جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اندیشه تحقق مدینه فاضله که شهروندان، بر اساس آن، می توانند فضیلت محور و ارزش مدار زندگی کنند و به بسط و توسعه معنویت، صلح و صفا و پاکی برای رشد و تعالی انسانیت دست توانند یافت، از دیرباز در ذهن همه متفکران و مصلحان و فیلسوفان همچون افلاطون، فارابی، خواجه نصیر، شیخ اشراق و ...، مطرح بوده و هر کدام، به فراخور افق فکری خویش، طرحی درانداخته و الگویی را پیشنهاد کرده اند.راه صلاح و بالندگی انسان چیست و کجاست؟ چگونه انسان می تواند مدینه ای بسازد که در آن، قابلیت ها و استعدادهای خویش را به فعلیت برساند و زندگی انسان به دور از هر گونه جدال و بی عدالتی و مملو از خوبی و صلح و پاکی شود؟ برای این پرسش ها راه حل های متنوع و مختلفی در مکاتب فکری گوناگون وجود دارد. اما پرسش کلیدی این نوشتار، هستی شناسی و چگونگی «مدینه فاضله مهدوی» آن هم در اندیشه فیلسوف الهی، صدرای شیرازی است.آن چه در منظومه فکری ملاصدرا همچون حلقه ای مفقوده از دید بسیاری از محققان پنهان مانده است و بحثی مفصل می طلبد در این نوشتار به اختصار آمده است. از این رو، در ابتدا باید دید انسان کامل به منزله جزیی از جامعه چه معنایی دارد و سیر تکاملش تا مرحله اتصال به عقل فعال چگونه است. در ادامه باید به صفات جامعه نیکو و ویژگی های جامعه فاضله و صفات ریاست آن آرمان شهر اشاره کرد.

امامت مهم ترین اصل بنیادی تفکر اسماعیلیه مانند دیگر فرق شیعه است. از آنجا که امام در تشیع تجلی اسما و صفات خداوند روی زمین و انسان کامل است و اسماعیلیه نیز با تکیه بر همین معنی حکومت شیعی برپا ساختند، همواره به احادیثی که به مضمون الوهیت امام اشاره دارد توجه ویژه نموده و آن ها را به عنوان دلیلی بر تایید امامان خویش و حکومت آنان مورد استشهاد قرار دادند. نزاریان ایران نیز بر همین اساس به خطبه البیان که به وضوح به بیان الوهیت امام در جایگاه انسان کامل می پردازد توجه نموده و ترجمه فارسی بخش هایی از آن را در هفت باب بابا سیدنا نقل کرده اند. در این مقاله پس از معرفی خطبه البیان نشان خواهیم داد که نزاریه ایران با تکیه بر آن سعی داشتند که مقام حسن صباح و جانشینانش را به مثابه مقام امام علی و اهل بیت ایشان قلمداد نمایند. همچنین با تکیه بر متن این اثر به بازنگری جایگاه امام به عنوان انسان کامل در سلسله مراتب دینی این فرقه و ضرورت تعلیم یافتن از او و تلقی حسن صباح از این مفهوم در برپایی دعوت جدید اسماعیلی نزاری در ایران خواهیم پرداخت.

هرچه انسان در اتصاف به کمالات واجب الوجود قویتر باشد، به مبدا واجب الوجود نزدیکتر و آثار وجودی او بیشتر است؛ چنانکه انسان کامل مجمع اسما و صفات خداوند است. از منظر قرآن کریم منصب هدایتگری از آن انسان های کاملی است که از عیوب اخلاقی و نفسانی مبرا بوده و از «ظلم» به معنای عام آن معصوم باشند. قول و فعل و تقریر چنین انسانی حجیت دینی داشته و او به اقتضای وظیفه دینی به امر اقامه دین و اجرای حدود و دفاع از حریم دین خدا می پردازد. حضرت زهرا (س) مصداق بارز «تطهیر الهی» است که به دور از هرگونه تمایل فردی و با دو شیوه اقامه ادله و وصیت سیاسی، به حراست از دین و حمایت از وصی بلافصل رسول خدا پرداخته است و در همه اقوال و اعمال و تقریراتش، جانب دین را لحاظ نموده و خیرخواه امت بوده است؛ فلذا پیروی از سیره متعالی ایشان می تواند راهگشا و کارساز باشد.

