جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله اي دراثبات معاد جسماني با استفاده از ادله عقلي فلسفي است، که تلخيصي ازمباحث مفصل او د ر « اسفار اربعه » است. رساله اي مختصر در اثبات معاد جسماني به وسيله ادله عقليه ورد نظريه مخالفين که در دوازده مطلب تنظيم وتحرير شده است. مؤلف دراين رساله کلامي با ادله عقلي و فلسفي به اثبات معاد کالبد برزخي مي پردازد که نوعي معاد جسماني است وتفصيل آن در اسفار وي آمده است. از ملاصدرا. كه چاپ شده است. نويسنده مي گويد درين رساله كوچك سر آن دارم كه مسأله معاد را طرح كنم و بخصوص معاد جسماني را اثبات نمايم يعني باثبات معادي بپردازم كه قدرت افكار علماء در آن عاجز مانده است او درين رساله با دلائل خاصي بنوعي از معاد جسماني كه معاد كالبد برزخي است مي رسد و بدين ترتيب اثبات معاد جسماني مي كند. (عبدالله انوار) آغاز كتاب: الحمد لمن منه البداية و اليه الاعاده و الصلاة علي من بذاته اتصلت دائر الوجود و بکماله تمت قوس الصعود الي الحق المعبود له المقام المحمود محمد و آله انجام كتاب: ونسبة الروح الي البدن ... و هي ليست موصوفة بالوجود الحقيقي و انما هي موصوفة بالوجود الاثباتي الاشاعي الذي هو ظل الوجود الحقيقي فلا وجود کوني الابالمجاز و من هذا اظهر لک سرمعيته و احاطته الوجوديه بالموجودات علي وجه يليق بشأنه و هو مااردناه و اما معيته و احاطته العلمية الحکميه فهو اظهر من ان يخفي فاعرف [ کتابشناسي جامع ملاصدرا 292؛ مرعشي 12/326؛ التراث العربي 5/130؛ ملي 10/431]

بحثي درکيفيت حشر اشياء و مخلوقات درقيامت است، ممکنات رابه پنج طبقه تقسيم کرده: المفارقات العقليه، الارواح المدبرة العقليه، الارواح المدبرة الجزئية، النفوس النباتيه، الابعاد و الاجرام، رساله داراي هشت فصل است با اين عناوين: 1-في حشر العقول 2- في حشر النفوس الناطقه 3- في حشر النفوس الحيوانيه 4- في حشر القوي النباتيه 5- في حشر الجمادات 6- في عود جميع الحسيات 7- في معاد الهيولي 8- في وجه تعمميم المعاد في جميع المذکورات. اين رساله در بعضي نسخ به نام «طرح الكونين و رفض العالمين » ناميده شده است. درحاشيه «كشف الفوائد» چاپ شده است. شيخ احسائي نيز رساله يي به همين نام نگاشته است. حشر موجودات را بر مبناي حكمت متعاليه در هشت فصل بيان نموده بدين ترتيب: حشر العقول، حشر النفوس الناطقة، حشر النفوس، حشر النفوس الحيوانية، حشر القوي النباتية، حشر الجمادات، عود جميع الحسيات، معاد الهيولي، وجه تعميم المعاد لجميع المذكورات. (صدرائي خوئي) ملا صدر اين رساله را در جواب و درخواست يكي از پرسش كنندگان كه از آن بنام اخي ياد مي كند نگاشته و چنانكه خود او مي گويد حشر از آن آدميان و ذوات الحياة نيست بلكه همه طبايع جماد و نبات را نيز حشريست براي اثبات اين منظور صدرالدين شيرازي ابتداء طبقات ممكنات را بدين شرح بر مي شمارد: ‌طبقه نخست: مفارقات عقليه كه جهان آنان جهان فضاء الهي است، طبقه دوم: ارواح مدبره عقليه كه تعلق باجرام علويه و سفليه دارند، طبقه سوم: ارواح مدبره