جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

كتابي كه‌ پيش‌ روي‌ شماست‌، متن‌ مصاحبه‌اي‌ است‌ كه‌ در فروردين‌ماه‌ 1356( ش)‌ توسط شهيد حجت‌الاسلام‌ علي‌اكبراژه‌اي در اصفهان با شهيد آيت‌الله‌ دكتر بهشتي تحت‌ عنوان‌روش‌ برداشت‌ از قرآن‌ به‌ عمل‌ آمده‌ است‌. اين‌ مصاحبه‌ درآغاز به‌ صورت‌ نوار در اختيار علاقه‌مندان‌ قرار گرفت‌ و پس‌از پيروزي‌ انقلاب‌ اسلامي‌، روزنامه‌ جمهوري‌ اسلامي‌ اقدام‌ به‌چاپ‌ آن‌ كرد. پس‌ از انجام‌ اصلاحات‌ توسط دكتر بهشتي‌، حزب‌ جمهوري‌ اسلامي‌ آن‌ را به‌ صورت‌ كتاب‌ منتشر ساخت‌. اينك با توجه به درخواستهاي مكرر براي چاپ مجدد اين گفتگو كه با گذشت زمان نايات شده است، اقدام به انتشار آن مي نمائيم.اميد آنكه به فهم ديدگاههاي ايشان در مباحث تفسير قرآن ياري رساند.

کتاب موسیقی و تفریح در اسلام حاوی دو گفتار از شهید آیت‌الله دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی است. گفتار نخست درباره حرمت موسیقی است که در سالیان حضور ایشان در آلمان (1343-1349) به‌عنوان امام مسجد و مرکز اسلامی هامبورگ و در پاسخ به پرسشی که از ایشان درابن‌باره شده ایراد گردیده است. ذکر خدمات آن شهید فرزانه در آن دیار فرصتی مبسوط می‌طلبد، اما نکته شایان توجه این است که یکی از برنامه‌هایی ته توسط ایشان انجام می‌شد، پاسخ به پرسش‌های مسلمانان مقیم اروپا، اعم از ایرانی و غیرایرانی، به‌صورت مکاتبه‌ای و یا ارسال نوار صوتی بوده است که این گفتار از این قسم آخر است که با امید به اینکه در شناخت دیدگاه‌های فقهی ایشان مؤثر افتد تقدیم شما می‌شویم. گفتار دوم درباره تفریح از دیدگاه اسلام است که بین سال‌های 1349 تا 1357 در اردوی تابستانی مدرسه رفاه ایراد شده است.

هر حركت‌ اجتماعي‌ كه‌ به‌ منظور اصلاح‌ جامعه‌ شكل‌ گيرد دو هدف‌ عمده‌ را دنبال‌ مي‌كند: نخست، رفع‌ موانع‌ و تخريب‌ ساختارهاي‌ نابهنجار؛ و دوم، ايجاد زيربناها و ساختارهاي‌ جديد. آن‌ تخريب‌ و اين‌ ايجاد بر مبناي‌ ملاكها و معيارهايي‌ صورت‌ مي‌پذيرد كه‌ بر اساس‌ آنها حركت‌ از وضع‌ موجود به‌ وضع‌ مطلوب‌ شكل‌ مي‌گيرد. انقلاب‌ اسلامي‌ ايران‌ نيز، كه‌ پس‌ از به‌ بن‌بست‌ كشاندن‌ حركتهاي‌ اصلاح‌طلبانه‌ توسط‌ پهلوي‌ها با هدف‌ رفع‌ موانع‌ اصلاح‌ و برپايي‌ جامعه‌اي‌ كه‌ زمينه‌ساز رشد و تعالي‌ انسانها باشد صورت‌ گرفت، دو هدف‌ اساسي‌ داشت: يكي‌ محو پايه‌هاي‌ ظلم، ستم، بي‌عدالتي، اختناق‌ و سركوب؛ و ديگري‌ تصحيح‌ و تشكيل‌ نهادها و ساختارهاي‌ جامعه‌اي‌ متفاوت. از همين‌ رو، پاسداري‌ از آزاديهاي‌ فردي‌ و اجتماعي‌ در برابر توسعه‌طلبي‌ گروههاي‌ فشار و سلطه‌طلبي‌ حكومت، از جمله‌ مهمترين‌ دغدغه‌هاي‌ فكري‌ و عملي‌ رهبران‌ و فعالان‌ انقلاب‌ بود. از ديگر سو، انقلاب‌ اسلامي، مانند هر نهضت‌ اصلاح‌طلبانة‌ ديگر، با توطئه‌ها و دسيسه‌هاي‌ داخلي‌ و خارجي‌ كه‌ يا در جهت‌ ويراني‌ نظام‌ نوپاي‌ جمهوري‌ اسلامي‌ و يا در جهت‌ كسب‌ و بسط‌ منافع‌ گروهي‌ يا فردي‌ قدرت‌طلبان‌ و سيطره‌جويان‌ صورت‌ مي‌پذيرفت، مواجه‌ بود. نخستين‌ سالهاي‌ تاريخ‌ ايران‌ پس‌ از انقلاب‌ پر است‌ از مشكلات‌ كوچك‌ و بزرگي‌ كه‌ هر روز در گوشه‌ و كنار اين‌ سرزمين‌ پهناور بروز مي‌كرد. در چنين‌ شرايط‌ فكري‌ و اجتماعي‌ بود كه‌ طي‌ سالهاي‌1357-60 بحث‌ «آزادي، هرج‌ و مرج‌ و زورمداري» از عمده‌ترين‌ مسايل‌ روز شد. شايان‌ توجه‌ اينكه‌ با توجه‌ به‌ كثرت‌ سازمانها، احزاب‌ و گروههاي‌ سياسي‌ بزرگ‌ و كوچك‌ در كشوري‌ كه‌ تازه‌ از اختناق‌ رسته‌ و جامعه‌اي‌ كه‌ تازه‌ طعم‌ آزادي‌ را چشيده‌ بود، در بسياري‌ از موارد ابراز عقايد سياسي‌ را به‌ مرز شايعه‌پراكني، تشويش‌ اذهان‌ و نشر اكاذيب‌ مي‌كشانيد و جو‌ سياسي‌ را گاه‌ به‌ حد‌ي‌ آلوده‌ و ملتهب‌ و پرتشنج‌ مي‌ساخت‌ كه‌ امكان‌ بازشناخت‌ واقعيت‌ از توهم، غوغاگري‌ از انتقاد، و حق‌ از باطل‌ را از شهرونداني‌ كه‌ در نخستين‌ تجربة‌ زندگي‌ آزادانه‌ قرار داشتند، سلب‌ مي‌كرد. چنين‌ بود كه‌ انجام‌ جلسات‌ مناظره‌ كه‌ در آن‌ احزاب‌ گوناگون‌ رو در روي‌ يكديگر و با صراحت‌ و شفافيت‌ به‌ توضيح‌ مواضع‌ خود بپردازند ضرورت‌ پيدا كرد. هنگامي‌ كه‌ «سازمان‌ صدا و سيماي‌ جمهوري‌ اسلامي» تصميم‌ گرفت‌ در اين‌ زمينه‌ نقش‌ بايستة‌ خود را ايفا كند، آيت‌الله‌ دكتر1 بهشتي،10 بهشتي‌ كه‌ هم‌ از رهبران‌ انقلاب‌ و طراحان‌ نظام‌ و هم‌ دبير كل‌ حزب‌ جمهوري‌ اسلامي‌ بود، با وجود مشغله‌هاي‌ روزمرة‌ فراوان، دعوت‌ را پذيرا شد. سابقة‌ شركت‌ دكتر بهشتي‌ در اين‌گونه‌ جلسات‌ اما، به‌ سالها پيش‌ از وقوع‌ انقلاب‌ اسلامي‌ بازمي‌گشت. دانشجويان‌ ايراني‌ دهة‌1340 ش‌ كه‌ در اروپا مشغول‌ تحصيل‌ بودند بخوبي‌ به‌ ياد مي‌آورند كه‌ وي‌ به‌ تأثير و اهميت‌ جلسات‌ گفتگوي‌ صادقانه‌ و شفاف‌ باوري‌ ژرف‌ داشت‌ و در جلسات‌ متعدد، چه‌ با انديشمندان‌ اديان‌ و مكاتب‌ فكري‌ ديگر و چه‌ با فعالان‌ و رهبران‌ گروههاي‌ سياسي‌ ايراني‌ مقيم‌ اروپا، شركت‌ مي‌كرد. آنچه‌ در تمامي‌ اين‌ مناظره‌ها و گفتگوها، و از جمله‌ در جلسات‌ مناظره‌اي‌ كه‌ متن‌ آنها را در اين‌ كتاب‌ خواهيد خواند، جلب‌ توجه‌ مي‌كند، انصاف‌ و متانت‌ در گفتگو، در عين‌ صلابت‌ و شفافيت‌ در تبيين‌ ديدگاهها و مواضع‌ از سوي‌ دكتر بهشتي‌ است. همان‌ گونه‌ كه‌ در ابتداي‌ جلسة‌ اول‌ آمده‌ است، گروههاي‌ سياسي‌ كه‌ حيات‌ خود را در گرو غوغاسالاري‌ و جنجال‌آفريني‌ مي‌ديدند از شركت‌ در اين‌ مناظره‌ها سر باز زدند. فاجعة‌ انفجار دفتر مركزي حزب‌ جمهوري‌ اسلامي‌ كه‌ تنها چند ماه‌ پس‌ از پخش‌ اين‌ مناظره‌ها رخ‌ داد، روشنگر اين‌ واقعيت‌ است‌ كه‌ غوغاسالاران‌ وجود فردي‌ مانند دكتر بهشتي‌ را كه‌ با تكيه‌ بر تواناييهاي‌ شگرف‌ خود در مديريت‌ حركتهاي‌ اجتماعي، انديشة‌ نظام‌مند، ايمان‌ ژرف‌ به‌ توانايي‌ دين‌ در ادارة‌ جامعه‌ و عشق‌ به‌ خدمت‌ به‌ مردم‌ ستمديدة‌ اين‌ مرز و بوم، در جهت‌ تحقق‌ آرمانهاي‌ بزرگ‌ و آرزوهاي‌ ديرينة‌ آنان‌ تلاش‌ مي‌كرد، برنتافتند و پس‌ از شكست‌ امواج‌ پياپي‌ تهمت‌ و افترا، حذف‌ او را تنها راه‌ نجات‌ خود يافتند. همانطور كه‌ در پيشگفتار كتاب‌ آمده‌ است، انگيزة‌ بنياد نشر آثار و انديشه‌هاي‌ آيت‌الله‌ شهيد دكتر بهشتي‌ از انتشار متن‌ گفتگوهاي‌ اين‌ جلسات‌ مناظره، افزون‌ بر آشنا ساختن‌ نسل‌ جديد جامعة‌ ايران‌ با افكار و انديشه‌هاي‌ دكتر بهشتي، پرتوافكني‌ بر بخشهاي‌ فراموش‌ شده‌اي‌ از تاريخ‌ نهضت‌ مردم‌ ايران‌ بوده‌ است. شايان‌ ذكر است‌ كه‌ تعداد جلسات‌ مذكور پنج‌ جلسه‌ بوده‌ است، اما در اين‌ كتاب‌ فقط‌ دو جلسه‌ آمده‌ است. اين‌ بنياد پس‌ از دو سال‌ تلاش‌ پيگير از طرق‌ گوناگون‌ جهت‌ به‌ دست‌ آوردن‌ نوارهاي‌ جلسات‌ باقيمانده‌ از آرشيو سازمان صدا و سيماي‌ جمهوري‌ اسلامي‌ ايران، همچنان‌ ناكام‌ ماند. لازم‌ به‌ يادآوري‌ است‌ دكتر بهشتي‌ بنابر روية‌ خود براي‌ شركت‌ در اين‌ گونه‌ جلسات، از قبل، رئوس‌ مطالب‌ بحث‌ خود را مكتوب‌ و در حين‌ جلسه‌ نيز سؤ‌الات‌ و يا انتقادات‌ مطروحه‌ دربارة‌ بحث‌ خود و همچنين‌ انتقاداتش‌ بر مباحث‌ مقابل‌ را نيز يادداشت‌ مي‌نمودند. تا در خلال‌ همان‌ جلسه‌ و يا در جلسة‌ بعد به‌ آن‌ موارد بپردازند. جالب‌ آنكه‌ ايشان‌ براي‌ پاسخگويي‌ به‌ مباحث‌ مطرح‌ شده‌ در اين‌ ميز گرد، بسياري‌ اسناد و مدارك‌ مختلف‌ را جمع‌ آوري‌ و دسته‌ بندي‌ كرده‌ بودند، تا ضمن‌ ارائه‌ بحث‌ مورد نظر، اسناد گفتار خويش‌ را نيز عرضه‌ نمايند. آن‌ يادداشت‌ها در اختيار بنياد نشر است‌ كه‌ به‌ عنوان‌ نمونه‌ چند گراور از آنها را به‌ ضميمه‌ همين‌ كتاب‌ براي‌ ملاحظه‌ آمده‌ است.

