جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تلاش برای نزدیک شدن به قرائت معصومان امری است که برای قاریان مسلمان، به ویژه شیعه، مهم به نظر می‌رسد. در برخی روایات، حزن یکی از ویژگی‌های قرائت قرآن کریم شمرده شده است. حزن که در قرائت قرآن کریم هم در قاری و هم در مستمع اثرگذار است، اصل تحزین نامیده می‌شود. معنا‌شناسی و تبیین تحزین القرائة با استفاده از روایات می‌تواند، قرائت قاریان را به قرائت رسول خدا و ائمه نزدیک کند. حزن در قرائت، نتیجه تدبر در آیات عذاب و احوال و اهوال قیامت و تأسف از فراق و شوق به وصال الهی است.

تلاوت قرآن از آغاز نزول کلام الله مجید در میان مسلمانان، جایگاه ویژه و ممتازی داشته است. تلاوت قرآن و کیفیت وقف و ابتدا در آن، در احادیث شیعه و سنی، همواره مد نظر پیامبر گرامی اسلام، اهل بیت، صحابه و تابعین بوده است. نوشتار حاضر، ابتدا مروری به مفاهیم وقف و ابتدا داشته و در ادامه به تبیین نقش وقف و ابتدا در یک تلاوت مطلوب و ابعاد لفظی، صوتی و معنائی آن توسط قاریان قرآن و استفاده مطلوب و مؤثر از تلاوت قرآن می پردازد. چگونگی استفاده قاریان قرآن از آیات وحی و اثر گذاری نحوه تلاوت آنها بر عامه مردم با توجه به عنصر تدبر و ارائه وقف و ابتداء مناسب و ابعاد مختلف آن نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. نتیجه این پژوهش، روشن می‌کند که اگر قاری قرآن به مفاهیم، شأن نزول و تفسیر آیات وحی آگاه باشد و قرائت قرآن با عنایت به وقف و ابتدا و دقت در مفاهیم آن صورت گیرد، تلاوت قرآن حتماً بر مستمعین اثر مطلوب و ماندگار می‌گذارد.

وارد شدن در حوزه‌ی مفهوم‌شناسی واژگان قرآن و تعیین قلمرو معنا‌شناختی هر یک از آنها بر اساس کاربرد قرآنیشان، ـ و نه بر اساس تلّقی‌های بیرونی ماـ از مهم‌ترین مسائلی است که برای رسیدن به فهم صحیح معارف قرآن، باید در رأس مطالعات قرآنی قرار گیرد.مسأله‌ی معرفت و شناخت که اساس آموزه‌های دینی به شمار می‌رود، با تعابیر مختلفی هم‌چون: تدبّر، تفقّه، تعقّل و تفکّر که از واژگان مترادف‌نمای این حوزه می‌باشند، بیان شده است. در این میان تعیین قلمرو معنایی هر یک از این واژگان و تمایز قائل شدن میان آنها، دقّت نظر زیادی را در کاربرد قرآنیشان می‌طلبد. ازاین‌رو در این پژوهش با تکیه بر خود آیات و با روش معنی‌شناسی در چارچوب روابط همنشینی، ـ پس از بررسی تک‌تک آیات مشتمل بر واژگان فوق ـ قلمرو معنایی هریک از آنها به دست می‌آید و بر مبنای نتایج حاصل شده است که می‌توان با دفع شبهه‌ی ترادف این واژگان، ترابط معناشناختی آنها را که شامل وجوه اشتراک، افتراق و یا تعیین جایگاه هریک از آنها در کلام وحی می‌باشد، مشخص نماییم. بر این اساس مشخص می‌نماییم که در کاربرد قرآنی، واژه‌ی تدبّر از میان این واژگان، بالاترین جایگاه را دارد و تفقّه، تعقّل و تفکّر به ترتیب در مرتبه‌ی بعد قرار می‌گیرند.

