جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لطفا برای مشاهده چکیده فارسی و عربی به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.

دشواری و غرابت، صفتی است که از دیرباز دیوان خاقانی بدان موصوف بوده است. بخش قابل توجهی از دشواری های این دیوان، برخاسته از پشتوانه فرهنگی گسترده ای است که شاعر مضامین، تصاویر و تعابیر بدیع و گونه گون را بر بنیان آن استوار ساخته است. طریق غریب خاقانی در سخنوری چنان رقم خورده است که برای دوری جستن از مستعملات، آگاهی های مختلف را با توان هنری خود پیوند می دهد و سخنی پرارج و فاخر می آفریند. استعداد شگرف سخن آرایی و ظرافت خاقانی در به کارگیری این پشتوانه سبب می شود تا سخن او رنگ خشک تعابیر علمی و غیر ادبی را به خود نگیرد. گزاره های پزشکی بخشی از پشتوانه فرهنگی خاقانی است که وی به طور چشم گیری در سخن آرایی از آن بهره گرفته است. طب با وجود پزشکان بزرگی چون زکریای رازی، مجوسی اهوازی، ابوعلی سینا، اسماعیل جرجانی و ... در دوران حیات شاعر، پیشرفت قابل توجهی داشت. پرورش و دستگیری های عمو (کافی الدین عمر) و پسرعمو (وحیدالدین) در این باب نیز خاقانی را بی نصیب نگذاشته بود. همچنین محیط ادبی زمان این شاعر پراطلاع می طلبید که وی فردی عالم و دانشور باشد، خصوصا که رقبا و بلکه خصمان برجسته ای چون ابوالعلاء گنجوی و دیگران را در برابر خود می دید. رسالت این جستار، پژوهش در داروهای حیوانی به عنوان گوشه ای از این گزاره ها است.

خاقانی شروانی ملقب به «افضل الدین» از شعرای متشرع سده ششم هجری است. وجود مضامین علمی چون مضامین طب، نجوم، فلسفه، کلام، عرفان و اندیشه های مذهبی در سخن او سبب شده است تا او را «حکیم» نیز بخوانند. باورهای دینی و اندیشه های مبتنی بر شرع از مهمترین درونمایه های شعر خاقانی است که عموما در قالب تصاویر بدیع و شاعرانه، ساخته و پرداخته شده است.محور اصلی پژوهش حاضر، بررسی تجلی کعبه در دیوان خاقانی از منظر نقد تصویر پردازی است؛ موضوعی که در کتاب های بلاغی گذشته، چندان مورد توجه نبوده و تنها تجلی منفی مفاهیم دینی در آثار ادبی تحت عنوان «ترک ادب شرعی» در قالب تعاریف و شواهدی مجمل، ذکر شده ولی بحث مفصلی در مورد شریعت و تصویر و روابط متقابل آنها نیامده است. بدین ترتیب مساله «تصویر» و «شریعت» و «کعبه» و تعامل این سه واژه با همدیگر و چگونگی کاربرد و رویکردهای آن در دیوان خاقانی، محور اصلی پژوهش حاضر را تشکیل می دهد.این نوشتار روشن می سازد که نگرش خاقانی به کعبه و تجلی این نگرش در اشعار وی، به رغم بسامد فراوان، آن گونه که انتظار می رود همگون با اصول عقاید و آموزه های اسلامی نیست و شاعر، نگرش خویش را در بسیاری از موارد، مداحانه، به حب حطام دنیا آلوده و از آن اصول تخطی کرده است.

دیوان خاقانی شروانی، به منزله جلوه گاه برجسته پیوند فضل و هنر، سرشار از نوگویی و غرابت است. پشتوانه فرهنگی شاعر، چون با طبع نوجو و تخیل غنی او همراه است، به آفرینش تصاویر و ترکیباتی می انجامد که عمدتا مسبوق به سابقه ای نیست. از همین روی، ناسخان نتوانسته اند چندان شایسته به کتابت اشعار او بپردازند و خواسته یا ناخواسته ضبط های نادرستی را وارد متن کرده اند. بخشی از این ضبط های نادرست، که رسم الخط گذشتگان آن را تشدید می کرد، تصحیف هاست. باید تصحیف را ویژگی ای دانست که حتی در قدیمی ترین نسخ خاقانی شواهدی دارد. امروزه نیز، فقط، آشنایی با پشتوانه فرهنگی و هنجارهای هنری ـ سبکی خاقانی است که می تواند ما را در تصحیح اشعار او موفق کند. به هر حال، برآنیم با برآوردن این مهم، به تصحیح مواردی از تصحیفات قصاید شاعر بپردازیم.