با وجود اينكه‌ اقامة‌ نماز به‌ عنوان‌ سنتي‌ ديني‌ در جوامع‌ اسلامي‌ قدمتي‌ بس‌ ديرينه‌ دارد، براي‌ بسياري‌ از مسلمانان‌ هنوز هم‌ پرسش‌هاي‌ بسياري‌ دربارة‌ اين‌ فريضه‌ وجود دارد كه‌ يا بي‌پاسخ‌ مانده‌اند و يا پاسخ‌ آنها به‌ زباني‌ بيان‌ نشده‌اند كه‌ انديشه‌هاي‌ جستجوگر را اقناع‌ كند. به‌راستي‌ چرا بايد نماز بخوانيم؟ «اين‌ ايستادن‌ و خم‌ شدن، اين‌ نشستن‌ و به‌ خاك‌ افتادن‌ و با هر يك‌ كلماتي‌ گفتن، چه‌ معني‌ دارد؟» درست‌ است‌ كه‌ برپايي‌ نماز، جامة‌ عمل‌ پوشاندن‌ به‌ فرمان‌ الهي‌ است، اما اگر از فلسفة‌ آن‌ آگاه‌ نباشيم، جز اين‌ نمي‌توان‌ انتظار داشت‌ كه‌ از آن‌ كالبدي‌ بي‌روح‌ و عادتي‌ بي‌ثمر بيش‌ نماند ـ چنانكه‌ براي‌ بسياري‌ از ما چنين‌ است. كتاب‌ “سرود يكتاپرستي” مجموعة‌ چهار گفتار و يك‌ نوشتار است‌ از شهيد آيت‌الله‌ دكتر بهشتي‌ دربارة‌ چيستي‌ و فلسفة‌ نماز و مسايل‌ مربوط‌ به‌ آن: دربارة‌ روح‌ و نقش‌ “سرود يكتاپرستي”. اولين‌ گفتار كه‌ عنوان‌ “فلسفة‌ نماز” بر آن‌ گذارده‌ شده، به‌ تاريخ‌ بيست‌ و دوم‌ رمضان ‌1386 هجري‌ قمري، برابر با چهاردهم‌ دي‌ ماه‌1345 هجري‌ شمسي‌ در مركز اسلامي‌ هامبورگ‌ ايراد شده‌ است. آيت‌الله‌ شهيد دكتر بهشتي‌ كه‌ خود از سرچشمة‌ فيضان‌ نماز بهره‌ها برده‌ بود، با مشاهدة‌ كم‌توجهي‌ به‌ اين‌ عبادت‌ انسان‌ساز، كه‌ بدرستي‌ ستون‌ دين‌ ناميده‌ شده‌ و منبع‌ حياتبخش‌ و نيروزاي‌ مستمر زندگي‌ مسلمان‌ مؤ‌من‌ محسوب‌ مي‌شود، به‌ تجزيه‌ و تحليل‌ نقش‌ نماز در زندگي‌ فردي‌ و اجتماعي‌ مسلمانان‌ مي‌پردازد و با استفاده‌ از بديهيات‌ فطري، تلاش‌ مي‌نمايد تا روح‌ منور نماز را چنان‌ بر شنوندگان‌ بنماياند كه‌ آن‌ را به‌ مثابه‌ سرودي‌ با آهنگ‌ يكتاپرستي‌ بنيوشند و بازتاب‌ آن‌ در جاي‌ جاي‌ زندگيشان‌ آشكار باشد. رمز صلابت‌ مشهور و مشهود در شخصيت‌ آن‌ شهيد فرزانه‌ را بايد در چنين‌ فهمي‌ از نماز جست. آنان‌ كه‌ در پي‌ يافتن‌ راز راست‌ قامتي‌ وي‌ در سراسر زندگي‌ پرفراز و نشيب‌ اجتماعي‌ سي‌ سالة‌ او و مراحل‌ دشوار نهضت‌ اسلاميمان‌ هستند، بايد به‌ دركي‌ چنين‌ از نماز نايل‌ شوند و ثمرة‌ تعظيم‌ در برابر خالق‌ يكتا را در روابط‌ اجتماعي‌ لمس‌ كنند و ايمان‌ داشته‌ باشند كه‌ «مسلمان‌ در برابر هيچ‌كس‌ تعظيم‌ نمي‌كند». ثمرة‌ چنين‌ دركي‌ است‌ كه‌ به‌ مسلمان‌ جسارت‌ مي‌دهد تا بگويد: «من‌ شخصاً‌ تاكنون‌ در برابر هيچ‌كس‌ تعظيم‌ نكرده‌ و نخواهم‌ كرد. مسلمانم‌ و مسلمان‌ در برابر كسي‌ تعظيم‌ نمي‌كند» و «از هيچ‌كس‌ ستايشگري‌ نمي‌كند»؛ «نه‌ مرعوب‌ هيچ‌ چيز هستم‌ و نه‌ مجذوب»؛ چه‌ تنها خداوند است‌ كه‌ سزاوار ستايش‌ است. از همين‌ روي، اگر مسلمان‌ روزانه‌ در پنج‌ نوبت‌ اين‌ تمرين‌ را بكند و اين‌ سرود توحيد و يكتاپرستي‌ را بخواند اثري‌ چنان‌ ژرف‌ در روح‌ و جسم‌ و جان‌ او مي‌گذارد كه‌ او را در مقابل‌ سهمگين‌ترين‌ مصائب‌ و مشكلات، مقاوم‌ و استوار مي‌سازد. گفتار دوم، از سلسله‌ مباحث‌ تفسير قرآن‌ ايشان‌ برگزيده‌ شده‌ و به‌ تفسير آيات ‌142 تا 152 سورة بقره‌ كه‌ به‌ مناسبت‌ تغيير قبلة‌ مسلمين‌ از مسجدالاقصي‌ به‌ مسجدالحرام‌ نازل‌ شده‌ است‌ اختصاص‌ دارد. در اين‌ گفتار، نخست‌ به‌ زمان‌ و شأن‌ نزول‌ اين‌ آيات‌ پرداخته‌ شده‌ است. پس‌ از آن‌ به‌ جنبة‌ فقهي‌ تعيين‌ قبله‌ و نقش‌ عرف‌ و محاسبات‌ دقيق‌ علمي‌ عطف‌ نظر شده‌ است. محور سوم‌ بحث‌ بر حول‌ نقش‌ اجتماعي‌ و سياسي‌ تغيير قبله‌ در مرحله‌اي‌ حساس‌ از نهضت‌ اسلام‌ است‌ كه‌ در آن‌ نياز به‌ شفافيت‌ صف‌بندي‌ مسلمانان‌ در مقابل‌ غيرمسلمانان‌ پديدار مي‌شود و در تغيير قبله‌ نمود مي‌يابد. چهارمين‌ موضوع‌ مورد بحث، نقش‌ قبلة‌ واحد در يكپارچگي‌ و وحدت‌ كلمه‌ مسلمانان‌ است؛ يعني‌ «آن‌ نوع‌ جهان‌ پيوستگي‌ متمركز در محور اسلام‌ و تسليم‌ حكم‌ و آيين‌ خدا بودن‌ كه‌ شاخص‌ترين‌ صفت‌ امت‌ اسلامي‌ است. مردمي‌ كه‌ ايدئولوژي‌ واحد آنها را به‌ هم‌ پيوسته‌ و اين‌ ايدئولوژي‌ بر زندگي‌ آنان‌ تسلط‌ كامل‌ دارد، تصوير كنندة‌ جامعة‌ جهاني‌ اسلام‌ هستند». و از اين‌ رهيافت‌ است‌ كه‌ شهيد آيت‌الله‌ دكتر بهشتي‌ به‌ انتقاد از برخي‌ شيوه‌هاي‌ رايج، اما نادرست، در مجالس‌ بزرگداشت‌ معصومين‌- عليهم‌السلام‌- و بويژه‌ حضرت‌ فاطمة‌ زهرا- سلام‌الله‌عليها- مي‌پردازند و محتواي‌ آنها را مغاير با هدف‌ والاي‌ پيامبر، امامان‌ بزرگوار و گرامي‌ دخت‌ پيامبر مي‌خوانند. گفتار سوم، پاسخي‌ است‌ كه‌ در زمان‌ تصدي‌ ايشان‌ در مركز اسلامي‌ هامبورگ‌ به‌ پرسشي‌ دربارة‌ زبان‌ نماز داده‌ شده‌ است. شايان‌ تذكر اين‌ كه‌ يكي‌ از اموري‌ كه‌ ايشان‌ بدان‌ اهتمام‌ مي‌ورزيدند، ارتباط‌ با علاقه‌مندان‌ و جستجوگراني‌ بوده‌ است‌ كه‌ امكان‌ حضور در مركز مذكور را نداشته‌اند. اين‌ ارتباط‌ گاه‌ با ارسال‌ نامه‌ و گاه‌ با ارسال‌ نوار صوتي‌ حاوي‌ پاسخ‌هاي‌ ايشان‌ صورت‌ مي‌گرفته‌ است. تلاش‌ ايشان‌ در اين‌ پاسخگويي‌ بر آن‌ بوده‌ است‌ كه‌ با بياني‌ روان‌ و به‌دور از اصطلاحات‌ فني‌ فقهي، علت‌ وجوب‌ قرائت‌ نماز به‌ زبان‌ عربي‌ توضيح‌ داده‌ شود. اينجا نيز رد پاي‌ نقش‌ وحدت‌بخش‌ نماز به‌مثابه‌ سرود يكتاپرستي‌ قابل‌ مشاهده‌ است. گفتار چهارم‌ نيز از مباحث‌ تفسير قرآن‌ ايشان‌ استخراج‌ شده‌ است‌ كه‌ به‌ تفسير آية‌239 سورة بقره‌ كه‌ دربارة‌ نماز وسطي‌ است‌ اختصاص‌ دارد. ايشان‌ در اين‌ بحث‌ به‌ طرح‌ ديدگاه‌هاي‌ متفاوتي‌ كه‌ توسط‌ مفسرين‌ و فقها در اين‌ باب‌ ارايه‌ شده‌ مي‌پردازند و راه‌ حلي‌ را عرضه‌ مي‌كنند كه‌ از طريق‌ آن، جمع‌ بين‌ نظرات‌ مختلف‌ ممكن‌ باشد. پايان‌ بخش‌ كتاب‌ حاضر، نوشتاري‌ از آيت‌الله‌ شهيد دكتر بهشتي‌ است‌ كه‌ همزمان‌ با گفتار آغازين‌ اين‌ مجموعه‌ نگاشته‌ شده‌ و به‌صورت‌ دومين‌ نشريه‌ مركز اسلامي‌ هامبورگ‌ منتشر گرديده‌ است. اين‌ نوشتار در سال‌1347 براي‌ نخستين‌ بار با عنوان‌ “نماز چيست؟” در ايران‌ به‌ چاپ‌ رسيد. شهيد آيت‌الله‌ بهشتي‌ در اين‌ رساله، بار ديگر بر نقش‌ حياتبخش‌ نماز تأكيد نموده‌ است: «نماز، سرود توحيد و يكتاپرستي‌ و سرود فضيلت‌ و پاكي‌ است‌ كه‌ بايد فكر و روح‌ ما را در برابر عوامل‌ شرك‌زا و آلوده‌ كننده‌اي‌ كه‌ در زندگي‌ روزمره‌ با آنها سر و كار داريم‌ پاك‌ و يكتاپرست‌ نگهدارد.»

یکی از عاملان زحمتکش انقلاب اسلامی ایران آیت الله شهید سید محمد حسینی بهشتی بود. ایشان در تاریخ ۲ آبان ۱۳۰۷ در اصفهان متولد شد و در تاریخ ۷ تیر ۱۳۶۰ در تهران به شهادت رسید. از آیت الله شهید بهشتی چند کتاب و آثار ارزشمند در زمینه های دینی مذهبی، سیاسی، قضایی و … به یادگار ماند که یکی از آنها کتاب شناخت از دیدگاه قرآن است. این‌ کتاب‌ شامل مجموعه‌ سیزده‌ بحث‌ میشود که‌ با عنوان‌ شناخت‌ از دیدگاه‌ قرآن توسط‌ آیت‌الله‌ شهید دکتر بهشتی‌ در سالهای۱۳۵۶ – ۵۷ انجام شده‌ است. مکان‌ این‌ بحثها منزل‌ شخصی‌ ایشان‌ است. از هنگام‌ بازگشت‌ ايشان‌ از آلمان، يعني‌ تابستان‌ سال‌1349 ، به‌ علت‌ مراجعات‌ فراواني‌ كه‌ جهت‌ ديدار و بحث‌ و گفتگو با ايشان‌ صورت‌ مي‌گرفت‌ و با توجه‌ به‌ نظمي‌ كه‌ ايشان‌ در تنظيم‌ وقت‌ خود داشتند، تصميم‌ بر اين‌ گرفتند كه‌ بعد از ظهر روزهاي‌ چهارشنبه‌ را به‌ اين‌ امر اختصاص‌ دهند. از نتايج‌ اين‌ تصميم‌ يكي‌ اين‌ بود كه‌ برخي‌ از افراد كه‌ در اين‌ ديدارها شركت‌ داشتند درخواست‌ طرح‌ مباحث‌ نظري‌ ديني‌ را مطرح‌ مي‌كنند كه‌ با استقبال‌ ايشان‌ مواجه‌ مي‌شود. يكي‌ از موضوعاتي‌ كه‌ قرار مي‌شود درباره‌ آن‌ مباحثه‌ شود بحث‌ «شناخت» است. براي‌ خوانندگاني‌ كه‌ آن‌ سالها را درك‌ نكرده‌اند لازم‌ به‌ تذكر است‌ كه‌ اگر چه‌ مباحث‌ مربوط‌ به‌ حوزه‌ معرفت‌شناسي‌ طي‌ عمر چند هزارساله‌ تفكر فلسفي‌ و كاوش‌ علمي‌ بشري‌ همواره‌ مطرح‌ بوده‌ و بخش‌ مهمي‌ از اشتغالات‌ فكري‌ او را تشكيل‌ مي‌داده‌ و بدين‌ لحاظ‌ مبحثي‌ است‌ هميشه‌ زنده‌ و حضور آن‌ در عرصه‌ مبادلات‌ فكري‌ هميشه‌ لازم، اما طرح‌ بحث‌ شناخت‌ توسط‌ دكتر بهشتي‌ در آن‌ زمان‌ حاكي‌ از مطرح‌ بودن‌ آن‌ در گستره‌ قابل‌ توجهي‌ از مبارزان‌ و فعالان‌ نهضت‌ در آن‌ روزهاست. در آن‌ سالها مبحث‌ شناخت‌ در جزوات‌ و كتابهايي‌ با همين‌ عنوان‌ از سوي‌ انديشمندان‌ و فعالان‌ سياسي‌ و اجتماعي‌ پاي‌بند به‌ مرام‌ ماركسي، و طيفي‌ از انديشه‌ورزان‌ و مجاهدان‌ مسلماني‌ كه‌ در كنار شركت‌ فعال‌ در مبارزات‌ سياسي‌ پنهان‌ و آشكار و بويژه‌ حركتهاي‌ مسلحانه‌ زيرزميني‌ عليه‌ رژيم‌ ستمشاهي‌ به‌ تبيين‌ ايدئولوژي‌ تلاشهاي‌ معمولاً‌ سازماندهي‌ شده‌ خود مي‌پرداختند مطرح‌ شده‌ و پرسشهاي‌ فراوان‌ پديد آورده‌ بود. طبيعي‌ است‌ كه‌ بسياري‌ از جوانان‌ تحصيلكرده‌ در دانشگاه‌ و يا خارج‌ از آن‌ به‌ دنبال‌ پاسخهايي‌ روشن‌ و قانع‌ كننده‌ براي‌ اين‌ پرسشها از سوي‌ كساني‌ كه‌ از نظر آنها به‌ لحاظ‌ شناخت‌ عميق‌ و عالمانه‌ از دين‌ شايستگي‌ پاسخگويي‌ داشتند بودند. از جمله‌ اين‌ دين‌شناسان‌ دكتر بهشتي‌ بود كه‌ بويژه‌ در ميان‌ روشنفكران‌ ديني‌ و عالمان‌ ديني‌ روشن‌بين‌ به‌ عنوان‌ شخصيتي‌ مطرح‌ بود كه‌ با توجه‌ به‌ آشنايي‌ مستقيم‌ با افكار غرب‌ از طريق‌ منابع‌ اصلي، شناختي‌ عميق‌ و نقدي‌ عالمانه‌ از آن‌ دارد. ايشان‌ نيز جهت‌ پاسخ‌ به‌ اين‌ درخواست، چنانچه‌ در بيشتر آثار به‌ جاي‌ مانده‌ از ايشان‌ مشهود و معلوم‌ است، رهيافتي‌ قرآني‌ برگزيده‌ و بدين‌ وسيله‌ هم‌ به‌ طرح‌ و تبيين‌ پرسشهاي‌ مسئله‌هاي‌ موجود در اين‌ زمينه‌ و هم‌ به‌ احياي‌ قرآن‌ به‌ عنوان‌ كتابي‌ كه‌ به‌ باور مسلمانان‌ راهنماي‌ بشر است، مي‌پردازند. با وجود امكان‌ ارايه‌ مبحث‌ شناخت‌ به‌ زبان‌ فني‌ و فلسفي، دكتر بهشتي‌ ترجيح‌ مي‌دهد با توجه‌ به‌ سطح‌ مخاطبين‌ خود، كه‌ اگر چه‌ از تحصيل‌كردگان‌ و دانشجويان‌ پرمطالعه‌ آن‌ دورانند اما همگي‌ به‌ ميزان‌ كافي‌ با مقدمات‌ فلسفه‌ و اصطلاحات‌ آن‌ آشنا نبودند، با زباني‌ قابل‌ فهم‌ براي‌ همه‌ مخاطبين‌ سخن‌ بگويد. همچنين‌ موضع‌ ايشان‌ در قبال‌ مبحث‌ شناخت‌ قابل‌ توجه‌ است. ايشان‌ در عين‌ حال‌ كه‌ از طرح‌ اين‌ مبحث‌ استقبال‌ مي‌كنند، به‌ محدوديت‌ كاربرد آن‌ اشاره‌ مي‌كنند و از شركت‌ كنندگان‌ در آن‌ جلسات‌ مي‌خواهند كه‌ منزلتي‌ واقع‌بينانه‌ براي‌ مبحث‌ شناخت‌ قائل‌ باشند و بدين‌ ترتيب‌ از افراط‌ در طرح‌ اهميت‌ و شأن‌ بحث‌ پرهيز كرده‌ و آن‌ را در جايگاهي‌ كه‌ شايسته‌ آن‌ است‌ بنشانند. نكته‌ ديگري‌ كه‌ در لابلاي‌ صفحات‌ اين‌ كتاب‌ مشاهده‌ مي‌شود شيوه‌ برخورد ايشان‌ با مخاطبين‌ است. در حالي‌ كه‌ در بسياري‌ از موارد اختلاف‌ ميزان‌ معلومات‌ دكتر بهشتي‌ با سؤ‌ال‌ كنندان‌ بخوبي‌ آشكار است، سعه‌ صدر ايشان‌ در پاسخگويي‌ به‌ اشكالات‌ و ايرادات‌ مطرح‌ شده‌ جذاب‌ و دلنشين، و براي‌ زمانه‌ ما آموزنده‌ است. اين‌ خود نشان‌ از رابطه‌ دو سويه‌اي‌ دارد كه‌ در آن‌ زمان‌ ميان‌ عالمان‌ ديني‌ روشن‌بين‌ و روشنفكران‌ ديني‌ متعهد برقرار بوده‌ است. با كمال‌ تأسف، بحث‌ شناخت‌ به‌ دليل‌ تقارن‌ با اوج‌گيري‌ نهضت‌ اسلامي‌ و مسافرت‌ ايشان‌ به‌ اروپا و آمريكا جهت‌ ايجاد هماهنگي‌هاي‌ لازم‌ ميان‌ ايرانيان‌ مسلمان‌ مبارز مقيم‌ آن‌ ديار و حركت‌ رو به‌ رشد مردم‌ در ايران‌ عليه‌ نظام‌ ظلم‌ و ستم‌ و بهره‌كشي، ناتمام‌ ماند و هيچ‌ گاه‌ امكان‌ تكميل‌ آن‌ فراهم‌ نشد، هرچند در سال‌1359 بحثهايي‌ در اين‌ موضوع، و اين‌ بار عنوان‌ «شناخت‌ از ديدگاه‌ فطرت»، در طي‌ جلساتي‌ محدود توسط‌ ايشان‌ در شاخه‌ دانشجويي‌ حزب‌ جمهوري‌ اسلامي‌ مطرح‌ شد كه‌ مجموعه‌ آن‌ با همين‌ عنوان‌ از سوي‌ بنياد نشر آثار وانديشه‌هاي‌ شهيد آيت‌الله‌ دكتر بهشتي‌ منتشر گرديده‌ است.