در این نوشتار که مشتمل بر شش فصل می‌باشد واژگان تفکّر، تدبّر و تعمّق از منظر قرآن و روایات مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق این پایان نامه مبتنی بوده بر استخراج آیاتی از قرآن که هر یک از این سه واژه در آن وجود داشته، و سپس تحلیل محتوای آن آیات براساس برخی تفاسیر منتخب. این سه واژه در عین شباهت ظاهری دارای تفاوت‌های مفهومی بنیادین می‌باشند. تفکّر مفهومیست که ناظر به مقدمات و ابتدا می‌باشد، و تدبّر بر دقّت و عاقبت و آخر کار، و تعمّق (بنابر روایات اهل بیت:) افراط و از حدّ گذشتن است. نشانه‌های خداوند به عنوان موضوع تفکّر در همه آیات تفکّر معرفی شده و اهل تفکّر اهل ادراک این آیات و به این واسطه متوجّه خداوند می‌باشند. تدبّر اصطلاح ویژه‌ای است که وحی قرآنی آن را برای ژرف اندیشی در کل قرآن به کار برده و کاربردی جز در قرآن شناسی ندارد. چنانچه تدبّر در قرآن به معنای تأمّل در جنبه‌های شگفت محتوای قرآن و اعجاز بیانی دانسته شده، امّا کسی که قلب پاک و آماده ندارد و به معرفت امام عصر خویش نائل نشده نمی‌تواند دریافت درستی از حقایق قرآن داشته باشد. تعمّق که بنابر فرمایش امیرالمومنین7 نهایت تلاش هر کس که در معرفت خداوند سبحان تعمّق ورزد، اعتراف به ناتوانی از ادراک معرفت آفریدگار است. لذا تفکّر باید در آلاء پروردگار باشد نه در ذات، زیرا تفکّر در ذات الهی به دلیل نامحدود بودن این قلمرو ممنوع و مذموم است.

مراد از مکتب تدبّر، سامانه ای فکری برخوردار از مبانی، اصول و روش است که با دریافت چینش حکیمانة آیات و کشف غرض واحد سوره، در برابر آنچه قرآن را مجموعه ای از عبارات پراکنده و ناهماهنگ می نمایاند، آن را مجموعه ای هماهنگ و منسجم دانسته، بر رفع موانع برقراری ارتباط با آیات اهتمام دارد. رویکرد و محتوای مهمّ مکتب تدبّر، ضرورت تحقیق و معرّفی آن را به طور تخصّصی و روشمندانه ضروری می سازد. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی با هدف تبیین جایگاه و اهمیّت مکتب تدبّر در فهم قرآن نوشته شده است و در آن کوشش می شود مبانی، اصول و روش جریان های معاصر تدبّری بررسی گردد. بر اساس نتایج تحقیق پیش رو، تدبّر غیر از تفکّر، تعقّل و تذکّر است و با دانش تفسیر که از دیدگاه سنّتی، شرح معانی و بیان مدلول نص است، تفاوت دارد. مکتب تدبّر، برخلاف مکاتب تفسیری که در پی دریافت معارف عمقی آیات و توجّه به چگونگی الفاظ و بیان ویژگی های عبارات آن بوده اند، به عنوان امری اندیشه ای قلبی با نگرش جامع درصدد دریافت جنبه های هدایتی سُوَر، ضمن کشف ارتباط میانِ آیات و فهم روشمند و هماهنگ الفاظ قرآن است، به گونه ای که با حرکتی عرضی در سطح آیات، متعلَّقاتِ فهم از آیه به سیاق و سوره بسط می یابد تا جایی که می توان به مدد اندیشة عقلی و طهارت قلبی، غرض واحد هدایتی هر سوره را دریافت و با آن ارتباط برقرار نمود. روش فهم در مکتب تدبّر، تعبیری از فهم قرآن به قرآن است.

چکیدهتدبّر در قرآن یکی از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین مفاهیم قرآنی به شمار می‌آید که به تصریح خود آیات، غایت نزول قرآن کریم است. اگرچه پژوهش و تحقیق حول واژه مذکور در سده‌های نخستین شروع شده است، لیکن باید اذعان نمود که در مدت چند ساله اخیر شاهد سیل تحقیق‌ و پژوهش در رابطه با تبیین بیشتر ابعاد واژه تدبّر می‌باشیم. جستار در پیش‌رو نیز به نوبه خود در تلاش است این‌بار با بکارگیری ابزار علم معناشناسی و زبان‌شناسی به تحلیل مولفه‌های معنایی تدبّر بپردازد. از این‌رو مباحث حول تدبّر با تکیه بر سه رویکرد ساختاری، ریشه‌شناسی و تاریخ انگاره پی‌گرفته شده است. با عنایت به رویکرد ساختاری می‌توان واژه تدبّر در قرآن را نوعی از فهم و ادراکی از طریق سمع کلام الله و سنجش نسبت آن با رسولی الهی (به عنوان تلاوت‌کننده/ تالی) جهت دریافت قلبی دلالت آیات بر منشأ الهی آن بیان داشت. از طرف دیگر با تاکید بر رویکرد ریشه‌شناسی سعی شده است تا فرایند ساخت این واژه از ماده [دبر] به ساخت «تدبّر» به کمک ساخت مشابه (تیپولوژی) آن در زبان انگلیسی تبیین گردد و سرانجامبا تکیه بر رویکرد تاریخ‌انگاره تلاشی در ارائه تحلیلی تاریخی از انگاره تدبّر صورت پذیرفته است. واژگان کلیدی: قرآن کریم، تدبّر، معناشناسی، ساختاری، ریشه‌شناسی، تاریخ انگاره.