افضل الدین بدیل خاقانی شروانی و نظامی گنجوی، دو تن از آن شاعران بزرگ و صاحب سبک هستند که بر بسیاری از شاعران بعد از خود تاثیر گذاشته اند. بخش عمده ای از اشعار خاقانی شروانی، ساده و روشن است، اما درک خیلی از قصایدش برای افراد عادی و گاه درس خوانده، دشوار و دیریاب شده است. یکی از این دلایل، ساختن ترکیب های مختلف و به کار بردن اصطلاحات علوم گوناگون است، ولی آنچه بیش از همه، سروده های این شاعر را برای خوانندگان، سخت کرده است، استفاده از آیات قرآن، معارف اسلامی، داستان های پیامبران و به ویژه تلمیحات اسلامی نادر است که گاه سبب شده در برداشت از شعر او، راه خطا پیموده شود. تنوع مایه های تلمیحی در حوزه داستان پیامبران، ناشی از وسعت اطلاعات خاقانی در زمینه قرآن و تفسیر و حدیث و تنوع مضمون های شعری و نیروی تخیل اوست. وی در استفاده از داستان پیامبران و اشارات پندآموز در همان حدی که قرآن بدان اشاره کرده است، اکتفا نکرده و به تفسیر قصص و اخذ آنها از منابع دیگر نیز پرداخته است. در این مقاله، تلاش می شود با استفاده از پژوهش های استادان و محققان، دو تلمیح نادر در دیوان خاقانی بررسی و تحلیلی شود.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.

مدح و ستایش یکی از درونمایه های مهم ادبیات فارسی است که از قدیمترین ایام تا روزگار معاصر به شکلهای مختلف در شعر شاعران و آثار ادیبان جلوه یافته است. این نوع ادبی در مسیر تکاملی خود دوره های متفاوتی را پشت سر گذاشته است؛ گاه مدح و ستایش با زبان و معیارهای کاملا روشن و واقعی صورت گرفته و گاه بتدریج با زبانی پیچیده و با معیارهایی خاص مورد توجه واقع شده است.خاقانی، که بزرگترین قصیده سرای قرن ششم هجری است در شصت قصیده به ستایش صاحبان قدرت یا خرد پرداخته و با معیارهای خاص خود آنها را به دلیل فضایل واقعی و یا با هدف ترغیب به آراستگی به فضایل و دوری از رذایل ستایش کرده است. این مقاله، که به شیوه سندکاوی اطلاعات خود را فراهم، و به شیوه توصیفی، تحلیلی و توضیحی آنها را ارایه کرده در صدد است با ارایه توضیحاتی در مورد دشواریهای شعر خاقانی به تفسیر و تبیین قصاید مدحی وی بپردازد. از یافته های مهم این پژوهش می توان به عمق اندیشه های خاقانی، احاطه و آگاهی او بر مسایل قرآنی، حدیث، فلسفه، کلام، عرفان، آیین مسیح، طب، نجوم، سعی در دشوارگویی، ایجاد شبکه های معنایی زبانی و زیباشناختی بین تمام عناصر شعر، انتخاب ممدوحانی که شایستگی ستایش داشته اند و به طور کلی، بازتاب تمام فرهنگ شروان عصر خاقانی در اشعار او اشاره کرد.

خاقانی شاعری است دیرآشنا وشعر او هنوز هم ابهامات فراوان دارد. دلیل این امر، تعدد منابع و تعمد خاقانی در بهره گرفتن از تمام آموزه هایش در شعر است؛ به همین دلیل، مجال پژوهش در دیوان خاقانی گسترده است.نویسنده در این مقاله می کوشد تا کلمه «عیشا» را در بیتی معروف از قصیده ترسائیه خاقانی بار دیگر مورد بررسی قرار دهد و در احتمالات گوناگون آن، تاملی دیگر کند او در نهایت، احتمال و یا احتمالاتی را که با سبک و شیوه بیان خاقانی تناسب بیشتری دارد، برمی گزیند.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.