جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معنویت‌های نوظهور یکی از پدیده‌های نیمه دوم قرن بیستم است که در دهه‌های اخیر در کشورهای اسلامی بروز یافته‌انددر جریان تغییر و تحول مداوم جامعه،مسائل جدیدی تولید می‌شود که خود موجد نیازهای جدیدی بوده و برای پاسخ‌گویی به آن، گروه‌های متفاوت شکل می‌گیرند. لذا در این عرصه، جنبش‌های نوین دینی، گروه‌ها یا سازمان‌های دینی هستند که این نقش را برعهده دارند و عواملی از قبیل؛ منافع اقتصادی، منافع سیاسی و...، بستر لازم را برای شکل‌گیری این گروه‌ها فراهم می‌کننددلیل گرایش به عرفان‌های نوظهور در ایران به عنوان یک جامعه دینی چیست؟ این پژوهش به بررسی برخی علل گرایش به عرفان‌های نوظهور با استفاده از روش کیفی و ابزار گردآوری مصاحبه‌ عمیق و روش تحلیلی در شهر کرج پرداخته که بر اساس فراوانی، تحلیل و نتیجه‌گیری شده که مهمترین علل گرایش عمدتا بر مبنای انتخاب عقلانی بوده عبارتنداز: اقتصادی،تبلیغات،سختی فرایض دینی،فعالیتهای انسان‌دوستانه،انش ناکافی دینی، صداقت،رفتار متولیان دینی و....

امروزه جنبش‌هایی نوپدید در غرب و شرق با عنوان معنوی به صحنه آمده‌اند و سعی در ارائه تصویر آرمانی از انسان دارند، تا بدین‌وسیله به نیازهای معنوی انسان مدرن پاسخ بدهند. از جمله مهم‌ترین این جنبش‌ها که تاکنون آثار فراوانی از خود به جای گذاشته‌اند، دو جریان اثرگذار و مشهور اوشو و پائولو است، که انسان ایده‌آل از منظر هر دو در حالی که دارای اشتراکات فراوانی است، از ویژگی‌های متفاوتی نیز برخوردار است. اوشو تصویر خویش از انسان ایده‌آل امروزی را زوربای بودا می‌نامد که یکی سمبل زیاده‌خواهی، شهوت و شادمانگی است و دیگری اسوه زهد و ریاضت است. او رهایی از ذهن، سرور و شادمانگی، نفی دعا و عبادت را از ویژگی‌های انسان ایده‌آل می‌داند که از راه مراقبه به دست می‌آید. در مقابل انسان آرمانی کوئیلو که به عنوان قهرمان‌های داستانی در رمان‌هایش جلوه می‌کند، دارای ویژگی هایی است مانند: اباحی‌گری و بی‌بند و باری، گوش سپردن به ندای درون که به واسطه پیش‌گویی و جادوگری، اتصال به روح کیهانی و پیروی از افسانه شخصی حاصل می‌شود. با بررسی و بیان نقد هر دو جریان، در یک نگاه کلی خاستگاه مشترک این‌گونه جنبش‌های نوپدید معنویت‌گرا را می‌توان در معنویت پست‌مدرن ارزیابی کرد که باعث رویش انواع متنوع از این جنبش‌ها بوده است و اصول مشترک هر دو جنبش را در تفکر انسان محوری دانست که تکثرگرایی، آزادی‌خواهی و فردگرایی از مولفه‌های اصلی و اساسی آن به حساب می‌آید. در انتهاء انسان آرمانی از نگاه اسلام بازگو می‌شود که جانشین و امانت‌دار الهی است و با پیروی از فطرت الهی و ایمان و عمل صالح، هر لحظه در حال شکوفا شدن و پیمودن مسیر رشد و کمال است.