جزئيه و نفوس خياليه كه تعلق باجرام سفليه دخانيه و ناريه دارند، طبقه چهارم: ‌نباتيه و غير نباتيه از لطايفي كه سريان در اجسام متحركه بتحريك آن نفوس دارند، طبقه پنجم: ابعاد و اجرامي كه اسفل السافلين دارند. چون اين طبقات شناخته شد در فصول زير بحشر يكايك اين طبقات مي پردازد بدين شرح: فصل اول: اين فصل در حشر عقول خاصه بحث مي كند با چهار برهان؛ فصل دوم: در حشر نفوس ناطقه؛ فصل سوم: در حشر نفوس حيوانيه؛ فصل چهارم: در حشر نباتات و غير نباتات از طبايع اجساد‌، فصل پنجم: در حشر جاد و عناصر؛ فصل ششم: ‌در تأئيد آنچه مذكور افتاد ازعود حيات طبيعيه در دار آخرت؛ فصل هفتم: در معاد هيولاي اولي و اجسام. (عبدالله انوار) يا «حشريه» يا «حشر الخلايق» اين كتابچه در ذريعه ج7ش103 به عنوان «حشر الاشياء و معاد كل شيء» معرفي شده و آمده است كه برخي آن را «طرح الكونين و رفض العالمين» ناميده اند. ملاصدرا شيرازي (959-1050) مؤلف اين رساله معاد را به معني گسترده گرفته مي گويد: معاد ويژه آدمي نيست بلكه شامل همه چيزها است، معاد هر چيز تغيير صورت يافتن آن است، معاد جماد، گياه شده آن است و معاد حيوان، حيوان شدن آن ... (علينقي منزوي) مؤلف كه نام خود را نياورده خطاب بيكي از برادران ديني ميگويد: از من درباره حشر جميع اشياء حتي جماد و نبات پرسيده اي، منهم اجابت نموده ميگويم سپس بذكر طبقات ممكنات ميپردازد، پس از آن وارد مطلب شده در هفتاد فصل و يك خاتمه بكيفيت حشر موجودات ميپردازد. (احمد منزوي) درباره رستاخيز اشياء‌، در برابر خواهش برادري كه از وي نام نمي برد. در 8 «فصل» : 1. حشر العقول. 2. حشر النفوس الناطقة. 3. في حشر النفوس الحيوانية‌ 4. حشر القوي النباتية‌ و غيرها من طبايع الاجساد، 5. حشر الجمادات 6. تاكيد فيما وردناه من عود هذه الحسيات الطبيعية المتجددة 7. في معاد الهيولي الاولي و الاجسام المادية 8. التنبيه عل شرف هذا لامنهج الذي نهج الذي نهجناه في اثبات المعاد لجميع الموجودات. (احمد منزوي) در بيان حشر و بازگشت موجودات در هشت فصل از جمله حشر العقول، حشر النفوس الناطقه، حشر النفوس الحيوانيه، حشر القوي النباتيه، حشر الجمادات و ... «‌محمود نظري » رساله استواري است در مبحث معاد در بيان اينكه تمامي آنچه در عالم هستي توسط ذات مقدس ربوبي آفريده شده در روز قيامت محشور خواهند شد چون تمام اينها از مقومات عمل انساني بوده اند. صدرا اين رساله را در هشت فصل به شرح ذيل تاليف نموده است. 1-حشر العقول 2-حشر النفوس الناطقه3- حشر النفوس الحيوانيه 4-حشر القوي النباتيه5-جشر الجمادات 6- عود جميع الحسيات 7-معاد الهيولي 8- بيان وجه تعميم المعاد لجميع المذكورات آغاز كتاب: بسم الله رب الاخرة و الاولي و مبدء الوجود و المنتهي والصلوة علي غايه الارض و السماء و اقرب الخق الي الله في البدو و الرجعة. انجام كتاب: هذا آخر ما قصدنا في هذه الرسالة اظهاره و كشفنا عن اسراره حامدين لله مستغفرين له مصلين لنبيه و آله اجمعين [التراث العربي 2/403 و 404؛ الذريعه 7/22؛ مرعشي 5/168و 3/168و 