جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

‫مقدمتان فى علوم القرآن در اصل مقدمه دو تفسير به نامهاى المبانى لنظم المعانى و المحرر الوجيز بوده كه با اهتمام آرتور جفرى در يك مجلد به چاپ رسيدهاست. بخش اول و دوم اين كتاب را به ترتيب آقايان مجيد معارف و عبدالوهاب شاهرودى ترجمه، نقد و تحقيق كردهاند. بخش اخير اين اثر كه شامل فصل نهم و دهم مقدمه المبانى و تمام مقدمه المحرر الوجيز است، در اين پايان نامه بررسى شده و امورى كه انجام گرفته عبارتند از: تصحيح اغلاط مطبعى، شرح اعلام، استخراج مآخذ روايات و اشعار و استدراك مطالب در منابع ديگر.

‫پايان نامه حاضر، ترجمه کتاب تاريخ سياسي اسلام (سيره رسول خدا) تأليف رسول جعفريان به زبان اردو است، که ضمن بيان گوشه‌هايي از تاريخ صدر اسلام، به تشريح سيره پيامبر (ص) در ابعاد مختلف تبليغي، اخلاقي، اجتماعي، سياسي و نظامي مي‌پردازد و شيوه آن حضرت براي دعوت مشرکان به دين اسلام و روي آوردن به عبادت الهي به جاي عبادت بت‌ها را بررسي تاريخي مي‌کند. نگارنده در مقدمه ابتدا به بحث درباره اوضاع عرب جاهليت از لحاظ سياسي، اجتماعي، فرهنگي و... پرداخته و مفهوم جاهليت را در لغت و اصطلاح بررسي کرده است. وي از جنبه زماني و مکاني چهل سال قبل از بعثت پيامبر اسلام را دوران جاهليت ناميده، که اين مطلب از ديدگاه فرهنگ قرآني مردود است، زيرا مردم ايران و روم که در آن عصر جزو اعراب نبودند، از نظر فرهنگ قرآن کريم مردمان دوره جاهليت ناميده شده‌اند. نويسنده به مرکزيت شبه جزيره عربستان در زمينه مسايل تجاري و همچنين محوريت عبادي آن به دليل وجود خانه خدا در آن و تقدس کعبه اشاره کرده و اوضاع مکه در آن دوران را وصف مي‌کند. در فصل دوم اعتقادات ديني و شريعت عملي مردم جزيره‌العرب مانند شرک و بت‌پرستي، مسيحيت، يهوديت و حنفيت بررسي، تاريخي گرديده و حالات و اوضاع ديني پيامبر اسلام (ص) در آن زمان از جهت عبادي بيان شده است. نويسنده در ادامه زمينه‌هاي حيات وحياني رسول خدا (ص) تا قبل از بعثت در غار حرا (دوران تحنّث) را بيان کرده و پيشينه اخلاقي آن حضرت را براي مردم زمان جاهليت و داشتن خصلت‌هاي ممتاز انساني تشريح مي‌کند. در فصل سوم اوضاع فرهنگي شبه جزيره عربستان مقارن با عصر بعثت، جهل مفرط مردم و اهميت دادن دين اسلام به علم و دانش بيان مي‌شود. برخورد پيامبر اسلام (ص) با مشرکان قريش در مکه در دوران رسالت به رغم فشارهاي آنان، مهاجرت مسلمانان به حبشه و دشمني‌هاي قريش با رسول خدا، از ديگر مطالب کتاب مذکور محسوب مي‌شود.

