جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف قرآن، عبرت پذیری از اقوام گذشته است. یکی از این اقوام، قوم فرعون است. بسیاری از اصول و سنّت‌هایی که خداوند متعال در سرتاسر این کتاب شریف، به صورت کلّی بیان فرموده‌است، در داستان قوم فرعون به چشم می‌خورد. نگارنده در این جستار، نخست، آل فرعون و گسترۀ کاربرد آن را در آیات قرآن بررسی کرده و در ادامه به تبیین ویژگی‌های اخلاقی، فرهنگی، عقیدتی و رفتاری آنان در قرآن کریم و تفاسیر فریقین پرداخته و در نهایت، از عذاب‌ها و گرفتاری‌های آل فرعون در دنیا و آخرت، سخن به میان آورده است.

در چند آیۀ قرآن کریم از رؤیت خداوند و نیز از نظر کردن در قیامت به خدا سخن به میان آمده است. مجسِّمه و مشبِّهه خداوند را همچون آدمیان دارای جسم و اعضا و جوارح می‌پنداشتند و تعابیری نظیر «وجه الله» و «ید الله» را که در برخی آیات قرآن دربارۀ خدا به کار رفته است، به معنای ظاهری آنها حمل می کردند. در مقابل، معتزله و امامیه بر آن بودند که ذات باری نه جسم و جهت دارد و نه دیده می‌شود. در این مقاله، رؤیت الهی با روش تطبیقی دیدگاه دو مفسر و متکلم یعنی شیخ طوسی (ت460ق) صاحب تفسیر التیبان و ابومنصور ماتریدی (ت333ق) بنیادگذار فرقۀ ماتریدیه و مؤلف «تأویلات اهل السنة» بررسی شده است. شیخ طوسی همچون دیگر علمای شیعه و به تبعیت از احادیث و ارشادات ائمه معصومین(ع) رؤیت خداوند را چه در دنیا و چه در آخرت نپذیرفته و آن را منافی با توحید دانسته و استدلال‌هایی نیز برای آن آورده است. در مقابل، ماتریدی اگرچه در مباحث توحیدی تنزیه‌گراست، اما در زمینۀ رؤیت الهی به ظاهر برخی آیات و روایات تمسک کرده و رؤیت خداوند در قیامت را پذیرفته و معتقد است که مؤمنان، خدا را در قیامت رؤیت خواهند کرد. البته به نظر او،کیفیت این رؤیت مشخص نیست و اصطلاحاً این رؤیت بلا کیف است. آنچه ماتریدی نفی کرده، ادراک خداوند و احاطه بر اوست و نه رؤیت الهی.

قرآن کریم کتاب هدایت بشر در همه اعصار است، برای بهره مندی از هدایت این کتاب آسمانی لازم است که آیات آن به طور دقیق و صحیح فهمیده شود و تلاش علمی تمام مفسران در طول تاریخ برای این فهم دقیق بوده است و هر مفسری در راستای توان علمی و تخصصی خود و نیز با توجه به معارف متنوعی که در قرآن آمده است به تفسیر قرآن پرداخته و این خود سبب بوجود آمدن شیوه های مختلف تفسیری در طی قرون شده است، تفسیر علمی هم به عنوان یک روش تفسیری مستقل، مطمح نظر برخی از دانشمندان ومفسران فریقین بوده ،گر چه در دهه های اخیر بیشتر مد نظر قرار گرفته است و می توان گفت تفسیر علمی قرآن در مرحله تازه ای قرار گرفته و یکی از انواع رویکردها به قرآن است و البته مانند هر تلاش علمی دیگر در این حوزه امتیازات و آفاتی دارد که لازم است با یک نگاه دقیق و منصفانه مورد بررسی قرار بگیرد.