پس از گذراندن فصلی از تاریخ به نام مدرنیسم و سپس عصر چارچوب گریز پست مدرنیسم ما با پدیدهانزوای نسبی ادیات متعارف روبروایم و به دنبال آن نوع جدیدی از پلورالیسم دینی پا به عرصه وجود گذاشت.و به این ترتیب طی چند دهه دنیا مملوء از دین نماها، عرفان ها،فرقه ها، کیش و مسلک های جدید شد که گویی برای همه سلیقه ها عرصه ای برای خودنمایی بود. اما آنچه بنابر دلائل و شواهد تجربی به خوبی پیداست، خطر روزافزون رشد انواع بیماری ها و سردرگمی های روحی است؛ بطوریکه گویا به مجرد فراهم آمدن امکانات زیستی، بهداشتی، رفاهی، علمی و ... انسان این عصر به چالش های عمیقی در کیفیت زندگی خویش برخورده است. بعضی بر این عقیده اند که در گذشته برای جبران این کیفیت های از دست رفته زندگی روزمره و نیز پر کردن خلاء های عمیق بینشی، پدیده دین می توانست به نحوی پاسخگوی این مصائب بوده و نقش درمانگری را ایفا کند. اما دین نیز همچون هر پدیده یا نهاد اجتماعی دیگری در طول حیات خود دچار تغییر و تحولات بسیار بوده است. صورتهای جدیدی بوجود آمده اند که دیگر براساس معیار قدسیت یا اعتقاد به الوهیت، دین محسوب نمی شوند، اما همان کارکرد را دارند، در واقع اصرار به استفاده از تعریف ماهوی دین در واقع نادیده گرفتن ویژگی های مختلف یک پدیده در طول تاریخ است. با توجه به این مقدمات و به علت رشد و گسترش کنونی این گرایش های نوین معنوی،که اغلب نیز با پیشینه های غربی و شرقی در ایران تولد یافته اند، پرداختن به عوامل اجتماعی مرتبط با این نوع جدید عرفان مخصوصاً در میان دانشجویان، لازم و ضروری می نماید. تحقیق حاضر با استفاده از روش پیمایش انجام گردیده و برای گردآوری داده ها از پرسشنامه استفاده شده است. جامعه آماری 10538نفر، در واقع کل دانشجویان دانشگاه مازندران و حجم نمونه با استفاده از روش کوکران ، 400 نفر بوده است. یافته ها ی بدست آمده از تحقیق نشان می دهند که 55.9 درصد دانشجویان دانشگاه مازندران گرایش زیادی به جنبش های دینی جدید و 2.3 درصد دانشجویان گرایش کمی به این جنبش ها دارند. در این میان بالاترین میزان گرایش به جنبشهای دینی جدید در بین دانشجویانی مشاهده شده است که هنوز ازدواج نکرده بودند، از نظر وضعیت اشتغال بیکار بودند، جزو اقوام طبری، گیلک و ترک بودند و والدین آنها به طبقه اجتماعی متوسط تعلق داشتند. در نهایت، آزمونهای همبستگی، نشان داد که میان اقوام مختلف و ابزار کسب اطلاعات دینی و گرایش به جنبش های نوین دینی رابطه معنادار وجود دارد.

پرسش اصلی رساله حاضر، علل و زمینه‌های اجتماعی ظهور و ترویج جریان‌های عرفان‌نما در دو دهه اخیر ایران می‌باشد. در حالی که در دهه‌اخیر در دنیا شاهد گسترش جنبش‌های نوپدید دینی هستیم، کشور ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و جریانات معنوی و عرفانی مختلفی، در کشور شروع به فعالیت و جذب پیرو کرده‌اند. حال سئوال اساسی این است که چه زمینه‌های اجتماعی باعث شده است که مردم نسبت به این جریانات عرفان‌نما تمایل پیدا کرده و جذب آنان شوند.برای بررسی این امر در این تحقیق، ضمن بهره‌گیری از منابع دست اول این جریانات، سعی شده است که از پیمایش‌ و تحقیقات انجام شده در این زمینه استفاده شود. ضمن آنکه از مصاحبه موردی با پیروان این جریانات نیز بهره گرفته شده است. علاوه برآن، مصاحبه افراد متخصص در این حوزه، نیز بسیار می‌تواند در این زمینه رهگشا باشد که ما در این تحقیق حتی الامکان از آن بهره بردیم.هرچند زمینه‌های موجود در این جریانات که در این رساله به آنها اشاره شده است، زمینه‌ای اجتماعی حساب نمی‌‌شود، اما نشان‌دهنده این است که محدودیت و یا نبود این زمینه در اجتماع ایران، باعث گرایش مردم به این جریانات عرفان‌نما می‌گردد.دلائلی چون نیاز فطری بشر به معنویت و عدم ‌پاسخ‌گوئی مناسب، عدم ارائه کارکردهای مختلف دین اسلام، عدم نهادینه شدن هنجارهای جنسی، موسیقی، سبک جدید زندگی مردم ایران، دلائل سیاسی، حاکم شدن وضعیت ناهنجاری و گسترش رسانه‌های جمعی را می‌توان از جمله دلائل گرایش روزافزون مردم به این جریانات عنوان نمود.