‫كتاب »اضواء على متشابهات القرآن« نوعى كتاب تفسيرى است كه به تفسير بعضى از آيات متشابه ومشكل قرآن پرداخته است؛ يعنى به تفسير آياتى پرداخته است كه براى ما از نظر نحوى، بلاغى، علمى وفلسفى از وضوح كافى برخوردار نبوده است. در اين كتاب، ابتدا آيه‏اى آورده شده است ودر مورد آن سؤالى مطرح شده وسپس با مراجعه به تفاسير وكتابهاى ديگر به آن سؤالها جواب داده شده است، چنين كتابى با اين ويژگيها، منحصر بفرد بوده واگر قبلاً كتابهايى نيز چون »تأويل مشكل القرآن« و»مجاز در قرآن« نگاشته شده است ويژگيها وجامعيت اين كتاب را نداشته‏اند. در تحقيق نيز همين شيوه برگزيده شد وبا مراجعه به كتب تفسير واعراب القرآن يا جوابهاى ارائه شده را تحت عنوان »تحقيق« تأييد ويا آنها را رد كرده‏ايم وچون منبع اصلى ما در تحقيق، دو تفسير گرانقدر الميزان ونمونه بوده است، اگر احياناً نظرات اين دو كتاب را نپذيرفته‏ايم تحت عنوان »نقد وبررسى« به رد آنها اقدام كرده‏ايم. در تحليلها ونقدهاى ارائه شده چند قاعده واصل مد نظر بوده است يكى از اين اصول اصل عدم وجود مترادف در قرآن است كه بسيارى از تفاسير به آن توجه نداشته‏اند. گرچه تفسير الميزان اين اصل را مطرح ساخته است ولى در بسيارى از موارد به آن توجه نفرموده است. اصل ديگر اصل تشابه آيات واختلاف در بعضى كلمات است كه نكته‏هاى دقيق وجالبى از آن بدست مى‏آيد. اصل ديگر كه آن هم اصل بسيار مهمى است ودر حين ايجاز مشكلات تفسيرى بسيارى را براى ما حل مى‏كند اصل »تضمين« است ونيز اصول وقواعد ديگرى كه در مقدمه به آنها اشاره شده است. احاديث آمده در كتاب در حد توان به منابع اصلى ارجاع داده شده ودر بعضى موارد كه اسناد آنها ذكر نشده بود آنها را يافته در پاورقى ذكر نمودم براى ترجمه آيات مورد سؤال از ترجمه قرآن جلال‏الدين مجتبوى استفاده شده است واشعار نيز به صورتى شيوا وروان به فارسى برگردانده شده است. از ويژگيهاى اين كتاب اين است كه به تفسير همه آيات قرآن نپرداخته تا كتابش مانند تفاسير ديگر طولانى شده باشد ونيز همانند كتب »مجاز در قرآن« ويا »غريب القرآن« كه تنها يك جنبه را در نظر داشته ويا بصورت مختصر از مسأله گذاشته‏اند، نيست. از سوى ديگر چون مؤلف، كتاب را بصورت سؤال وجواب تنظيم كرده است خواندن آن را لذت‏بخش ساخته است. از جمله معايب كتاب اين است كه آيات وسؤالات تكرارى در آن زياد بچشم مى‏خورد وهمچنين مؤلف مى‏توانست آيات و سؤال و جوابهاى بيشترى را طرح كند تا كتابش از جامعيت بيشترى برخوردار بوده باشد.

‫اين پايان نامه که ترجمه و تحقيق کتاب "کشف الغمه في معرفه الائمه عليهم السلام" تأليف علامه ابوالحسن علي بن عيسي ابن ابوالفتوح اربلي متوفاي سال 692ق به زبان اردو است؛ در سه بخش به بررسي زندگي پيامبر اسلام و معجزات و فضايل آن حضرت و نيز فضايل و زندگاني امام علي( و غزوات پيامبر اسلام، پرداخته است. بخش اول، به تبيين جريان ولادت پيامبر اسلام(ص) و حسب و نسب شريف آن حضرت، زندگاني پيامبر اکرم( و انواع معجزات صادره از ايشان در طول حيات شريف آن حضرت، تبيين سيره اخلاقي پيامبر اکرم( قبل و بعد از بعثت و معجزات مقارن بعثت و پس از آن اختصاص دارد. نويسنده در بخش دوم، نخست به تفسير مسأله امامت و ضرورت آن پرداخته و پس از تشريح دلايل امامت امام علي(، به تفصيل، به بررسي دوران حيات پيامبر اسلام و امام علي( و ارتباط آن دو بزرگوار با هم پرداخته و نمونه‌هايي از فضايل و اوصاف امام علي( و نسب و خاندان آن حضرت، کنيه‌ها و القاب امام علي( را بيان کرده است. نگارنده سپس به ذکر بيعت مردم با امام علي( پس از سال‌ها غصب خلافت اشاره نموده و شايستگي‌هاي متعدد آن حضرت جهت احراز مسند خلافت و عدم شايستگي ديگران براي احراز اين مسند را بررسي کرده است. ضرورت اعتقاد به ولايت و محبت امام علي( طبق سفارش‌هاي متعدد پيامبر اسلام، تبيين نمونه هايي از شجاعت‌امام علي( در غزوات مختلف همچون: غزوه بدر، احد، خندق، بني‌نضير، بني‌قريظه، بني‌مصطلق، خيبر، فتح مکه، حنين، تبوک، ذات سلاسل، بيان زهد و قناعت بي‌بديل امام علي( و ماجراي نصب ولايت و امامت امام علي( در غدير خم، مباحث ديگر اين پايان نامه مي‌باشند.