قرآن کریم در برنامه رشد و تربیتی خود، شرط اصلی رسیدن به کمال را تفکّر و اندیشیدن می‌داند. تفکّر، تلاش روشمند برای شناخت مجهول و رسیدن به معلوم با به کارگیری قوه‌ی اندیشه می باشد. خداوندی که انسان را به تفکّر دعوت کرده، ابزار آن را نیز در اختیار انسان قرار داده است که این ابزارها را می‌توان به دو نوع بیرونی و درونی تقسیم نمود. حواس(شنوایی، بینایی و لامسه)، عقل و قلب به عنوان ابزارهای درونی، و قصص پیشینیان و گفته‌های دیگران، ابزارهای بیرونی تفکّر می‌باشند. علاوه بر این قرآن کریم، برای راهنمایی انسان به تفکّر و اندیشه، منابعی همچون طبیعت، تاریخ، قرآن و انسان را معرفی نموده است. گرچه تفکّر و اندیشه، همواره هدایتگر انسان بوده و فواید فراوانی را برای او به ارمغان دارد، ولی موانعی نیز در برابر آن وجود دارد. قرآن کریم نیز به این مسئله توجه نموده و عواملى همچون تقلید از پیشینیان، هواوهوس، تکبّر، خیال‌پردازی و غفلت را به عنوان موانع تفکّر بیان نموده است. در قرآن کریم کلمات متعددی هستند که مفهوم کلی آنها اندیشیدن و فکر کردن است. از جمله این واژگان؛ «تعقّل»، «تدبّر»، «تذکّر» و «تفقّه» می‌باشند که ارتباط نزدیکی با مفهوم تفکّر دارند. تعقّل به عنوان وجه تمایز انسان و حیوان، جایگاه خاصی در حوزه‌ی معنایی آیات قرآن دارد. تعقّل و تفکّر رابطه‌ی نزدیکی با هم‏ دارند و در حقیقت‏ مى‏توان گفت این دو مکمل همدیگرند. تدبّر نیز از آنجا که فعالیتی ادراکی محسوب می‌شود در حوزه‌ی معنایی مفاهیم مرتبط با تفکّر در قرآن کریم می گنجد. تدبّر به معناى فعالیّت قلب با توجه به عواقب و پیامدهاى امور است، و تفکّر به معناى فعالیت قلب با توجه به دلایل است.کلمه‌ی تذکّر نیز از جمله واژگانی است که ارتباط نزدیکی با تفکّر دارد و به معنای گفتار یا عملی است که انسان به واسطه ی آن، آنچه را از یاد برده یا از آن بی خبر است، نسبت به آن یادآور می‌شود، و تفکّر، کشف کردن چیزی است که انسان نمی‌داند و اندیشیدن برای به دست آوردن آنچه نمی‌داند.از دیگر واژه‌های مرتبط با مفهوم تفکّر، تفقّه می باشد. تفقّه عمیق‌تر و شدیدتر از تفکّر است و محصول و نتیجه‌ی آن است. بصیرت، علم، فهم، رویت و نظر نیز از دیگر واژگانی هستند که ارتباط نزدیکی با مفهوم تفکّر دارند.