10/57 و 11/381 و 19/383؛ فهرست سپهسالار 4/319؛ فهرست آستان قدس 11/328 و 11/338؛ مدرسه فيضيه 2/31؛ كتابخانه ملي 8/377 و 10/432 و 11/727؛ كتابخانه ملك 5/91 و 5/333؛ الهيات تهران ص 397؛ مجلس شورا 5/218 و 10/1686 و 14/179و 22/19 و 38/601 و 32/299 و 3/24 ص70؛ فهرست رضويه 4/312و 346؛ يادنامه ملاصدرا 110؛ فهرست دانشگاه ج 3 بخش يك 298 و 3/298؛ مركز احياء ميراث اسلامي 3/113؛ دليل المخطوطات 1/150؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1430؛ مجلس 5: 218 رضوي 4: 312 و 346 يادنامه مولي صدرا: 110؛ مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي 1/545؛ مشار عربي 457؛ مجلس 38/601؛ مشار، عربي 457 با عنوان رسالة في حشر الاشياء؛ دانشگاه تهران 3/322و10/1655و 12/2643؛ دائرة المعارف اسلامي 1/149؛ ذريعه 7/22 «حشرالاشياء» ؛ ‌اعلام 2/1170: صدرا؛ طبقات 11/291؛ صدرا؛ مرشعي 3/168؛ ريحانه 3/417-420؛ نشريه 5/222 و 5/595؛ ‌اهدائي به آستان قدس ص 356 و 370؛ شيخ علي حيدر 1/249؛ رايانه ملي ص 2056؛ ميراث شهاب س5ش/1 202؛ شورا 1/86/33؛ دانشگاه تهران 20/176؛ رايانه آستان قدس]

مجموعة رسائل فلسفية لصدر الدين محمد الشيرازي مجموعه 18 رساله است كه چهارده رساله از اين مجموعه به‌طور قطع از آثار حكيم بزرگ صدرالمتألهين شيرازى (979- 1050ق) مى‌باشد كه در مورد موضوعات كلامى و فلسفى است، ولى دو تفسير -از سوره توحيد- منسوب به اوست اما ثابت نشده است و در مورد دو رساله آخرى نيز به يقين مى‌توان گفت كه از آثار ملاصدرا نيست. رساله اتحاد عاقل و معقول: اين رساله از نگارش‌هاى مسلم صدرالمتألهين است كه اكثر ارباب تراجم و كتاب‌شناسان صدرا بدان اشاره نموده‌اند. مطالب اين وجيزه به‌طور مبسوطترى در «اسفار» ج 3، ص 278 به بعد موجود است و در مواضعى چند، بحث‌هايى افزون دارد كه مى‌توان از فصل اول مقاله دوم نام برد كه به نحو استطرادى قاعده «بسيط الحقيقة كلّ الأشياء» را طرح نموده و رابطه آن را با مسأله اتحاد عاقل و معقول بيان داشته است و در فصل سوم از همين مقاله براى تأييد مرام خود به عبارات بيشترى از شيخ يونانى استشهاد كرده است. نظر به اينكه اين رساله پس از «اسفار» نگارش يافته و خالى از جدل‌ها و اطناب‌هاى اسفار است در خور دقّت و استفاده وافر است. اجوبه مسائل ملا شمساى گيلانى: اين رساله پاسخ به پنج پرسش حكيم متألّه قرن يازدهم ملا شمساى گيلانى است. ظاهر پرسش‌هاى مؤدّبانه و از طرفى وجود ترديد در ساختار پرسش‌ها، نشان‌گر اين است كه ملا شمسا آثارى چند از ملاصدرا را مطالعه نموده و اشكالاتى در مبانى فكرى حكمت متعاليه صدرا ديده، لهذا آنها را شايان توجه و ذكر پنداشته است؛ و شايد به همين جهت نيز صدرا پاسخى مختصر به هر سؤال داده است. اين رساله از آثار ارزنده صدر المتألهين است و به جهت اين‌كه سائل، تشكيكات ارزنده‌اى در مبانى صدرايى وارد كرده و پاسخى شافى و وافى شنيده داراى اهميّت به‌سزايى است. در صحّت انتساب اين رساله به حكيم صدرا هيچ‌گونه ترديدى وجود ندارد. اجوبه مسائل