در چند آيه قرآن کريم از رويت خداوند و نيز از نظر کردن در قيامت به خدا سخن به ميان آمده است. مجسمه و مشبهه خداوند را همچون آدميان داراي جسم و اعضا و جوارح مي پنداشتند و تعابيري نظير «وجه اله» و «يد اله»را که در برخي آيات قرآن درباره خدا به کار رفته است، به معناي ظاهري آنها حمل مي کردند. در مقابل، معتزله و اماميه بر آن بودند که ذات باري نه جسم و جهت دارد و نه ديده مي شود. در اين مقاله، رويت الهي با روش تطبيقي ديدگاه دو مفسر و متکلم يعني شيخ طوسي (ت 460 ق) صاحب تفسير التيبان و ابومنصور ماتريدي (ت 333 ق) بنيادگذار فرقه ماتريديه و مولف «تاويلات اهل السنه » بررسي شده است. شيخ طوسي همچون ديگر علماي شيعه و به تبعيت از احاديث و ارشادات ائمه معصومين (ع) رويت خداوند را چه در دنيا و چه در آخرت نپذيرفته و آن را منافي با توحيد دانسته و استدلال هايي نيز براي آن آورده است. در مقابل، ماتريدي اگرچه در مباحث توحيدي تنزيه گراست، اما در زمينه رويت الهي به ظاهر برخي آيات و روايات تمسک کرده و رويت خداوند در قيامت را پذيرفته و معتقد است که مومنان، خدا را در قيامت رويت خواهند کرد. البته به نظر او، کيفيت اين رويت مشخص نيست و اصطلاحا اين رويت بلا کيف است. آنچه ماتريدي نفي کرده، ادراک خداوند و احاطه بر اوست و نه رويت الهي.

اثبات عدل الهی از منظر آیات الاحکام قرآن، همواره موردتوجه مفسران و اندیشمندان بوده است. به ویژه آیات الاحکام نکاح که حجم بزرگی از شبهات در مورد آنها مطرح است. پژوهش حاضر با مبنا قرار دادن نگرش یکسان و انسانی قرآن کریم به هر دو زوج، اذعان به تفاوت های جسمی و روانی این دو و نیز تفاوت عدالت با تساوی کوشیده است اصالت عدالت در آیات الاحکام نکاح را در سه بخش حقوق و تکالیف زوجین، تعدّد زوجات و ازدواج موقت و نیز حقوق مالی زوجین با تکیه بر آنچه در تفاسیر آمده است، به نمایش گذارد و عدالت منشی این دسته آیات را از طریق مؤلفه هایی به اثبات برساند که برخی از مهمترین آنها عبارتند از: استفاده هدفمند از واژه ها، پاسداشت حقوق جامعه و حفظ سلامت آن و برقراری عدالت جنسی در آن، تطابق این احکام با عرف مورد تأیید دین و عقل و فطرت، توجه به کانون خانواده و تطابق احکام با هدف مهم نکاح یعنی مودت و رحمت، پاسداشت حقوق مالی و غیر مالی هر دو زوج، مطابقت احکام با فطرت انسانی و ساختار جسمی و روحی زوجین و نیز توان آنها، در نظر گرفتن تمام نیازهای جسمی و روحی و مادی و معنوی زوجین، احترام به حق تأهل و حق داشتن فرزند، گستردگی دایره این احکام از پیش از نکاح تا پس از طلاق، رعایت حقوق مرد و زن کافر، نسخ رسوم ناپسند جاهلیت، تعیین مجازات برای نشوز و خروج هریک از زوجین از دایره تکالیف خود، و حفظ حقوق فرزندان از دوران جنینی تا ازدواج.

رفتار سیاسی رسول خدا با اهل کتاب دارای اصول و ضوابط بوده که علی‌رغم اهمیت زیادی که داشته است، با نگاه تدوین نظام سیاسی به آن توجه شایسته‌ای نشده است. این تحقیق که با عنوان «نگرش قرآنی بر اصول سیاسی پیامبر اسلام در مواجهه با اهل کتاب» نگاشته شده است، به دنبال آن است که از رفتار پیامبر اسلام اصول سیاسی را استخراج کند تا در جامعۀ امروزی دستمایه‌ای باشد برای کسانی که به نوعی با اهل کتاب در عرصۀ سیاسی و اجتماعی مواجه هستند. به این منظور تمامی آیات و سوره‌هایی که دربارۀ اهل کتاب آمده است، به طور ویژه و در کنار روایات و تفاسیر مورد بررسی قرار گرفته و اصول سیاسی پیامبر از آن استنباط شده است. حاصل این پژوهش استخراج اصولی است مانند: همزیستی مسالمت‌آمیز در کنار اهل کتاب، دعوت به حق و یکتاپرستی، پرهیز از تحریک و ایجاد تنش در بین آن‌ها، مقابله با نفوذ اهل کتاب در بین مٶمنان، هشدار به انحرافات آن‌ها و جهاد با منحرفان اهل کتاب. در این پژوهش اصول مذکور با تأکید بر آیات شریفۀ قرآن کریم و با کارکرد دیپلماتیک استخراج و جدول‌بندی شده است.

