جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در چند آيه قرآن کريم از رويت خداوند و نيز از نظر کردن در قيامت به خدا سخن به ميان آمده است. مجسمه و مشبهه خداوند را همچون آدميان داراي جسم و اعضا و جوارح مي پنداشتند و تعابيري نظير «وجه اله» و «يد اله»را که در برخي آيات قرآن درباره خدا به کار رفته است، به معناي ظاهري آنها حمل مي کردند. در مقابل، معتزله و اماميه بر آن بودند که ذات باري نه جسم و جهت دارد و نه ديده مي شود. در اين مقاله، رويت الهي با روش تطبيقي ديدگاه دو مفسر و متکلم يعني شيخ طوسي (ت 460 ق) صاحب تفسير التيبان و ابومنصور ماتريدي (ت 333 ق) بنيادگذار فرقه ماتريديه و مولف «تاويلات اهل السنه » بررسي شده است. شيخ طوسي همچون ديگر علماي شيعه و به تبعيت از احاديث و ارشادات ائمه معصومين (ع) رويت خداوند را چه در دنيا و چه در آخرت نپذيرفته و آن را منافي با توحيد دانسته و استدلال هايي نيز براي آن آورده است. در مقابل، ماتريدي اگرچه در مباحث توحيدي تنزيه گراست، اما در زمينه رويت الهي به ظاهر برخي آيات و روايات تمسک کرده و رويت خداوند در قيامت را پذيرفته و معتقد است که مومنان، خدا را در قيامت رويت خواهند کرد. البته به نظر او، کيفيت اين رويت مشخص نيست و اصطلاحا اين رويت بلا کيف است. آنچه ماتريدي نفي کرده، ادراک خداوند و احاطه بر اوست و نه رويت الهي.

اثبات عدل الهی از منظر آیات الاحکام قرآن، همواره موردتوجه مفسران و اندیشمندان بوده است. به ویژه آیات الاحکام نکاح که حجم بزرگی از شبهات در مورد آنها مطرح است. پژوهش حاضر با مبنا قرار دادن نگرش یکسان و انسانی قرآن کریم به هر دو زوج، اذعان به تفاوت های جسمی و روانی این دو و نیز تفاوت عدالت با تساوی کوشیده است اصالت عدالت در آیات الاحکام نکاح را در سه بخش حقوق و تکالیف زوجین، تعدّد زوجات و ازدواج موقت و نیز حقوق مالی زوجین با تکیه بر آنچه در تفاسیر آمده است، به نمایش گذارد و عدالت منشی این دسته آیات را از طریق مؤلفه هایی به اثبات برساند که برخی از مهمترین آنها عبارتند از: استفاده هدفمند از واژه ها، پاسداشت حقوق جامعه و حفظ سلامت آن و برقراری عدالت جنسی در آن، تطابق این احکام با عرف مورد تأیید دین و عقل و فطرت، توجه به کانون خانواده و تطابق احکام با هدف مهم نکاح یعنی مودت و رحمت، پاسداشت حقوق مالی و غیر مالی هر دو زوج، مطابقت احکام با فطرت انسانی و ساختار جسمی و روحی زوجین و نیز توان آنها، در نظر گرفتن تمام نیازهای جسمی و روحی و مادی و معنوی زوجین، احترام به حق تأهل و حق داشتن فرزند، گستردگی دایره این احکام از پیش از نکاح تا پس از طلاق، رعایت حقوق مرد و زن کافر، نسخ رسوم ناپسند جاهلیت، تعیین مجازات برای نشوز و خروج هریک از زوجین از دایره تکالیف خود، و حفظ حقوق فرزندان از دوران جنینی تا ازدواج.