‫كتاب »اضواء على متشابهات القرآن« نوعى كتاب تفسيرى است كه به تفسير بعضى از آيات متشابه ومشكل قرآن پرداخته است. نويسنده آياتى را كه از نظر نحوى، بلاغى، علمى وفلسفى مشكل بوده وبراى ما از وضوح كافى برخوردار نبوده در قالب سؤال وجواب مطرح نموده است. شيوه كار بدين صورت مى‏باشد كه آيه يا آياتى از قرآن را به ترتيب آورده است وبعد با توجه به آن سؤال يا سؤالاتى را مطرح كرده وبه آنها پاسخ داده است. چنين كتابى با اين ويژگى در نوع خود بى‏نظير مى‏باشد، اگرچه كتابهايى مانند »تأويل مشكل القرآن« و»مجاز در قرآن« نگاشته شده است، اما اينها جامعيت وويژگى اين كتاب را ندارند. ما نيز ضمن ترجمه كتاب در تحليلِ جوابها شيوه خود كتاب را برگزيده‏ايم بدين صورت كه با مراجعه به تفاسير مختلف آنها را تأييد وتحكيم نموده ويا نقد كرده‏ايم. منبع اصلى ما در بررسى جوابها تفاسير شيعه بخصوص دو تفسير ارزشمند »الميزان« و»نمونه« مى‏باشد. وتقريباً در بيشتر سؤالها نظر يكى از اين دو تفسير را درباره سؤال وآيه آورده‏ايم. سعى بر اين بوده است كه از تفسير قرآن به قرآن استفاده شود وتفسيرهاى پيامبر (ص) وائمه (ع) را در ارتباط با آيه مورد سؤال بياوريم. علاوه بر دو نكته فوق اصول زير را نيز در بررسى تعدادى از جوابها مد نظر قرار گرفته است. 1 - اصل عدم ترادف در قرآن. 2 - اصل تضمين كه در عين ايجاز مشكلات تفسيرى فراوانى را حل مى‏كند. 3 - اصل عدم پذيرش رعايت فواصل در آيات به اين معنا كه خداوند تنها حفظِ سجع وآهنگين بودنِ آيات را مد نظر نداشته است، بلكه معنا ومفهوم خاصى را القاء مى‏كند. 4 - اصل عدم پذيرش وجود حروف زائده در قرآن؛ زيرا هر حرفى در قرآن معنى خاصى را ارائه مى‏كند، بنابراين يا بايد معناى خاص آن حرف را شناسايى كرد ويا اينكه جمله داراى حرف زائده را بايد از باب تضمين دانست. آيات قرآنى تماماً با سوره وشماره در متن آورده شده است. براى ترجمه آيات از ترجمه آيت اللَّه ناصر مكارم شيرازى استفاده شده است اشعار نيز به صورت روان ترجمه شده‏اند. به صورت سؤال وجواب بودن كتاب باعث تفهيم بهتر وسريع‏تر نمودن فهم آن مى‏كند، كه از اين ويژگى خاص كتاب مى‏باشد. وجود سؤالها وجوابهاى تكرارى در كتاب زياد به چشم مى‏خورد وكتاب از جامعيت و شمول كافى برخوردار نيست ونويسنده مى‏توانست با طرح سؤالهاى بيشتر جامعيت بيشترى به آن ببخشد.

---

‫کيهان‌شناسي بر نظم و ترتيب مقررشده الهي بر عالم و جايگاه انسان در آن اطلاق شده است و با در نظر گرفتن اينکه عالم به کل آسمان‌ها و زمين و مابين آنها و کرات و سيارات و ستارگان گفته مي‌شود و نيز با توجه به اينکه خلقت شش روزه آسمان‌ها و زمين (کيهان)، خلقت انسان و سکونت‌گاهش در طبيعت و نيز اراده الهي درباره روز جزا نقش‌هايي مهم در قرآن ايفا مي‌کنند، مؤلف با اشاره به اينکه ارزش اشارات کيهان‌شناسي و گزارش‌هاي کيهان‌زايي تنها با مشاهده کارکرد ساختاري آن در چهارچوب زمينه خاص کلام يعني سوره آشکار مي‌شود و نيز اين مطلب که اظهارت کيهان‌شناختي قرآني داراي اهداف الهي و شناخت آفريدگار و انگيزه‌اي براي شکر و سپاس انسان هستند، در مجموع می توان گفت: خلقت آسمان‌ها و زمين فرآيندي خارق العاده است که در شش دوران انجام يافته است؛ هم چنین با توجه به آيات و روايات، تعداد هر کدام از آسمان‌ها و زمين به عدد هفت بالغ مي‌شود که ما فقط به صورت حسي آسمان زينت يافته با ستارگان و مصابيح و زمين مسکوني را درک کرده و روي آن زندگي مي‌کنيم؛ و نیز تفاوت مهم پژوهش‌هاي مستشرقان و انديشمندان مسلمان به ويژه شيعه در آن است که تشيع براي تفسير آيات مربوط به کيهان‌شناسي و خلقت آسمان‌ها و زمين و مواد و محتواي آنان از احاديث نوراني اهل بيت (ع) کمک مي‌طلبد تا هم به حقايق نهفته شده در آنها پي ببرد و هم با درک و تلقي عاقلانه در ورطه خيالات و گمراهي‌ها و گمانه‌زني‌هاي نادرست و سليقه‌اي گرفتار نشود. کليدواژگان: قرآن، کيهان‌شناسي، کيهان‌زايي، خلقت، آسمان و زمين.

‫كتاب مورد تحقيق يكى از كتب سهگانه اثر محمدحسين على صغير است كه در يك مجلد به نام «دراسات قرآنية» نشر يافتهاند. اين كتاب مشتمل بر پنج فصل با مباحث ذيل است. تعريف تفسير و تأويل، آداب تفسير و شرايط مفسر، مصادر تفسير، روشهاى تفسير و مراحل شكلگيرى تفسير. در اين پاياننامه فصل اول و دوم كتاب مذكور ترجمه و تحقيق شده است.