پیدایش جریان ها و مکتب های عرفانی نوظهور آیینی ـ غیر دینی و برخی فرق صوفیانه و سوالات و شبهات عصری ملازم آن، ضرورت تبیین همه جانبه عرفان جامع و کامل اسلامی را اجتناب ناپذیر می نماید. مقاله حاضر با تبیین معنا و مفهوم عرفان ناب از حیث علمی و عملی با رویکردی بر آموزه ها و ادعیه حضرت زهرا (س)، به توصیف و تحلیل برخی اصول عرفان اسلامی می پردازد؛ سپس مولفه های محوری و عناصر بنیادین عرفان متخذ از سنت و سیره حضرت زهرا سلام اله علیها و اصطیاد شده از نیایش های فاطمی چون شریعت محوری، جامع نگری، مسوولیت پذیری، سیاست ورزی، زندگی سازی و... را با دو بعد معرفت و معنویت بر پایه عقلانیت و عدالت مورد کنکاش و کاوش قرار می دهد. نوشتار حاضر بر این فرضیه تاکید دارد که عرفان اصیل، سعادت آفرین و کمال بخش تنها در اسلام نبوت و امامت یا عرفان قرآن و عترت، قابل ادراک و وصول و حصول است.

انسان کامل بودن لذتی است که کام هر انسان طالب به معرفت حقیقی را شیرین می کند، شور و عشق خداوندی را در دلش شعله ور می نماید و او را واصل به بی نهایت یا همان (خدا گونه شدن) می کند. از دیدگاه عرفان اسلامی که اساس آن بر آرمان گرایی و نوعی ایده آلیسم مبتنی است انسان کاملی که سالکان طریق حقیقت او را به عنوان نمونه و سرمشق و راهنما و راه شناس خود در سیر و سلوک می جویند و دست یابی به دامان رهبری و پایگاه معنوی اش را آرزو می کنند، به عالیترین صفات و سجایای اخلاقی آراسته است.در حوزه عرفان عملی، انسان کامل مراحل کمال را با حرکت از ظاهر جهان و کثرات آن برای رسیدن به جهان باطن و وحدت طی نموده است. او با گذشتن از جاده شریعت و پایبندی به اصول آن، گام بر طریقت و مرحله خودشناسی متعالی و عرفانی می نهد و پس از سلوک روحانی، به مرحله شکوفایی استعدادهای نهفته در وجود خویش می رسد و به مرحله عین الیقین نایل می شود. سرانجام در مرحله حقیقت که مرحله ناخودآگاهی متعالی است، در اثر معرفتی که در طی سلوک عرفانی در مراتب آفاق و انفس حاصل می کند، به مرحله حق الیقین دست می یابد و حقیقت جان و در نهایت جهان بر او آشکار می شود و در نتیجه با حقیقت خویشتن که حقیقتی یگانه با حق است، دیدار می کند.با توجه به مجموعه آرا و افکاری که در آثار اهل عرفان و به خصوص این سه نویسنده پیرامون مساله فوق دیده می شود می توان گفت انسان کامل انسانی است متخلق به اخلاق الهی، علت غایی خلقت، سبب ایجاد و بقای عالم، متحقق به اسم جامع اله، واسطه میان حق و خلق، خلیفه بلامنازع خدواند که علم او به شریعت، طریقت و حقیقت قطعیت یافته و به تعبیری اقوال نیک، افعال نیک و اخلاق نیک در او به کمال رسیده است.در این جا سعی شده تا با تکیه بر نظریات عزیز الدین نسفی، سنایی و عطّار به بیان مراتب سیر آفاق و انفس در حیطه عرفان عملی برای رسیدن به مقام انسان کامل پرداخته شود.

هدف مقاله حاضر بررسی شروح فصول الحکم و ارایه معنی حضرات خمس و تقسیمات و بیان نظریات شارحان مختلف و همچنین موارد اختلاف و متشابه آنهاست. در این باره، با بررسی بیش از سر شرح مختلف فصوص الحکم این موارد نشان داده شده است: آنجایی که حضرات خمس یک اصطلاح بیش نیست، اما اهل کشف و تحقیق، در تقسیم آن یا از راه تقلید و یا نوآوری نظر داده اند، در مجموع، مراتب کلی هستی را که محل تجلی و ظهورات حق است، «حضرات» نامیده اند که برخی تعداد آن را پنج و برخی دیگر شش گفته اند، نتیجه اینکه حضرات خمس اصطلاحی است که در متون عرفانی، به خصوص در شروح مختلف آثار ابن عربی دیده می شود که البته نامگذاری هر یک از حضرات در بین تمام شارحان همسان نیست؛ هر یک بنا بر آگاهی و ذوق خود آن را تقسیم بندی کرده اند در پایان نیز جدولی برای دسترسی اجمالی به آن ارایه شده است.