پژوهش حاضر به بررسي علل روان‌شناختي گرايش به جنبش‌هاي معنوي نوپديد با تأكيد بر علل شناختي مي‌پردازد؛ روش تحقيق، با رويكرد توصيفي ـ تحليلي، با تطبيق بر نمونه‌هاي عيني است. اين نمونه‌ها برگرفته از فيلم، گزارش، كتاب، اعتراف‌هاي مستند، شواهد باليني مشاوره‌‌اي و مصاحبه‌هاي بدون ساختار (آزاد) با پانزده كارشناس حوزوي ـ دانشگاهي است. اگرچه تنها بر علل شناختي از ابعاد روان‌شناختي تأكيد شده است، ولي همه‌ی ابعاد روان‌شناختي (شناختي، هيجاني، رفتاري و...) با ابعاد مختلف اقتصادي، جامعه‌شناختي، سياسي، مذهبي و روان‌شناسي با هم تعامل تنگاتنگ و هم‌پوشي دارند. را‌ه‌هاي رويارويي با اين گرايش‌ها، با معرفي كتاب، زماني به طور ضمني و گاهي با صراحت بيان شده‌ است.

جنبش‌های نوپديد دينی گروه و حرکت‌های اجتماعی است كه بعد از دهه‌ی 1800 ميلادی مبتنی بر قرائت‌های اومانيسمی، سكولاريسمی و عقلانيت ابزاری و ... از آموزه‌های معنوی، داعيه‌ی ايده جديد و آسانی در به سعادت‌رساندن انسان معاصر را دارند. اين گروه‌ها دارای پاره‌ای ويژگی مشترك‌اند، كه مهمترين آنها عبارتند از: رهبر فرهمند با پيامی منحصر به فرد، طلب اطاعت محض از پيروان، معنويت‌ شخصی، اقتباس از تعاليم ديگر اديان و نقد كليت اديان، تلاش برای ارائه برداشت‌های دقيق‌تر و روشن‌تر از حقيقت، بيش از اندازه احساسی، تزلزل در بنيادهای معرفتی، تفاوت فاحش با سنتی های عرفی كه از آن پديد آمده‌ اند، تعهد در سبك زندگی و تمايز ميان خودی و غيرخودی و ... . نگارنده در این مقاله می‌کوشد تا پس از طرح مسئله‌ی جنبش‌های نوپدید و جنجال‌برانگیزی‌، به برخی از فعالیت‌های پرهیاهوی آنان اشاره‌ای داشته باشد. در این مقام به اجمال به بررسی شاهد مثال‌ هر کدام از اتهام‌هایی نظیر: خودكشی و قتل، فريب‌كاری و سوءاستفاده مالی، ايجاد شكاف اجتماعی و تخريب خانواده، تبعيض و سوءاستفاده جنسی، مخالفت با رسوم و قوانين اجتماعي پرداخته می‌شود. در واقع، فارغ از تمام هیاهوی خبری و در پس جنجال‌های رسانه‌ای همواره می‌توان به نمونه‌های واقعی از فعالیت‌های ناهنجار جنبش‌ها اشاره کرد. فعالیت‌های خلاف عرف و رسومی که اغلب با موجی از حساسیت‌های اجتماعی مواجه می‌شود.