این کتاب در برگیرنده سلسله مباحث آیت الله شهید دکتر بهشتی است که بین سالهای ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۵ در جلسات تفسیر قرآنی که در شامگاه هر یکشنبه با عنوان کتاب “مکتب قرآن” تشکیل میشده، ایراد گردیده است. دکتر بهشتی در این جلسات به تفسیر و توضیح آیات ۱۰۲ تا ۱۱۰ سوره آل عمران و مبحث بسیار ارزنده و در عین حال به فراموشی سپرده شده امر به معروف و نهی از منکر میپرداخت. بي‌ عدالتي‌يي‌ كه‌ به‌واسطه‌ كج‌فهمي‌ها يا برداشتهاي‌ سطحي‌ از يك‌ سو و اعمال‌ و اجراي‌ ناصحيح‌ اين‌ اصل‌ در ميان‌ مسلمين‌ از دگر سوي‌ بر اين‌ تكليف‌ مهم‌ و انسان‌ ساز روا گرديده‌ بسي‌ تأسفبار است. آنگاه‌ كه‌ نقش‌ بنيادين‌ اين‌ اصل‌ در شناخت‌ خير و شر، پسنديده‌ و ناپسند، بايد و نبايد در نظر گرفته‌ شود، و آنگاه‌ كه‌ كاركرد اجتماعي‌ آن‌ در سالم‌ سازي‌ محيط‌ اجتماعي‌ و فراهم‌ نمودن‌ زمينه‌ و شرايط‌ مناسب‌ براي‌ اعمال‌ انتخابگري‌ انسانها فهم‌ شود، پيامدهاي‌ زيانبار اين‌ غفلت‌ و جهالت‌ بيشتر و بيشتر آشكار مي‌گردد. بحت‌ و گفتگو دربارة‌ داوريهاي‌ اخلاقي‌ و ارزشي‌ انسان‌ در پاسخ‌ به‌ اينكه‌ بايد چه‌ انجام‌ دهد و به‌ چه‌ كاري‌ مبادرت‌ نورزد، عمري‌ به‌ درازاي‌ زندگاني‌ بشر دارد. بخش‌ مهمي‌ از فلسفة‌ اخلاق‌ و حكمت‌ عملي‌ را در تاريخ‌ انديشة‌ بشر همين‌ بحث‌ به‌ خود اختصاص‌ داده‌ است. دغدغه‌ و دل‌نگراني‌ هر انسان‌ در تمامي‌ لحظات‌ زندگي‌ خود اين‌ است‌ كه‌ درست‌ را از نادرست‌ تميز دهد و بايد و نبايد زندگاني‌ خويش‌ را بشناسد و راه‌ خويش‌ را از ميان‌ هزارراهه‌هايي‌ كه‌ در برابر او دام‌ و دامن‌ گسترانده‌ بيابد. اين‌ از آن‌ روست‌ كه‌ «انسان‌ موجودي‌ است‌ كه‌ بايد انتخابگر به‌ دنيا بيايد، انتخابگر بزرگ‌ شود، انتخابگر زندگي‌ كند، انتخابگر به‌ راه‌ فساد برود، انتخابگر به‌ راه‌ اصلاح‌ برود»(ص‌(177 و اين‌ خود طرح‌ كلي‌ جامعه‌ اسلامي‌ و چهارچوب‌ اعمال‌ قدرت‌ حكومت‌ اسلامي‌ را تعيين‌ مي‌كند؛ چرا كه‌ «تا لحظة‌ مرگ‌ هرگز نبايد زمينة‌ انتخاب‌ از دست‌ انسان‌ گرفته‌ شود» و در نتيجه‌ «نظام‌ اجتماعي‌ و اقتصادي‌ اسلام‌ را، نظام‌ تربيتي‌ اسلام‌ را، نظام‌ كيفر و مجازات‌ و حقوق‌ جزايي‌ اسلام‌ را، نظام‌ مدني‌ و حقوق‌ مدني‌ و اداري‌ اسلام‌ را، همه‌ را بايد پس‌ از توجه‌ به‌ اين‌ اصل‌ شناخت. هر جا انسان‌ از انتخابگري‌ بيفتد ديگر انسان‌ نيست.»(ص‌(178 اما اسباب‌ و عواملي‌ هستند كه‌ همواره‌ اين‌ انتخابگري‌ را مورد تهديد قرار مي‌دهند: «انسان‌ اسلام‌ نه‌ زير ضربات‌ تازيانة‌ تبليغات‌ شهوت‌انگيز انتخابگري‌اش‌ را از دست‌ مي‌دهد… و نه‌ زير ضربات‌ كشنده‌ فقر و ناداري‌ و ضربات‌ مهلك‌ اقتصادي.»(ص‌(177 و اينجاست‌ كه‌ نقش‌ سازنده‌ و حياتي‌ اصل‌ فراموش‌ شده‌ (و يا آميخته‌ با فهمي‌ تنگ‌نظرانه‌ و محدود) امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر روشن‌ مي‌شود. واداشتن‌ به‌ پسنديده‌ (بدون‌ تحميل) و بازداشتن‌ از ناپسند (به‌ دور از تجسس‌ و تفحص‌ غير اخلاقي) ضامن‌ بقاي‌ سلامت‌ جامعة‌ اسلامي‌ است. اين‌ بيش‌ و كم‌ همان‌ مفهومي‌ است‌ كه‌ در فرهنگ‌ امروز بشر، خصوصاً‌ آنجا كه‌ به‌ مبارزه‌ با مفاسد اجتماعي‌ ناشي‌ از روابط‌ قدرت‌ مربوط‌ مي‌شود، با عنوان‌ نقد اجتماعي‌ شناخته‌ شده‌ است. دامنة‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر به‌ همة‌ ساختارها و نهادهاي‌ اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي‌ و سياسي‌ جامعة‌ اسلامي‌ گسترده‌ است، چنانكه‌ لازمة‌ برخورداري‌ از حكومت‌ حق‌ و عدل‌ مشروط‌ است‌ به‌ رعايت‌ كامل‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر. هر نوع‌ قدرتي‌ را كه‌ شما در جامعه‌ فرض‌ كنيد در معرض‌ خطر انحراف‌ از حق‌ است. اين‌ شما و اين‌ جامعه‌ هستيد كه‌ بايد با توجه‌ به‌ اهميت‌ و نقش‌ بسيار مؤ‌ثر صاحبان‌ قدرت‌ و كساني‌ كه‌ بر منصبهاي‌ گوناگون‌ اجتماعي‌ تكيه‌ زده‌اند در سعادت‌ خود بكوشيد.» گسترة‌ اين‌ اصل، به‌لحاظ‌ عاملان‌ اجراي‌ آن، همة‌ آحاد امت‌ اسلامي‌ هستند، چرا كه‌ بنا به‌ نص‌ صريح‌ كتاب‌ و سنت، «فرد فرد شما بايد بدانيد راه‌ رسيدن‌ به‌ سعادت‌ و راه‌ رسيدن‌ به‌ حكومت‌ حق‌ و عدل‌ اين‌ است‌ كه‌ شما از طريق‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر به‌ چنين‌ هدفي‌ برسيد.»(صص‌160-161 ) محور جالب‌ توجه‌ ديگر در مجموعه‌ بحثهايي‌ كه‌ در اين‌ كتاب‌ آمده‌ است‌ مراتب‌ شناخت‌ معروف‌ و منكر است. دكتر بهشتي‌ براي‌ اين‌ شناخت‌ مراحلي‌ برشمرده‌ است: علي‌ الاصول‌ خير و شر همه‌كس‌فهم‌ و همه‌كس‌شناس‌ است؛ هر چند كه‌ گاه‌ داراي‌ پيچيدگيهايي‌ است‌ كه‌ انديشه‌ورزي‌ بيشتر مي‌طلبد و در خور ورزيدگان‌ عالم‌ و فكر و انديشه‌ است، و گاه‌ در دايرة‌ شناساييهايي‌ از زاوية‌ ديد امام‌ صورت‌ مي‌گيرد: همو كه‌ چون‌ مسئوليت‌ رهبري‌ جامعه‌ را به‌عهده‌ دارد در محاسبة‌ جنبه‌هاي‌ مثبت‌ و منفي‌ هر تصميم‌ بايد از منظري‌ عام‌تر، مصالح‌ عامة‌ مسلمين‌ را نيز در نظر گيرد. چنانچه‌ ملاحظه‌ خواهد شد، مباحث‌ اين‌ كتاب‌ مملو از برداشتهاي‌ اصولي، همه‌سونگر و نظام‌مندي‌ است‌ كه‌ درصدد پاسخ‌يابي‌ به‌ پرسشهاي‌ زمان‌ ما از دين‌ است. اين‌ مجموعه‌ شامل‌ پانزده‌ گفتار بوده‌ كه‌ با وجود تلاش‌ فراوان، بنياد نشر آثار و انديشه‌هاي‌ شهيد دكتر بهشتي‌ تا زمان‌ انتشار كتاب‌ موفق‌ به‌ يافتن‌ نوارهاي‌ پنج‌ جلسة‌ مفقود نشده‌ است. به‌ همين‌ دليل‌ برخي‌ از جلسات‌ ناقص‌ مي‌باشند. در عين‌ حال، از آنجا كه‌ شيوة‌ دكتر بهشتي‌ بر اين‌ روال‌ بوده‌ است‌ كه‌ معمولاً‌ خلاصة‌ مطالب‌ جلسات‌ پيشين‌ را در ابتداي‌ هر جلسه‌ باز گويد مي‌تواند به‌عنوان‌ يك‌ مجموعة‌ كامل‌ مورد استفاده‌ قرار گيرد.