رفتار سیاسی رسول خدا با اهل کتاب دارای اصول و ضوابط بوده که علی‌رغم اهمیت زیادی که داشته است، با نگاه تدوین نظام سیاسی به آن توجه شایسته‌ای نشده است. این تحقیق که با عنوان «نگرش قرآنی بر اصول سیاسی پیامبر اسلام در مواجهه با اهل کتاب» نگاشته شده است، به دنبال آن است که از رفتار پیامبر اسلام اصول سیاسی را استخراج کند تا در جامعۀ امروزی دستمایه‌ای باشد برای کسانی که به نوعی با اهل کتاب در عرصۀ سیاسی و اجتماعی مواجه هستند. به این منظور تمامی آیات و سوره‌هایی که دربارۀ اهل کتاب آمده است، به طور ویژه و در کنار روایات و تفاسیر مورد بررسی قرار گرفته و اصول سیاسی پیامبر از آن استنباط شده است. حاصل این پژوهش استخراج اصولی است مانند: همزیستی مسالمت‌آمیز در کنار اهل کتاب، دعوت به حق و یکتاپرستی، پرهیز از تحریک و ایجاد تنش در بین آن‌ها، مقابله با نفوذ اهل کتاب در بین مٶمنان، هشدار به انحرافات آن‌ها و جهاد با منحرفان اهل کتاب. در این پژوهش اصول مذکور با تأکید بر آیات شریفۀ قرآن کریم و با کارکرد دیپلماتیک استخراج و جدول‌بندی شده است.

سه واژه «نبی»، «رسول»، «امام» و مشتقات آنها بارها در قرآن به‌کار رفته است. گرچه آیات قرآن در مورد رابطه بین این سه مفهوم صراحت ندارد، اما به‌نظر می‌رسد که با در نظر گرفتن مجموع آیات مرتبط، می‌توان به موضعی مستدل و مستند در این زمینه دست یافت. مفسران فریقین دیدگاه‌های گوناگونی درباره این موضوع اختیار کرده‌اند. در این نوشتار، آراء چهار مفسر از اهل‌سنت و دو مفسر از شیعه مورد بررسی قرار گرفته است. درباره رابطه بین نبی و رسول، پنج دیدگاه و درباره رابطه بین امام و دو مفهوم نبی و رسول، چهار نظر گوناگون از تفاسیر شش‌گانه فوق قابل شمارش است. پس از بررسی‌های انجام شده، در مورد رابطه میان نبی و رسول، دیدگاه علامه طباطبایی به خاطر جامع و مستدل بودن و نیز استناد حداکثری به آیات مرتبط، مورد پذیرش قرار گرفته است. گرچه رأی ایشان در مورد رابطه بین امام و دو مفهوم نبی و رسول، حاوی نکات بدیع و لطیفی است، اما دیدگاه هیچ‌یک از مفسران، بیان‌کننده تمامی حقیقتِ موردنظر قرآن تشخیص داده نشد.

از بررسی تفسیری سه حرف: «ن»، «ق» و «ص» در سه سوره قلم، قاف و صاد نتیجه می‌شود که نقاط محوری مشترک در این سه سوره، افزون بر پرداختن به بیان اصول اساسی دین، عبارت‌اند از: قرآن به‌عنوان محور ذکر الهی، انذار انبیاء عظام، دستور به صبر و استقامت در برابر ناملایمات و اخلاص در عبادت خدا. حرف «ن» در سوره قلم با سوگند به آنچه وسیله ثبت و ضبط است، بیانگر تثبیت جایگاه باعظمت پیامبراکرم| و انطباق خلق و خوی ایشان با ذکر الهی است. حرف «ق» در سوره قاف، با سوگند به قرآن مجید، وقوع قیامت و معاد، به‌ویژه معاد جسمانی را حق و ضروری می‌داند و مأموریت رسول اسلام را تذکّر دادن به انسان‌های دارای قلب منیب که از مخالفت با خدای رحمان در خوف و خشیت‌اند، معرّفی می‌نماید. حرف «ص» در سوره صاد، با سوگند به قرآنِ پر پند و با شرافت، توحید را مدار دعوت و انذار انبیاء و به‌خصوص محور انذار رسول اکرم و قرآن کریم دانسته، ضمن بیان عبودیّت خالصانه الهی انبیاء و صبر و استقامت آنان در حق همگان را به پندپذیری از قرآن فرا می‌خواند.

سلفیان وهابی، بر أساس فهم ظاهرگرایانه از آیه 80 نمل، منکر شنیدن مردگان و به‌تبع آن، منکر هر گونه توسل و إستغاثه به آنان شده‌اند. حال آنکه، تفسیر همه‌جانبه و بر أساس شواهد قرآنی و سیاق این آیه، نشان می‌دهد آیه در صدد تشبیه کافران به مردگان است؛ کافران به مانند مردگان از شنیده‌های خود بهره‌ای نمی‌برند و هدایت نمی‌شوند و این آیه دلالتی بر نفی سماع أموات ندارد. این تفسیر، جواب مناسب و کامل بر شبهاتی است که سلفیان وهابی بر این آیه و بر روایت مشهور به روایت بدر ـ که از مهم‌ترین أدله‌ روایی در إثبات سماع موتی است ـ وارد می‌کنند. همچنین پاسخ و ردّ تأویل عایشه از روایت بدر است؛ تأویلی که بر أساس برداشت ظاهری وی از همین آیه بوده و از مهم‌ترین إستناد مخالفان سماع است. بنابراین مخالفان سماع، دلیلی از قرآن و سنت در إثبات ادعای خود ندارند؛ حال آنکه برخی از آیات همچنین روایات فراوان، سماع موتی را إثبات می‌کنند.

