جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیت‌اللّه محمّدی ری‌شهری (1401-1325ش) از محدّثان و احیاگران حدیث در دوره معاصر بودند که با تأسیس مؤسّسه علمی- فرهنگی دارالحدیث، گام بلندی در تبیین و ترویج معارف اهل ‌بیت(علیهم السلام) برداشتند. تبحّر خاص، ذهن خلّاق و منظومه‌وار ایشان، در کنار ساماندهی شایسته پژوهش‌های گروهی که به آثار حدیثی فاخری انجامید، بایستگی دستیابی به شناخت مراحل و شیوه دستیابی به فهم حدیث در نگاه ایشان را دوچندان می‌کند. به نظر می‌رسد فرآیند فهم حدیث یا همان فقه‌الحدیث که دانشی با پیشینه طولانی نزد عالمان مسلمان است، در نگاه مرحوم ری‌شهری به سه بخش «مقدّمات فقه‌الحدیث»، «فقه‌الحدیث» و «دستمایه فقه‌الحدیث» قابل تقسیم است. هم بخش اول که عهده‌دار فراهم‌آوری پیش‌نیازهای فهم متن حدیث است و هم بخش دوم که عهده‌دار فهم متن و مقصود حدیث است، هر کدام شامل پنج مرحله هستند و بخش سوم نیز که عهده‌دار چگونگی و چارچوب‌های ارائه نتیجه حاصل از فقه‌الحدیث است، در بردارنده چهار مرحله می‌باشد.

نگرش اخباری و اصولی دو روش فهم دین از متون اصلی در میان اندیشمندان شیعی است که بیش از چهار قرن از نزاع‌های فکری و یا ایجاد و شکل‌گیری مکاتب گوناگون میان طرفداران آنها را پشت سر گذاشته است. پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این پرسش است که آرا اصولی فیض کاشانی در کتاب معتصم‌الشیعه چگونه بازتاب یافته است. بررسی توصیفی - تحلیلی این مسئله حاکی از آن است که فیض کاشانی، از علمای شیعی قرن یازدهم، با وجود دیدگاه‌های اخباری، و استناد و اتکا وی به روایات، اما نگرش به دور از هرگونه افراط و تفریط او از عقل و نقل را در کاربست عملی‌اش در کتاب معتصم‌الشیعه به مثابۀ کتاب فقهی فیض را شاهدیم. تأثیرپذیری از مسلک اساتید اخباری، برداشت سوء از برخی فتاوای مبهم فقهی ایشان در گذشته، تناسب‌نداشتن برخی دیدگاه‌های وی با برهان‌های موجود نزد خویش، و ... سبب شد فیض را که اغلب دارای آرا اعتدالی در نظریاتش است، به اخباری‌گری متهم کنند و دامنۀ اختلاف آرای میان اصولیان و اخباریان شیعی را بیش از پیش گستردش دهد؛ حال آنکه تمایل‌نداشتن ایشان در همراهی با نظر مشهور از اخباریان مبرهن است و پایبندی وی به نگرش اصولیان در مواضع فراوانی، مانند اجماع، حجیت ظاهر قرآن، حجیت عقل، رجوع به آرا و نظریات اصولیان، عدم جمود در اخبار، و ... به میزانی است که انکار آن ممکن نخواهد بود.

ماهیت، قلمرو و شرایط مسئولیت اخلاقی از مباحث پرمناقشۀ حوزۀ مطالعات اخلاقی است. به نظر می‌رسد بخش قابل اعتنایی از این مناقشات، برخاسته از ابهام مفاهیمی، چون مسئولیت اخلاقی و ارادۀ آزاد بوده است. این پژوهش بر آن است تا در این میان با روش توصیفی_تحلیلی، به واکاوی مفهوم مسئولیت اخلاقی بپردازد. حوزه‌های معنایی متنوع و متکثر مفهوم این سنخ از مسئولیت، ما را با این پرسش مواجه می‌کند که انبوه اختلافات میان سازگارگرایان و ناسازگارگرایان با عطف نظر به کدام‌گونه از مسئولیت اخلاقی پدید آمده‌اند؟ آیا با این چالش مواجه نبوده‌ایم که در برخی پژوهش‌های دوسویه، یک طرف بر سازگاری وجوب علّی و مسئولیت مبتنی بر نقش و وظیفۀ عامل اصرار می‌ورزد، طرف مقابل تلاش می‌کند که ناسازگاری و تعارض هرگونه تعین پیشین علّی را با مسئولیت در مقام پاسخگویی نشان دهد؟ گرچه تأکید اولیۀ فیلسوفان اخلاق در مباحث مربوط به مسئولیت اخلاقی، گاه متمرکز بر سه نوع مسئولیت ناظر به علیت، وظیفه و الزام اخلاقی بوده است، در آثار متأخر، دو مفهوم مسئولیت ناظر به سزاوار سرزنش بودن و مسئولیت در مقام پاسخگویی مورد توجه قرار گرفته است، و به نظر می‌رسد که دقیق‌ترین مفهوم معادل مسئولیت اخلاقی انسان برابر الزامات اخلاقی همان «پاسخگویی» است.