سه واژه «نبی»، «رسول»، «امام» و مشتقات آنها بارها در قرآن به‌کار رفته است. گرچه آیات قرآن در مورد رابطه بین این سه مفهوم صراحت ندارد، اما به‌نظر می‌رسد که با در نظر گرفتن مجموع آیات مرتبط، می‌توان به موضعی مستدل و مستند در این زمینه دست یافت. مفسران فریقین دیدگاه‌های گوناگونی درباره این موضوع اختیار کرده‌اند. در این نوشتار، آراء چهار مفسر از اهل‌سنت و دو مفسر از شیعه مورد بررسی قرار گرفته است. درباره رابطه بین نبی و رسول، پنج دیدگاه و درباره رابطه بین امام و دو مفهوم نبی و رسول، چهار نظر گوناگون از تفاسیر شش‌گانه فوق قابل شمارش است. پس از بررسی‌های انجام شده، در مورد رابطه میان نبی و رسول، دیدگاه علامه طباطبایی به خاطر جامع و مستدل بودن و نیز استناد حداکثری به آیات مرتبط، مورد پذیرش قرار گرفته است. گرچه رأی ایشان در مورد رابطه بین امام و دو مفهوم نبی و رسول، حاوی نکات بدیع و لطیفی است، اما دیدگاه هیچ‌یک از مفسران، بیان‌کننده تمامی حقیقتِ موردنظر قرآن تشخیص داده نشد.

از بررسی تفسیری سه حرف: «ن»، «ق» و «ص» در سه سوره قلم، قاف و صاد نتیجه می‌شود که نقاط محوری مشترک در این سه سوره، افزون بر پرداختن به بیان اصول اساسی دین، عبارت‌اند از: قرآن به‌عنوان محور ذکر الهی، انذار انبیاء عظام، دستور به صبر و استقامت در برابر ناملایمات و اخلاص در عبادت خدا. حرف «ن» در سوره قلم با سوگند به آنچه وسیله ثبت و ضبط است، بیانگر تثبیت جایگاه باعظمت پیامبراکرم| و انطباق خلق و خوی ایشان با ذکر الهی است. حرف «ق» در سوره قاف، با سوگند به قرآن مجید، وقوع قیامت و معاد، به‌ویژه معاد جسمانی را حق و ضروری می‌داند و مأموریت رسول اسلام را تذکّر دادن به انسان‌های دارای قلب منیب که از مخالفت با خدای رحمان در خوف و خشیت‌اند، معرّفی می‌نماید. حرف «ص» در سوره صاد، با سوگند به قرآنِ پر پند و با شرافت، توحید را مدار دعوت و انذار انبیاء و به‌خصوص محور انذار رسول اکرم و قرآن کریم دانسته، ضمن بیان عبودیّت خالصانه الهی انبیاء و صبر و استقامت آنان در حق همگان را به پندپذیری از قرآن فرا می‌خواند.

سلفیان وهابی، بر أساس فهم ظاهرگرایانه از آیه 80 نمل، منکر شنیدن مردگان و به‌تبع آن، منکر هر گونه توسل و إستغاثه به آنان شده‌اند. حال آنکه، تفسیر همه‌جانبه و بر أساس شواهد قرآنی و سیاق این آیه، نشان می‌دهد آیه در صدد تشبیه کافران به مردگان است؛ کافران به مانند مردگان از شنیده‌های خود بهره‌ای نمی‌برند و هدایت نمی‌شوند و این آیه دلالتی بر نفی سماع أموات ندارد. این تفسیر، جواب مناسب و کامل بر شبهاتی است که سلفیان وهابی بر این آیه و بر روایت مشهور به روایت بدر ـ که از مهم‌ترین أدله‌ روایی در إثبات سماع موتی است ـ وارد می‌کنند. همچنین پاسخ و ردّ تأویل عایشه از روایت بدر است؛ تأویلی که بر أساس برداشت ظاهری وی از همین آیه بوده و از مهم‌ترین إستناد مخالفان سماع است. بنابراین مخالفان سماع، دلیلی از قرآن و سنت در إثبات ادعای خود ندارند؛ حال آنکه برخی از آیات همچنین روایات فراوان، سماع موتی را إثبات می‌کنند.