدها واین که امام صادق(ع)چه راهبردها و راهکارهایی را برای تبدیل تهدیدها به فرصت ها در جهت رشد و اعتلای اندیشه های شیعی برگزیدند، عمده ترین مسئله ای است که این پایان نامه به آن اهتمام خواهد نمود.شیوه ای که این پژوهش براساس آن سازمان یافته، کتابخانه ای به روش توصیفی تحلیلی و برپایه منابع دست اول روایی شیعه استواربوده ودر موارد لزوم ازمنابع اهل سنت نیز بهره برداری شده است.نگارنده در تحلیل مطالب از تحقیقات معتبرعلمی و مقالات علمی پژوهشی در راستای عناوین مختلف پژوهش نیز، غافل نمانده است.یافته های این بررسی نشان می دهد که امام صادق(ع)با اتخاذ تدابیری همچون تقیه در همه ابعاد آن، پرهیز از مبارزه مسلحانه، ایجاد نهضت علمی، اتخاذ مواضع شفاف و قاطع در برابر گروه های افراطی، ایجاد تشکیلات گسترده در قلمرو ولایت، تهدیدهای فوق را به فرصت تبدیل ساختند.

معنویت از مفاهیمی است که در عصر حاضر مورد توجه ویژه قرارگرفتهو اکنون در مورد کودکان نیز به کار برده می شود. معنویت از مفاهیم کلیدی دینی است و بر مبانی، ساختار و روشهای معین دینی استوار است. در عرفان اسلامی نیز معنویت نقش کانونی ایفا میکند. با توجه به بحث های تخصصی معمول در حوزه معنویت، جای آن دارد که نسبت آموزه‫های طرح شده در جهان معاصر در باره معنویت برای کودکان با آموزه‫های عرفان اسلامی سنجیده شود. این نوشتار با محدود کردن دامنه پژوهش به دو عارف متاله حضرت آیت الله شاه آبادی(س) و امام خمینی(ره)، بررسی تطبیقی مبانی و آموزه‫های معنویت برای کودکان، که امروزه در جهان مطرح شده و مباحث متناظر این مفهوم در عرفان اسلامی را مورد پژوهش قرارداده است. بدیهی است معنویت برای کودکان به طور مستقل و مجزا در آراء این بزرگواران وجود ندارد، اما پژوهش و مطالعه در آثار ایشان نشان داد که تعریف معنویت، پرداختن به آموزشهای معنوی برای کودکان، مبانی و روشهای آن، از آثار ایشان قابل استخراج است. معنویت برای کودکان در عرفان اسلامی به لحاظ مبانی و اهداف، با آنچه از مبانی غیراسلامی منشعب شده، تفاوت مییابد هرچند در روشها و مصادیق، شباهت‫هایی دیده می‫شود.

از موارد اختلاف متفکرین را می توان : «چیستی» و « حقیقت» «سعادت و شقاوت» دانست، که البته از سرایت این اختلاف به توابعی چون «اطلاق و نسبیت»، «انواع و اقسام»، «راه ها و عوامل وصول و حصول» و... نیز نمی توان با اغماض گذشت! به همین جهت، نیز،با توجّه به تقرّر بنیان هستی، به ویژه زندگی آدمی، بر این مسأله و لزوم تشخیص و تشریح آن گوهر کمیاب - که جملگی بشر در مدینه ی فاضله خویش پی جور آن هستند – سعی کرده ایم با بررسی و مقایسه ی دو دیدگاه مختلف فلسفی و عرفانی دو متفکر اسلامی (امام خمینی (ره) و ابن سینا)، کور سویی در این تاریکی جهل و اختلاف بنمایانیم! و آنچه را که بدان دست یافته ایم از این قرار است که؛ «سعادت و شقاوت» همان «کمال و نقص» و دست یابی به مراتب سفلی و اسفل یا اعلا و عالی آن ها است که حقیقتشان در وجود و عدم نهفته است و از جنس خیرات و شرور محسوب می گردند. لذا عمده ی اقسام آنها مربوط می شود به عوالم و مراتب وجود و اطلاق و نسبیت شان نیز به همین امر باز می گردد.

ذکر در اندیشه عارفان و صوفیان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است بطوریکه با مطالعه در فرق مختلف تصوف می‌توان آراء و نظرات بسیاری در خصوص ذکر به عنوان یکی از لوازم سلوک عارف یافت. در واقع ذکر به عنوان یکی از اصلی‌ترین منازل عرفان عملی سالک را کمک می‌کند تا از هر آنچه غیرخداست جداگشته و به مقصود و هدف نهایی خویش که فنا است دست یابد. از جمله صوفیانی که به انجام ذکر با آداب و شرایط خاص تأکید بسیار دارند ، صوفیان نقشبندیه‌اند. سالکانی که تحت تعالیم عرفانی این فرقه قرار می‌گیرند، بوسیله اذکار سلوکی و با رعایت شرایط خاصی همچون تمرکز و ضبط خیال و توجه به عدد ذکر و... سعی در تهی شدن از ماسوی الله و اتحاد با محبوب حقیقی دارند.اهمیت ذکر در نزد این گروه تا حدی است که بیش از نیمی از اصول یازده‌گانه این سلسله به ذکر و ذاکر و مذکور اختصاص دارد. یکی از مشایخ و بزرگان این فرقه – که در میان فرق تصوف به پایبندی به شریعت و سنت مشهور است- جلال الدین احمد کاسانی معروف به "خواجگی" و "مخدوم اعظم" می‌باشد که آثار بسیاری از وی به زبان فارسی به جا مانده است. از جمله مباحثی که خواجگی احمد کاسانی در آثار و رسائلش بدان توجه بسیار نموده است ذکر و اهمیت آن در طریق سلوک است بطوریکه در دو رساله از مجموعه رسائلش به طور کامل به ذکر پرداخته و در سایر رسائلش نیز کم و بیش آداب و شرایطی از ذکر را بیان می‌کند.از آنجا که رسائل کاسانی هنوز تصحیح و منتشر نشده‌اند برای تحقیق در اندیشه‌های او باید به تصحیح نسخ خطی به جا مانده از وی پرداخت. در این پژوهش سعی بر آن است تا با تصحیح رساله " در بیان ذکر" کاسانی و بیان جایگاه "ذکر" در نزد او (با توجه به تمام رسائلش) و همچنین بررسی جایگاه ذکر نزد عارف و اندیشمند معاصر – امام خمینی(ره)- این دو دیدگاه را مقایسه نموده و به تفاوت‌ها و شباهت‌های آن دست یابیم.

مفتاح‌الغیب، نخستین اثری است که در عرفان نظری، توسط قونوی نگاشته شد و لذا فناری نیز که در مصباح‌الانس، مفتاح‌الغیب را شرح داده است، در استدلالی کردن مباحث عرفانی سهم بسزایی دارد. تعلیقات امام خمینی(س) بر مصباح‌الانس نیز قرائت او از تفکر قونوی است. اما چون امام از حکمای برجسته حکمت صدرایی نیز هست، تعلیقات او بر مصباح‌الانس، مبتنی بر حکمت متعالیه صدرالمتألهین است. این تحقیق، اثبات می‌کند که عرفان فلسفی قونوی، چون بر مبنای حکمت مشاء است، برای استدلالی کردن عرفان، کاستی‌های علمی بسیاری دارد، اما عرفان فلسفی امام خمینی بر مبنای حکمت متعالیه و بر اساس تعلیقات او بر مفتاح‌الغیب و مصباح‌الانس، توان تئوریزه کردن مبانی عرفانی را دارد و به معنایی، منطق عرفان نظری است.