مسئلة ادراک حسی در فلسفة ملاصدرا به گونه‌‌ای سامان یافته است که زمینة تفسیر دوگانة ایده‌‌آلیستی و رئالیستی را از آن ممکن می‌‌کند. طبق رویکرد نخست از ادراک حسی با برتری و اولویت ذهن و تصورات حاصل از آن نسبت به تعینات جهان خارج، بستر تفسیر ایده‌‌آلیستی در نظام معرفتی صدرایی ایجاد می‌‌شود و بر اساس رویکرد دوم وحدتی بین انسان و جهان خارج برقرار می‌شود که حائلی میان انسان و عالم نخواهد بود. لازمة رویکرد دوم ایجاد فاصله از مبانی ایده‌‌آلیسم ذهنی است. این در حالی است که بر اساس رویکرد اول امکان خروج از ایده‌‌آلیسم عینی با پیچیدگی بیشتری رو به رو می‌‌شود. در پژوهش حاضر تلاش بر این است که به شیوة توصیفی- تحلیلی بستر شکل‌‌گیری این دو رویکرد بررسی شود و لوازم متفاوت هر دو رویکرد مورد واکاوی قرار گیرد. به همین منظور، با تمسک به راه‌‌کاری درون ساختاری، همچون اعتباری بودن تمایز میان عالم عین و عالم ذهن، عدم ارتباط چالش‌‌های ایده‌‌آلیسم عینی با مقولة ادراک حسی در نظام صدرایی ترسیم می‌‌شود.

فلسفۀ علوم عهده‌دار پاسخ‌گویی به پرسش‌های بیرونی پیرامون دانش‌های مختلف است. تاریخ نیز مانند سایر علوم دارای فلسفه است که با بهره‌مندی از داده‌های فلسفی (روش‌ها، مفاهیم و ...) جوانب مختلف آن را بررسی می‌کند. البته تاریخ افزون بر فلسفۀ علم تاریخ، فلسفۀ نظری هم دارد که یکی از مباحث مهم فلسفۀ نظری تاریخ، عوامل محرک تاریخ است و از مباحث محوری و بحث‌برانگیز میان اندیشمندان این رشته است. بررسی دیدگاه بزرگانی که در این‌باره نگاشته‌اند و به پیشبرد دانش فلسفه نظری تاریخ کمک کرده‌اند، اهمیت دارد. میان متفکران معاصر، محمدتقی جعفری کاوش‌های ارزشمندی داشته است که طرح نظریه ایشان می‌تواند برای محققان فلسفه نظری تاریخ راهگشا باشد. پژوهش حاضر از میان آثار متنوع محمدتقی جعفری در حوزۀ تاریخ با هدف روشن‌شدن عوامل محرک تاریخ از دیدگاه او، برجسته‌کردن تفاوت‌شان درباره دیدگاه‌های رایج و استفاده از روش کتابخانه‌ای، بررسی آثار منتشرشده، تحلیل و توصیف آن به این نتیجه رسیده است که سه عامل خدا، انسان و واقعیات مفید در نظر ایشان عوامل محرک تاریخ است.