ملا مظفر حسين كاشانى: اين رساله پاسخى است به پرسشهاى پنجگانه ملا مظفر حسين كاشانى پيرامون مسائل نفس. سائل اين رساله يكى از فلاسفه قرن يازدهم هجرى و از شاگردان مير ابوالقاسم فندرسكى(ره) مى‌باشد و داراى طبع شعر بوده و اشعارى چند از وى در دست است و در همان روزگار... به دليل دارا بودن ذوق تصوّف مورد تكفير قرار گرفته است. حكيم صدرا در اين رساله به‌طور مستوفى پاسخهايى به سؤالات وى داده است. اجوبه مسائل نصيريه: نويسنده در مورد اين رساله نوشته است كه حكيم بزرگ خواجه نصيرالدين طوسى براى معاصرش جناب شمس‌الدين خسروشاهى سه پرسش فلسفى را طرح كرده ولى او جواب نداده است. ملاصدرا افزوده است كه حال من به فضل الهى به آن پاسخ مى‌دهم. اين رساله از آثار مسلّم حكيم صدرا مى‌باشد و اكثر تراجم صدرا بدان اشاره كرده‌اند، و مضامين رساله شاهدى گويا بر انتساب آن به مرحوم آخوند مى‌باشد. در اهميت اين سه سؤال همين بس كه مى‌توان به جزم و يقين حكم كرد كه اگر اين سه سؤال توسّط محقق طوسى طرح نشده بود، صدرا به بعضى از مبانى اساسى فلسفى خود دست نمى‌يازيد، و در هر حال اگر اين سه سؤال علت تامّه‌اى براى نياز به طرح مسائل نوين و ابتكارى فلسفه صدرا نباشد، به عنوان يك انگيزه كارساز مسلّما قابل طرح است، و لذا دقّت در اين رساله حائز اهميت بسزايى است، زيرا رهنمايى به‌سوى مسأله جسمانية الحدوث و روحانیة البقاء بودن نفس و از طرفى كليدى براى رهيابى به سوى حركت جوهريه و مبانى خاصه آن است. رساله اصالت جعل وجود: اين رساله از آثار مسلّم صدرالمتألهين است كه هيچ يك از ارباب تراجم و شرح‌حال‌نويسان صدرا از آن نامى به ميان نياورده‌اند. در صحّت انتساب اين رساله به صدرا علاوه بر انتساب كاتب، ديباچه كتاب دليلى محكم است، زيرا صدرا در ديباچه نام خود را ذكر مى‌نمايد: «فيقول الفقير المستهين محمّد، الشهير بصدرالدين». علاوه بر اين، مندرجات رساله پس از مقايسه با كتاب «مشاعر» صدرا شاهدى گويا بر صحّت انتساب است. اين مسأله از اصول زيربنايى فلسفه صدراست و صدرا در اين رساله سيزده دليل و در «مشاعر» هشت دليل بر اثبات اصالت جعل وجود اقامه كرده است. رساله تنقيح در منطق: اين رساله نيز يكى از آثار مسلّم صدرالمتألهين است، زيرا نه تنها ناسخين اين رساله آن را از صدرا دانسته‌اند بلكه اكثر ارباب تراجم نيز به وجود رساله‌اى در منطق از وى اتفاق نظر دارند، و از سوى ديگر مطالب مندرج در اين نوشتار با آثار ديگر صدرا به ويژه «تعليقة حكمة الإشراق» كمال موافقت و همگونى را دارد. رساله حشريه: اين رساله از نگارش‌هاى مسلّم صدرالمتألهين است كه تاكنون مورد تحقيق و بررسى قرار نگرفته است و هيچ‌يك از ارباب تراجم بدان اشاره ننموده‌اند. لكن در صحّت انتساب آن به صدرا جاى هيچ‌گونه ترديدى نيست. رساله خلسه: اين رساله مختصر يكى از آثار مسلّم صدرا است كه در هيچ‌يك از تراجم بدان اشاره نشده است، ولكن بنا بر اظهار كاتب كه ظاهراً از نوادگان آخوند است و نيز مفاد رساله، در صحت انتساب آن به صدرا جاى هيچ شبهه‌اى نمى‌ماند. رساله «خلق اعمال» يا «جبر و تفويض» يا «القدر في الأفعال»: اين رساله با سه نام فوق از تأليفات مسلّم آخوند است، و تمام ارباب تراجم معتبر و نگارندگان احوال صدرا از آن نام برده‌اند. لازم به ذكر است كه بنا بر تحقيق دانشمند معظم، سيّد محمّد على روضاتى، بخش آغازين اين رساله اقتباس از رساله مير سيّد شريف جرجانى است كه در رساله «قضا و قدر» بسطامى آمده است. ديباجه عرش التقديس: اين ديباچه مقدّمه‌اى است از صدرالمتألهين بر رساله استاد خود. در صحت انتساب اين مقدمه به صدرا جاى هيچ ترديدى نيست. اصل اين رساله نيز در رد شبهه مشهور ابن كمونه در مسأله توحيد واجب‌الوجود است. رساله شواهد الربوبية: اين رساله يكى از آثار مسلّم صدرالمتألهين است و از ارباب تحقيق براى نخستين بار استاد دانش‌پژوه در كتابنامه صدرا از آن نام برده‌اند. گرچه استاد آشتيانى در صحّت انتساب آن تشكيك نموده‌اند، لكن حتى با مطالعه ديباجه رساله در صحّت انتساب آن به صدرا، دگر ترديدى باقى نمى‌ماند، و افزون بر اين تمام مضامين رساله مؤيّد اين انتساب مى‌باشد. اين رساله در بين رسائل آخوند از اهميت ويژه‌اى برخوردار است، زيرا صدرا خود در اين رساله تمام آراء حكمى خويش را به طور مجمل فهرست نموده است. نظر به عدم پيوستگى مباحث مطروحه، ظاهراً صدرا آن را در دراز مدت تأليف نموده است. تاكنون بعضى از محقّقين اقدام به نگارش آراء صدرا نموده‌اند كه حداكثر تا ده نظر را از ابتكارات وى دانسته‌اند. در اين رساله مؤلّف 186 نظر را به خود اختصاص داده است كه البته قسمتى از آنها تأسيس اصول و مبانى حكمت متعاليه اوست و قسمتى مطالب فرعى است. فوائد مشتمل بر پنج رساله: 1. ردّ شبهات ابليسيّه: اين رساله از آثار منسوب به صدر المتالهين است؛ 2. شرح حديث كنت كنزاً: اين رساله از رسايل و فوايد منسوب به صدرالمتألهين است؛ 3. در بيان كيفيت تركيب ماده و صورت: اين فايده يكى از فوايد مسلّم صدرالمتألهين است كه نام و نشانى از آن در تراجم موجود نيست؛ 4 و 5. ذيل آيه امانت و مواد ثلاث. رسالة اللمّية في اختصاص الفلك بموضع معيّن: اين رساله از آثار مسلّم صدر المتألهين مى‌باشد كه در بعضى از فهارس و نسخ خطى تحت عنوان رساله «قطبية» نيز ناميده شده است. رساله «اللمّية» همان رساله مشهور «حلّ الإشكالات الفلكية» است. رساله مزاج: اين رساله از آثار مسلّم صدرالمتألهين است. اكثر مطالب اين كتاب نگارشى ديگر از «اسفار» است و هيچ مطلبى افزون بر «اسفار» ندارد، لكن در پاره‌اى از موارد عبارات آن فصيح‌تر و مفصّل‌تر از «اسفار» است، كه البته اسفار نيز در پاره‌اى از موارد همين مزيّت را بر اين رساله دارد، و در واقع مى‌توان گفت عبارات اين رساله مكمّل «اسفار» جهت تفهيم معانى است. تفسير سوره توحيد: اين دو رساله از آثار منسوب به صدرالمتألهين است و غير از اظهار كاتب و وجود آراء موجود در آن، دليلى بر انتساب آن به صدرا وجود ندارد. در فهارس نسخ خطى دو تفسير سوره توحيد به صدرا منتسب شده است؛ يكى در كتابخانه مدرسه سپهسالار كه تفسيرى مختصر و ناقص است، و