این پایان نامه تحقیقی است درباره‌ی تدبّر و تفقّه؛ و به بررسی اهمیّت، ضرورت و تأثیر آن در زندگی فرد و اجتماع می‌پردازد. این کار در چند بخش به انجام رسیده است:درفصل اوّل کلّیّاتی درباره‌ی تدبّر و تفقّه بیان شده است.در فصل دوّم معنای لغوی و اصطلاحی تدبّر و تفقّه بررسی شد و چند لفظ که از جهاتی با این دو کلمه وجه مشترک معنایی داشتند، بیان گردید و نتیجه‌ی بحث درباره‌ی معنای لفظ تدبّر: «تفکّر و تأمّل فراگیردر آیات قرآن برای فهمیدن، درک معانی و حکمت‌ها واهداف آن است که سرانجام به عمل کردن بر آنچه که از این تفکّر حاصل شد، منجر گردد».و حاصل کلام درباره‌ی معنای لفظ تفقّه - در معنای مطلق آن در آیات الهی- یعنی: «تلاش برای یادگیری و فهم تمام آنچه در قرآن بیان شده است.» و این درک و فهم، نزد افراد مختلف در نوسان است؛ و هرکس به ظرفیّت خویش علومی را کسب می‌کند.در فصل سوّم به چند سوال پاسخ داده شد از جمله: آیا قرآن برای عموم قابل فهم است؟ آیا ظاهر قرآن قابل فهم است؟ و پاسخ‌های مثبت به این سوال داده شد. همچنین شبهاتی چند ارائه شد و از آیات قرآن و بیانات معصومان برای پاسخ به آن شبهات استفاده گردید و حاصل کلام در این بخش آن شد که قرآن برای تمام مردم نازل گشته، اعمّ از عرب و غیر عرب، دانشمند یا فرد عادّی، که به تناسب، هرکس می‌تواند از معانی ظواهر قرآن بهره ببرد.در فصل چهارم درباره‌ی اهمیّت و فوائد تدبّر و تفقّه در قرآن مطالبی ارائه گردید و اینکه قرآن کتابی هادی و مبارک است که هم برای صلاح فرد و هم جامعه بیانات استواری دارد. و راه سعادت دنیوی و اخروی را می‌توان در سایه‌ی عمل به احکام قرآن طی کرد. خود قرآن بیاناتی دارد درباره‌ی ستایش تدبّر کنندگان در قرآن و نکوهش کسانی که در آن تدبّر نمی‌کنند.در فصل پنجم درباره‌ی ضرورت تدبّر در قرآن گفته شد، بیاناتی همچون حصول علم نافع، وجوب تمسّک به آن، نقش اختلاف زدایی آن در جامعه‌ی اسلامی و مواردی دیگر.در فصل ششم و هفتم بیاناتی درباره‌ی موانع تدبّر و تفقّه و شروط مطالبی آورده شد. موانعی همچون توجّه صِرف به لفظ آیات بدون توجّه به معانی آن و بیاناتی درباره‌ی اصلاح این موانع، و شروطی همچون آشنایی با زبان عربی و التزام به این شروط برای حصول درک و فهم هرچه بهتر از تدبّر و تفقّه خویش در آیات قرآن.

مفهوم تدبر در شبکه معنایی قرآن با برخی از مفاهیم قرآنی پیوند خورده است که از کنار هم قرار دادن این مفاهیم، حوزه معنایی تدبر در قرآن شکل می گیرد. این حوزه معنایی در آیات مکی شامل مفاهیم؛ قول، کتاب و اولوالالباب و در آیات مدنی شامل مفاهیم؛ قلب،آیات و قرآن است. در چهار آیه ای که واژه تدبر در آنها بکار رفته، چهار طیف از مخاطبان قابل شناسایی است که عبارتند از: مشرکان، کافران، منافقان و مؤمنان. از آنجا که تدبر، امری مؤمنانه است، شامل مشرکان، کافران و منافقان نمی شود با این حال، در سه آیه، عدم تدبر آنها گوشزد شده است که به نظر می رسد مراد از تدبر برای این گروه، تدبر در کلیّت کتاب و قول الهی با هدف دریافت پیام الهی و ایمان به کتاب و قول است. تدبر در تفاصیل آیات و اتباع عملی آنها نیز نصیب مؤمنان خواهد شد که قرآن کریم بیشتر بر این مورد تأکید کرده است. این مقاله با رویکردی معناشناختی به بررسی تک تک مفاهیم موجود در حوزه معنایی تدبر در قرآن می پردازد و مراتب تدبر و اختلاف تعابیر بکار رفته برای آنها را مشخص خواهد کرد و در نهایت حوزه معنایی تدبر را ترسیم می کند.