تعامل شایسته با نزدیکان، توجّه به نیازهای ایشان و رسیدگی به آنها از مهم‌ترین دستورات الهی است که تقویت و گسترش ابعاد آن، زمینه‌‎ساز رشد و سعادت جامعه ایمانی خواهد بود. شناخت جامع و دقیق از مفهوم صله ارحام، انواع مصادیق و کارکردهای آن امری بسیار مهم تلقّی می‌گردد که از منظر این پژوهش، یکی از جلوه‌های زیبای سیر و سلوک انسان و جامعه ایمانی در مسیر تقویت همدلی و پیوستگی اجتماعی به شمار می‌آید. در همین زمینه، شبکه مصادیق صله ارحام مطرح است که شامل پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(علیهم السلام)، والدین و اجداد، همسر، فرزندان و ذریّه، بستگان نسبی و سببی، معلّمان و متعلّمان، برادران دینی، جامعه ایمانی و جامعه انسانی می‌شود. در تعالیم دینی، بخشی از هندسه تأثیرگذاری صله ارحام، عبارت است از: دفع بلاها، طول عمر، احساس امنیّت، محبوبیّت و آرامش روانی، اصلاح میان خویشان، تسهیل و وفاق اجتماعی، بهبود اقتصادی و آبادانی بلاد، تقویت دین و نظام توحیدی، برخورداری از حمایت الهی، طهارت نفس و اخلاق، مصونیّت از گناه، پاکی اعمال، رشد درجات، بخشش گناهان و سبک‌شدن حساب. بازنگری به ابعاد زیبای این پیوند در قالب گونه‌شناسی صله ارحام در حوزه‌های صله عاطفی - ارتباطی، صله معنوی و صله مالی از دیگر مباحث مهم این پژوهش است.

سکولاریسمِ گزینه‌ای، سکولاریسم برآمده، نه از حذف دین، بلکه از قبول دین به مثابۀ یک گزینه در کنار هزاران گزینه دیگر است. گوناگونی و تکثر گزینه‌های دینی و شبه‌دینی و غیردینی - در مقام نظر و در مقام زیست فردی و اجتماعی - نوع جدیدی از سکولاریسم را در جهان امروز و نیز در جهان اسلام رقم می‌زند که مواجهه با آن بسیار متفاوت است از سکولاریسم به معنای حذف دین از قلمرو زندگی اجتماعی و سیاسی. سکولاریسم گزینه‌ای در یک فرایند روان‌شناختی و فرهنگی رخ می‌دهد؛ درحالی‌که سکولاریسم کلاسیک در یک فرایند فلسفی و گاه سیاسی واقع می‌شود. حال پرسش این است که آیا تحلیل چارلز تیلور در عصر سکولار را می‌توان دربارۀ تحولات عرفی‌شدن در جهان اسلام نیز پی گرفت؟ نگارنده در این مقاله، با تمرکز بر متن‌خوانی عصر سکولار تلاش می‌کند با طرح امکان سکولاریزاسیونِ گزینه‌ای در تحولات فرهنگی جهان اسلام، به تفاوت‌های دنیای اسلام و دنیای غرب در این نوع از سکولارشدگی تأکید کند و دشواری‌های سکولاریزاسیون در جهان اسلام را برشمارد. از این منظر، دین و دین‌داری در جوامع اسلامی نه یک فرایند سهل و آسان بلکه فرایندی پیچیده، ریشه‌ای، و بسیار تودرتو را طی می‌کند؛ به‌گونه‌ای که عرفی‌کردن آن در عرصه‌های فردی و اجتماعی بسیار دشوار و گاه ناممکن به نظر می‌رسد.

لری هیکمن با نگاهی پراگماتیستی به فلسفۀ تکنولوژی وارد شده است. در این مقاله، از نسبت فلسفۀ تکنولوژی هیکمن با پراگماتیسم جان دیویی بحث خواهد شد. هدف این است که نتایج فلسفۀ دیویی در بحث از تکنولوژی مشخص شود. تا پیش از قرائت ارائه‌شده توسط هیکمن، کسی به دیویی به مثابۀ فیلسوف تکنولوژی نمی‌نگریست؛ اما هیکمن بر این باور است که دیویی دارای فلسفۀ تکنولوژی توسعه‌یافته‌ای است که برابر سنتی است که تکنولوژی را خودبسنده و دارای ذاتی بیگانه با انسان تلقی می‌کند. او در بیان تفاوت بین تکنولوژی و تکنیک به عنصر شناخت توجه دارد و تکنولوژی را حاصل مداخلۀ تحقیق نظام‌مند در تکنیک می‌داند. دیویی با طرح مفهوم تکنولوژی طبیعی‌شده، تکنولوژی را به مثابۀ تحقیقی معرفی می‌کند که انسان دربارۀ تکنیک‌های موجود انجام می‌دهد تا سازگاری با محیط خود را افزایش دهد و آن را متناسب با نیازهایش تغییر دهد. تکنولوژی در پراگماتیسم مولد دیویی به موضوعی فلسفی تبدیل می‌شود و فیلسوف می‌تواند با استفاده از شیوه‌ها و ابزارهای فلسفی، درک خود و افراد جامعه‌اش را از نحوهٔ پیوندِ میان وجوه متنوع فرهنگ تکنولوژیک ارتقا دهد و تأثیر معناداری بر جهان تکنولوژیکِ در حال تغییر داشته باشد. هیکمن ادعا دارد فلسفۀ دیویی می‌تواند بدون گرفتارشدن به نظام‌های کل‌نگر و فراتر از تحلیل زبان، فرهنگ تکنولوژیک را با ارزش‌های دموکراسی آشتی دهد. با این حال، تعریف دیویی از تکنولوژی، آن را به مفهومی کانونی و عام تبدیل می‌کند و در نقد او بر واقع‌گرایی، نشانه‌هایی از ظهور دوبارۀ متافیزیک کل‌نگر به چشم می‌آید.