یکی از مهم ترین محورهای ارزیابی حدیث، یافتن شواهد قرآنی حدیث است. در این فرایندد، هرهد شواهد قرآنی واضح تر باشد، بر ارزش و غنای حدیث افزوده خواهد شد. حدیث رفع د ک در آن برخی برداشت شده د از جمل احادیثی می باشدد کد در برخدی احادیدث، بدرای  موضوعات از امت پیامبر صحت بخش هایی از آن ب آیات قرآن استدلال شده است. با توج ب نقش کلیددی ایدن حددیث در بخش های مختلف فق و اصول، هنانچ برای تمام قسمت های آن شواهد قرآنی ارائد شدود، اهمیتدی مضاعف پیدا کرده و در بخش های مختلف فق و اصول می تواند گره گشا باشد. این مقال ب جست وجو و بررسی شواهد قرآنی برای تمام قسمت های حدیث رفع پرداخت است. نتایج حاصل نشان مدی دهدد حدیث رفع در برخی از موارد شاهد قرآنی ندارد.

اعجاز علمی قرآن یکی از وجوه چندگانة قرآن کریم است که دارای مخالفان و موافقان زیادی است و برای هر کدام طرفدار و دلایلی ممکن است به ذهن هر مسلمانی خطور کند که بین آیات علمی قرآن و علوم تجربی چه رابطه ای وجود دارد؟ بین آنها انطباق وجود دارد یا تعارض. در فصل دوم مبانی اعجاز علمی قرآن بررسی گردیده است و اصل آن ثابت شد، زیرا این امر برای ما مسلم است که کلام وحیانی و علوم تجربی قطعی هر دو از یک سرچشمه تراوش می کنند و افرینندة آنها یکی است. این نوشتار تنها یکی از رشته های علوم تجربی یعنی زیست شناسی را مدنظر قرار داده و سعی دارد اولا انطباق و تعارضاتی را که به ظاهر با قرآن صورت گرفته بررسی کند، ثانیا اعجاز قرآن را از منظر این رشته به نمایش گذارد. در فصل سوم یکی از شاخه های زیست شناسی حیات مورد توجه قرار گرفته و به بررسی و تحقیق نظریة قرآن پیرامون آن پرداخته شده است، منشأ حیات و وجود حیات در کرات دیگر ... از موضوعات قابل تحقیق و بررسی در علوم زیست شناسی است که قرآن صراحتا دربارة آنها نظراتی را بیان کرده است. در فصل چهارم مسائل مربوط به انسانی شناسی مورد تحقیق قرار گرفته است. جنین شناسی، آمیزش با زنان در حالت عادات ماهیانه و بکرزایی حضرت مریم و تکامل و خلقت انسان از موضوعات مهمی در قرآن است که برای درک تفسیر دقیق آنها شایسته است از علم زیست شناسی کمک گرفت. فصل پنجم اختصاص به یکی از رشته های دیگر زیست شناسی ینی حیوان شناسی اختصاص دارد. در قرآن نام بسیاری از حیوانات ذکر شده. زنبور عسل، مورچه، عنکبوت، خوک و... از حیوانات مهمی است که قرآن مسائل لمی قابل تحقیقی در ذیل آنها آورده و چه بسا اعجاز لمی قرآن را نیز ثابت می کند. فصل ششم اختصاص به گیاه شناسی در قرآن دارد. قانون زوجیت، لقاح، توازن و ... از مسائل علمی قابل توجهی است که قرآن از آن سخن رانده و حکایت از تطابق آیابت آن با این عالم دارد. فصل آخر به جمع بندی و نتیجه گیری مربوط می شود و به تقسیم بندی انواع اشارات علمی قرآن در حوزة زیست شناسی پرداخته است./