جنبش‌هاي نوپديد ديني هرگروه و حرکت اجتماعی - معنوي است كه بعد از دهه 1800 ميلادي مبتني بر مولفه‌هاي مدرنيته بالاخص اومانيسم، سكولاريسم، عقلانيت ابزاري و غيره، داعيه ايده جديد و آساني در به سعادت رساندن انسان معاصر را دارند. هر چند که مراد از سعادت در مصاديق گوناگون بسيار پراكنده و بعضا متناقض است. مقاله حاضر كوششي براي تهيه پاسخي ولو اجمالي براي دو مسئله است. اول اينكه، گسترش جنبش‌هاي ديني موجب ترويج چه عقايدي در بستر فرهنگ ايراني مي‌شود؟ در پاسخ به اين سوال بايد گفت: روح تعاليم جنبش‌ها حاوي مؤلفه‌هاي است كه بعضا در تعارض با فرهنگ معنوي ايرانيان است. در حقيقت، ترويج جنبش‌هاي نوپديد ديني در فضاي فرهنگي ايرانيان موجب اشاعه باورها و معنويتي ناهمگون مي‌شود. كه در اين مقاله به پنج مورد از آن نظير: اومانيسم معنوي، تحريف فرجام‌گرايي، معنويت اباحه‌گرايانه، تعبير زميني از عشق معنوي، تعبير مادي از آرامش معنوي مي‌پردازيم. و دیگری، چگونه مي‌توان مواجهه مناسب و كارآمدي با گسترش جنبش‌هاي نوپديد ديني به دست آورد؟ نگارنده اذعان مي‌دارد كه لازمه اتخاذ بهترين «سياست مواجهه» پيشبردن سياست با دو رويكرد «راهكار بنيادين» و «راهكارهاي موضعي» است. راهكار بنيادين نهفته در تحقق نظريه‌اي تحت عنوان«ضرورت تبيين دانش جامعه‌گراي عرفاني ناظر به مسائل روز معنوي» است. محصول اين نظريه تهيه قوانيني مبتني بر نظريه‌پردازي در حوزه جامعه‌شناسي عرفاني براي مديريت و اداره فرهنگ جامعه است و همچنين قوانيني مبتني بر نظريه‌پردازي در حوزه عرفان جامعه‌شناسانه‌ براي ارشاد و هدايت فرهنگ جامعه. وانگهي، راهكارهاي موضعي تا قبل از تنظيم نهايي راهكار بنيادين بر اساس ضرورت‌هاي پراكنده و گوناگون ارائه مي‌گردد لكن بعد از تنظيم راهكار بنيادين تمامي راهكارهاي موضعي از دل آن بيرون خواهد آمد.

فهم درست پدیده جنبش‌های نوین دینی منوط به درک ارتباط دقیق آن با دیگر پدیده‌های فرهنگی نظیر رسانه و مدرنیته است. بررسی ارتباط سه مقوله معنویت‌های نوظهور، رسانه و مدرنیته ویژگی‌های مشترک بسیاری را در آنها آشکار کرده و بیشتر پیوندهای خانوادگی آنها را با یکدیگر روشن می‌کند. مقاله حاضر در نظر دارد تا با بررسی رسانه و جنبش‌های نوین دینی به مثابه دو مورد از محصولات و پیامدهای مدرنیته، رابطه آنها را با یکدیگر و با مدرنیته بررسی کند تا پیوند علی و معلولی میان مدرنیته با رسانه و جنبش‌های نوین دینی از سویی و هم‌سنخی رسانه و جنبش‌های نوین دینی از سویی دیگر آشکار شود.

سنخ‌شناسی جنبش‌های نوپدید معنوی در ایران، اهمیت زیادی دارد، زیرا ما را با گستره تعریف جنبش‌های مزبور آشنا می‌سازد و به علاوه، می‌توان بر اساس تفاوت‌های موجود میان گونه‌ها به اتخاذ سیاست‌های مواجهه مناسب با هرگونه، اقدام کرد. در نوشتار حاضر، با تکیه بر مشاهدات و مطالعات میدانی نگارنده و الهام گرفتن از دسته‌بندی‌های محققین غربی، یک سنخ‌شناسی دو سطحی هفت‌گانه- سه‌گانه عرضه شده است. این جنبش‌ها را بر اساس محتوای تعالیم می‌توان به هفت گروه تقسیم نمود: معنویت کاریزماتیک، معنویت خویشتن، معنویت فراعلم، معنویت هندی-چینی، معنویت بیگانگان، معنویت جادو و معنویت نوکافرکیشی. همچنین به لحاظ نحوه بروز و حضور اجتماعی این جنبش‌ها، سه دسته قابل شناسایی‌ هستند: گروه مستمعان، گروه مشتریان و گروه فرقه‌ای.