به گزارش تریبون مستضعفین کتاب «شریعتی؛ جستجوگری در مسیر شدن» مجموعه گفتارهای شهید آیت‌الله سیدمحمدحسین بهشتی در بررسی منصفانه آراء و فعالیت‌های دکتر علی شریعتی و دفاع از وی در برابر انتقادات مرسوم آن زمان است.

اين‌ كتاب‌ شامل‌ يازده‌ گفتار و نوشتار از آيت‌ الله‌ شهيد دكتر بهشتي‌ دربارة‌ مسايل‌ گوناگون‌ تربيتي‌ است. سابقة‌ ورود به‌ اين‌ قلمرو به‌ اولين‌ سالهاي‌ تحصيل‌ دكتر بهشتي‌ در قم‌ باز مي‌گردد. ايشان، كه‌ هم‌ به‌ سبب‌ توجهي‌ كه‌ به‌ اهميت‌ تربيت‌ نسل‌ جديد نشان‌ مي‌داد و هم‌ به‌ دليل‌ اكراه‌ در استفاده‌ از شهرية‌ طلاب، با تكيه‌ بر دانش‌ خود در زمينة‌ انگليسي‌ تصميم‌ به‌ تدريس‌ در دبيرستانهاي‌ قم‌ به‌ عنوان‌ دبير زبان‌ انگليسي‌ گرفت، پس‌ از مدت‌ كوتاهي‌ براي‌ مديريت‌ دبيرستان‌ تازه‌ تأسيس‌ شده‌ “دين‌ و دانش” به‌ همكاري‌ فراخوانده‌ شد. وي‌ طي‌ اين‌ سالها، نخستين‌ برنامه‌هاي‌ آموزشي‌ و تربيتي‌ مبتني‌ بر اصول‌ علمي‌ آموزش‌ و پرورش‌ نوجوانان‌ مطابق‌ با مباني‌ تربيتي‌ اسلام‌ طراحي‌ كرد و با دل‌ و جان‌ به‌ فعاليت‌ در اين‌ زمينه‌ پرداخت. حاصل‌ آن‌ تلاش‌ برنامه‌ريزي‌ شده، تربيت‌ نسلي‌ خلاق، عالم، و پاي‌بند به‌ اصول‌ اخلاقي‌ بود. بعدها از ميان‌ آن‌ نسل‌ نيروهاي‌ زبده‌اي‌ برخاستند كه‌ پيش‌ و پس‌ از انقلاب‌ اسلامي، كمر به‌ خدمت‌ خلق‌ بستند و در عرصه‌هاي‌ گوناگون‌ خوش‌ درخشيدند. دكتر بهشتي‌ در پي‌ ايجاد اين‌ حركت‌ نوين، و فعاليتهاي‌ ديگر اجتماعي‌ و سياسي، به‌ دستور سازمان‌ امنيت‌ رژيم‌ ستمشاهي‌ از خدمت‌ در آموزش‌ و پرورش‌ منفصل‌ و به‌ تهران‌ تبعيد گرديد. اما با بازگشت‌ ايشان‌ از آلمان‌ در سال‌1349 ، بار ديگر به‌ دعوت‌ همفكران‌ خود، و به‌ ويژه‌ شهيد حجت‌ الاسلام‌ دكتر باهنر، حجت‌ الاسلام‌ دكتر گلزاده‌ غفوري‌ و حجت‌ الاسلام‌ دكتر سيد رضا برقعي‌ جهت‌ تنظيم‌ و تأليف‌ كتب‌ تعليمات‌ ديني‌ به‌ همكاري‌ با سازمان‌ تأليف‌ كتابهاي‌ درسي‌ آموزش‌ و پرورش‌ پرداخت‌ كه‌ دستاورد آن‌ همكاري، ساماندهي‌ بنيادين‌ آن‌ كتابها، خصوصاً‌ در دورة‌ راهنمايي‌ و دبيرستان‌ بود كه‌ نوجوانان‌ تشنة‌ معرفت‌ را با سرچشمه‌هاي‌ ناب‌ و زلال‌ معارف‌ ديني‌ آشنا مي‌ساخت. در همين‌ دوران، با گروهي‌ از مبارزان، در سازماندهي‌ و توسعة‌ فعاليتهاي‌ “بنياد تعاون‌ و رفاه” و “مدرسة‌ رفاه” و همفكري‌ با مدارس‌ ديگري‌ كه‌ با هدف‌ تربيت‌ نيروهاي‌ متخصص‌ و متعهد شكل‌ گرفته‌ بودند پرداخت. از ديگر فعاليتهاي‌ ايشان‌ در اين‌ زمينه‌ مي‌توان‌ از تشكيل‌ گروهي‌ از متخصصان‌ متعهد به‌ منظور تهية‌ فهرستي‌ از كتابهاي‌ متناسب‌ براي‌ كودكان‌ و نوجوانان‌ ياد كرد كه‌ به‌ گسترش‌ كتابخواني، چه‌ در مدارس‌ و چه‌ در ميان‌ خانواده‌ها، كمك‌ شايان‌ توجهي‌ نمود. گفتارها و نوشتارهاي‌ اين‌ كتاب‌ را مي‌توان‌ در چند گروه‌ قرار داد. نخست‌ گفتارهايي‌ است‌ كه‌ بيش‌ از انقلاب‌ اسلامي‌ براي‌ اوليأ و مربيان‌ برخي‌ مدارس‌ ايراد گرديده. نوشتار “عادت” ترجمة‌ مقاله‌اي‌ با همين‌ عنوان‌ از ويليام‌ جيمز، فيلسوف‌ و روانشناس‌ معروف‌ امريكايي‌ است‌ كه‌ در نشرية‌ مكتب‌ تشيع‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است. برخي‌ ديگر از گفتارها، از سلسلة‌ مباحث‌ تفسير قرآن‌ ايشان، كه‌ به‌ موضوع‌ اين‌ كتاب‌ مربوط‌ بوده، انتخاب‌ گرديده‌ است. و سرانجام‌ چند گفتار كه‌ در همين‌ زمينه‌ و در سالهاي‌ پس‌ از پيروزي‌ انقلاب‌ اسلامي‌ ايراد شده‌ است. افزون‌ بر نكات‌ جالب‌ و سودمند دربارة‌ تعليم‌ و تربيت، آنچه‌ در لابلاي‌ سطور اين‌ گفتارها و نوشتارها به‌ چشم‌ مي‌خورد، تأثير انسان‌شناسي‌ دكتر بهشتي‌ است‌ كه‌ مُلهم‌ از انس‌ و الفت‌ ديرينه‌ و كاوشهاي‌ ژرف‌ ايشان‌ در كتاب‌ و سنت‌ است‌ كه‌ در آن‌ آزادي‌ و انتخابگري‌ به‌ عنوان‌ ويژگي‌هاي‌ برجسته انسان، نقشي‌ بس‌ مهم‌ ايفا مي‌كند. سعي‌ دكتر بهشتي‌ بر اين‌ بوده‌ كه‌ نشان‌ دهد بهره‌مندي‌ از موهبت‌ خداوندي‌ آزادي‌ نه‌ تنها با دينداري‌ و تربيت‌ ديني‌ در تضاد نمي‌افتد، كه‌ سرشت‌ بنيادين‌ روش‌هاي‌ تربيتي‌ متصف‌ به‌ اسلام‌ و قرآن‌ را تشكيل‌ مي‌دهد.