ديگرى در كتابخانه مجلس شوراى اسلامى كه تفسيرى نسبةً مبسوطتر و كامل است. رساله وجود: اين رساله از رسايلى است كه بعضى از فهرست‌نگاران از صدرا دانسته‌اند، لكن به اطمينان مى‌توان اذعان داشت كه اين رساله از صدرا نيست. رساله حل شبهه جذر الأصم: اين رساله از رسايلى است كه به غلط به صدرا منتسب گرديده و پاره‌اى از تراجم آن را از صدرا دانسته‌اند. در حالى كه نوشته سيد صدرالدين دشتكى است نه صدرالدين محمد شيرازى مشتهر به ملا صدرا يكى از مسائل مطرح در دوران زندگى و فعاليت علمى ملاصدرا، عبارت از شبهه جذر اصمّ يا پارادوكس دروغگو بوده است و در حالى كه بسيارى از انديشمندان آن روزگار مانند استادش ميرداماد به اين مطلب توجه كرده و درباره آن پژوهش كرده‌اند ولى صدرالمتألهين شيرازى عنايتى به اين موضوع نكرده است. استاد دكتر احد فرامرز قراملكى توضيح داده است كه همين نكته مى‌تواند نظريه «ميان رشته‌اى بودن» روش ملاصدرا را تأييد كند. به نظر مى‌رسد كه شايسته بود مصحح محترم به آوردن رساله‌هاى چهارده‌گانه نخستين كه قطعاً از آثار ملاصدرا ست؛ اكتفا مى‌كرد و دو رساله منسوب بعدى و بويژه دو رساله آخرى كه يقيناً نوشته ديگران است را در اينجا نمى‌آورد. اگر نظر ايشان به حفظ اين رساله‌هاى چهارگانه است مى‌شود در كتابى ديگر منتشر كرد.

رساله حاضر در باب هستی‌شناسی یعنی حدوث العالم یا پیدایش جهان به رشته تحریر درآمده است .مصحح کتاب، برای تصحیح متن رساله حاضر، از هفت نسخه به این شرح سود جسته است .نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی(سال 1083م)، نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران(سال نامعلوم)، نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران(سال 1301م)، نسخه کتابخانه ملی ملک(بین سال‌های 1051تا 1080م)، نسخه کتابخانه نجفی مرعشی(اوایل قرن 12ه‌)، نسخه کتابخانه نجفی مرعشی(تاریخ نامعلوم) و نسخه کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران(بین سال‌های 1057تا 1068م) .مصحح در مقدمه کتاب تصریح می‌کند :((تلاش و اهتمام صدرالمتالهین بر آن است تا در یک ترکیب متعالی، تصویری از حدوث جهان بدست دهد که از سویی با گفته‌های نخستین فیلسوفان و آورده‌های وحیانی ادیان سازگار و همخوان بنماید، و از سوی دیگر، از کژی‌های ظاهراندیشی متکلمان و تاویل‌گرایی فیلسوفان متاخر برکنار باشد . صدرا معتقد است که همه ادیان الهی و حکمای پیشین بر حدوث عالم اتفاق دارند، و مراد آنها از((حدوث)) نیز((حدوث زمانی)) است .و اساسا حدوث را بدون زمان نمی‌توان فهمید)) .در تحلیل آراء و نظرات ملاصدرا این نکته اساسی را باید در نظر داشت که وی علاوه بر یک فیلسوف ;عارف و دیندار نیز بوده است .کتاب حاضر شامل سه مقدمه از مصحح است که طی آنها دیدگاه‌های صدرالمتالهین در مسئله ((حدوث عالم)) تشریح می‌شود .سپس تصاویری از هفت نسخه خطی یاد شده را به دست می‌دهد و سرانجام متن عربی((حدوث العالم)) را به طبع می‌رساند .در پایان کتاب فهرست‌های مختلف به چاپ رسیده است.