مسئلهٔ اساسی این پژوهش تحلیل و نقد راهکار جان مارتین فیشر در حل معضل بخت و هدف از آن نشان‌دادن ناکارآمدی این راهکار به روش توصیفی - تحلیلی است. بر اساس معضل بخت، نفی تعین‌گروی در پیدایش یک کنش به سلب آزادی و مسئولیت اخلاقی کنشگر می‌انجامد. فیشر تلاش می‌کند بر اساس بازسازی یکی از مثال‌های فرانکفورتی در جهانی نامتعین، معضل بخت را بر پایۀ ترسیم دو جهان حل کند. جهان 1 متعین، اما جهان 2 بر اساس ماشین تصادفی نامتعین است. کنشگر در جهان ممکن اول بر اساس مثال‌های فرانکفورتی مسئول است. در جهان دوم با خاموش‌ماندن ماشین به نحو تصادفی، جهان 1 و 2 این‌همان و درنتیجه کنشگر مسئول خواهد بود. در این پژوهش آشکار می‌شود: الف) تقریر فیشر از معضل بخت، نسخه‌ای از صورت‌بندیِ مبتنی بر فقدان علیت است و پاسخ فیشر حتی کارآمدی لازم برای حل این صورت‌بندی را ندارد. ب) علیت حاکم بر جهان 2 فیشر، متفاوت با علیت ناتعین‌گروانه‌ای است که اختیارگروان حامی علیت مبتنی بر رویداد مد نظر دارند. از نظر آنها، قرارگرفتن علیت ناتعین‌گروانهٔ فعال در سلسلهٔ علی یک کنش، شرط اساسی پرداختن به معضل بخت است؛ اما در سلسلهٔ علی کنش در جهان دوم فیشر، هیچ‌گونه علیت ناتعین‌گروانهٔ فعالی وجود ندارد. درنتیجه فیشر اساساً با معضل بختی که اختیارگرویِ علیت مبتنی بر رویداد را تهدید می‌کند، مواجه نشده است که بخواهد آن را حل کند.

ژان بُودِن، فیلسوف و حقوقدان مشهور فرانسوی در قرن شانزدهم است. ماهیت دقیق عقاید دینی وی به‌‌دشواری قابل تشخیص است؛ اما بر اساس آثار وی و شواهد موجود می‌توان گفت وی با وجود دفاع از کلیسای کاتولیک و انتساب خود به آن، انتقاداتی را بر بعضی آداب و رسوم مذهبی اقتدار پاپی و ... داشته است. جستار حاضر با استفاده از روش کتابخانه‌ای، اسنادی و تحلیل محتواست. هدف در این پژوهش، بررسی دیدگاه‌های ژان بودن دربارۀ دین است. وی از تکثر عقاید بیزار بود و وجود یک دین را در برابر وجود دین‌های متکثر ترجیح می‌داد؛ زیرا به وحدت معتقد بود. او گفتگوی ادیانی و زمینهٔ مشترک ادیان را فراهم کرد. به دین طبیعی در تقابل با دین وحیانی باور داشت؛ درنتیجه دینی که او به آن باور داشت و آن را برای همگان در دسترس می‌دانست، دین حقیقی بود. دین حقیقی را روی‌آوردن خالصانهٔ روح به سوی خدای متعال می‌دانست. با وجود تکثر موجود در طبیعت، بر اساس هماهنگی طبیعت کوشید همان الگو را برای هماهنگی و سازش و مدارای کل جهان در نظر بگیرد که مدارای دینی یکی از آنهاست.