شهید دکتر سید محمدحسینی بهشتی یکی از متفکران بزرگ انقلاب اسلامی در تاریخ 2 / 08 / 1307 در محله لومیان واقع در استان اصفهان متولد شد و در تاریخ 7 / 1360 در تهران به شهادت رسد. از این متفکر و دانشمند دینی و انقلابی کتابهای ارزشمندی به یادگار ماند که یک از آنها کتاب حق و باطل از دیدگاه قرآن کریم به همراه مطالبی در مورد تسلیم شدن است. ذهن انسان از ابتدا دنبال پیدا کردن حق و باطل بود. هر چند تا حد زیادی پیدا کردن حق از باطل در نهان هر انسان وجود دارد ولی پرورش دادن آن وظیفه انسان است. خداوند نیز در قرآن مجید در این مورد بسیار سخن گفت که تحلیل آیت الله شهید دکتر بهشتی از آن بسیار جالب است . در این کتاب کوشش فراوان شده است تا حد امکان به این پرسش اساسی انسان پاسخ مناسب داده شود و آنچه محور بحث در این کتاب است مسأله هست و باید است. این‌ کتاب‌ چهار گفتار مهم را شامل دربرمی گیرد که‌ سه‌ گفتار آن‌ نتیجه بحث‌ و گفتگوهایی‌ است‌ که‌ دکتر بهشتی‌ در انجمن‌ اسلامی‌ پزشکان‌ داشته بود و گفتار چهارم بحثی‌ است‌ به نام تسلیم‌ حق‌ بودن که‌ از میان‌ سلسله‌ بحثهای‌ تفسیر قرآن‌ ایشان‌ انتخاب‌ شده‌ است. در این بحث ها اندیشمندانی مثل شهید دکتر فیاض بخش و شهید دکتر لواسانی نیز سؤالاتی را مطرح می کنند.

معرفی کتاب اگر انقلاب اسلامی در ایران شگفت انگیزترین پدیده اجتماعی معاصر نامیده شود گزافه نیست: نهضتی مردمی که، بدون تکیه بر قهر و خشونت، حکومتی ستم پیشه و برخوردار از پشتیبانی و تأیید بسیار در عرصه سیاسی جهان را که در طی سالیان دراز از اعمال هر گونه خشونت و کشتار و شکنجه پروا نکرده بود، در طی مدتی کوتاه بدان گونه از سریر قدرت فرو آورد و به تلاشی کشاند که تعجب و تحسین نظاره گران را برانگیخت. اما این انقلاب شگفتی ساز، در سالهای نخستین پس از پیروزی نیز به گونه ای تحسین انگیز به نهادینه کردن اهداف و آرمان های خود پرداخت: پس از مدتی کوتاه به همه پرسی درباره شکل نظام جدید پرداخت، پس از آن به انتخاب خبرگان و صاحب نظران برای تشکیل مجلس خبرگان قانون اساسی و تدوین و تنظیم قانون اساسی مبادرت کرد و سرانجام، پیش از فرا رسیدن اولین سالگرد پیروزی، آن را به همه پرسی گذارد و بدین گونه زمینه شایسته ای برای استقرار نظام جدید مهیا ساخت. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به دلایل گوناگون از برجستگی های ویژه برخوردار است و مهم ترین آنها این که تجسم آرمان ها و ارزش هایی است که مردم مسلمان ایران در پی تحقق آن بوده اند. از همین روی، چنانچه خواهد آمد، آیت الله شهید دکتر بهشتی آن را بیانیه انقلاب اسلامی می نامد. دیگر آن که تدوین کنندگان این قانون، گروهی از زبدگان و نخبگان و شماری شایان توجه از مبارزان و تلاشگرانی بودند که برای به ثمر نشستن این نهضت رنج ها کشیده و سختی ها بر خود هموار ساخته و سال ها درباره نظام آرمانی خود به مطالعه و مباحثه پرداخته بودند. نکته جالب توجه دیگر این است که هر یک از فصول و اصول این قانون، حاصل گفتگوها و تبادل نظرهایی است که در میان این خبرگان صورت گرفته است و بازتاب آرأ و اندیشه های عالمان و روشنفکران دینی است که هر کدام در زمینه یا زمینه هایی صاحب نظر بوده اند. اینک، پس از گذشت بیش از دو دهه از آن تلاش ستایش انگیز، اهمیت تبیین این قانون و مبانی نظری آن، به سبب قرائت های گوناگونی که در طی این سالها در عمل و نظر از آن شده است، بیش از پیش مطرح است و یکی از بهترین طرق انجام این مهم، مراجعه به دیدگاه های زبدگان و خبرگانی است که دست به تدوین آن یازیده اند. کتاب حاضر با همین انگیزه تهیه شده است و شامل نظرات تفصیلی و تفسیری آیت الله شهید دکتر بهشتی درباره قانون اساسی است که خود نقشی بس مهم در تدوین آن داشته است. بخش نخست دربرگیرنده گفتار ارزنده و روشنگر ایشان با عنوان "نظام سیاسی در قانون اساسی" است که به تاریخ 9/9/58 در حسینیه ارشاد تهران ایراد شده است. دومین بخش حاوی گفتاری از آن اندیشمند فرزانه است که با عنوان "پیرامون قانون اساسی" در تابستان 1358 در مشهد مقدس ایراد شده است. بخش سوم شامل گفتگوی مطبوعاتی ایشان درباره قانون اساسی است که در روزنامه جمهوری اسلامی به تاریخ پانزدهم تیر ماه 1358 منتشر شده است. دو پیوست نیز پایان بخش کتاب حاضر است: یکی خطبه دویست و هفتم نهج البلاغه امیرمؤ منان علی (ع) است که در آن به حقوق متقابل حکمران اسلامی و مردم پرداخته شده و بارها توسط آیت الله شهید دکتر بهشتی در فصل های اصلی کتاب مورد استفاده قرار گرفته است؛ دیگر، متن کامل قانون اساسی جمهوری اسلامی مصوب 1358 است که به علت ارجاع فراوان به آن و به منظور تسهیل دسترسی خوانندگان آورده شده است.