جريان‌شناسي تفسير، به‌معني شناختن و شناساندن جريان‌هاي تفسيري است؛ به‌گونه‌اي كه فرایند شكل‌گيري و گسترش جريان‌هاي گوناگون تفسيري تبيين شود و تأثير فضاي فرهنگي، اجتماعي و سياسي در اين موضوع سهم بندی شود و درجۀ تأثيرگذاري مفسرانِ پيشين بر آراء و شيوه‌هاي تفسيري مفسران سده‌هاي پسين معیّن شود. جریان شناسی تفسیر در اندلس، در گرو شناخت زنجیرۀ فکر تفسیری و شبکه مفسران غرب اسلامی و مطالعۀ معیارهای حاکم بر روش تفسیری ایشان است. جریان‌های تفسیری در اندلس؛ را می‌توان اعم از جریان عقل‌گرا، جریان روایت‌گرا، جریان ادبی و جریان تأویل‌گرا دانست که در دو سدۀ ششم و هفتم هجری در این منطقه غلبه با جریان تفاسیر واعظانه متأثر از جریان‌ عرفان و تصوّف بوده است و تفسیر حرالّی «مفتاح الباب المقفل لفهم قرآن المنزّل» نمودی برجسته و تأثیرگذار از جریان تفاسیر علمی ـ وعظی با گرایش صوفیانه و تأویل‌گرا بعد از خود در غرب اسلامی به‌شمار می‌رود. ویژگی‌ برجسته این جریان تفسیری، برخورداری از رویکرد اخلاقی تربیتی با صبغۀ عرفانی است. اندلس که در پی ورود اسلام و رحله‌ها و تلاش‌های علمی اندیشمندان مسلمان دروازه ورود علوم و تمدن اسلامی به اروپا به حساب می‌آمد، در سده‌هاي ششم و هفتم هجري و در زمانۀ علي بن احمد حرالي (م 638)، از حیث علمي، فرهنگي و تمدنی جايگاهي ممتاز داشت و از اين‌رو شاهد حضور مذاهب فقهي، كلامي و گرايش‌هاي صوفیانه و همچنين فعاليت بزرگان و مشاهير اين جريان‌ها در كنار يكديگر بود. حرالّی، به‌عنوان ثمره و برآیند فرهنگ اسلامی اندلس ضمن اثر پذیری از مفسران آن دیار بویژه استادش محمد بن عمر قرطبی، بر مفسرین پس از خود تأثیر فراوانی گذاشته است. مجلس تفسير وی در اندلس بويژه زبانزد خاص و عام بود که طالبان علم از مناطق مختلف در آن شركت مي‌كردند. مهم‌ترين آثار بر جاي مانده و شناخته شدة حرالّي تا به امروز عبارتند از: مفتاح الباب المقفّل لفهم القرآن المنزّل، العروهًْ للمفتاح، التوشیهًْ و التوفیهًْ كه نسخه خطی بوده و اخیراً تنها بخشی از آنها توسط محمادی عبدالسلام الخیاطی تحت عنوان «تراث ابی‌الحسن الحرالّی فی التفسیر»، تصحیح و چاپ شده است. مفتاح الباب او به مثابه اصول و قوانين تفسيري‌اش از همه مشهورتر است. حرالي قوانين و قواعدي ـ در نوع خود ویژه ـ در فهم قرآن و تدبّر وضع کرد و ازجمله مبانی مهم تفسیری او آنکه فهم قرآن را در گرو مراتب ايمان و طهارت روح می‌داند. حرالّي در مقدمة اثرش فهم جامع آيات قرآن را منحصر به علی علیه السلام دانسته است. وي بر تناسب و هماهنگي ميان آيات و سور و ارتباط آن با اسماء حسناي الهي مصرّانه تأكيد مي‌كند و ضوابط فهم به‌عنوان مرتبه‌ای کامل‌تر از تفسیر و تأویل به مثابه مهم‌ترين اصول و قواعد در روش تفسیری حرالّي، مبتنی بر پیوند استوار میان فرازها و عبارات است. گرایش حرالی در تصوف و تفسیر، بیانی آشکار از روح عصری بوده که در آن می‌زیسته، همچنين رهيافت عمومي مفسر، واعظانه و ناظر به جنبة اخلاقي و انذار و تبشير قرآن است. تفسير حرالّی در مطالعات قرآني معاصر در كشورهاي اسلامي، تاکنون آن‌چنان که باید و شاید مورد توجّه دانشوران و محققان قرار نگرفته است.